مهریه از اسلام تا ایران ۱۴۰۰ / مهریه‌های سنگین محصول تغییر کارکرد‌های مهریه است

گروه اجتماعی خبرگزاری دانشجو- نرگس حسینی؛ در روز‌های اخیر مسئله مهریه به خبر روز تبدیل شده و مجلس شورای اسلامی به همراه کارشناسان درگیر پیدا کردن راهکاری برای مسائل پیرامون آن از جمله مهریه‌های بالا هستند. در این شرایط بهتر است نیم نگاهی به کارکرد اصیل مهریه و آنچه که امروز به عنوان کارکرد‌های اجتماعی آن مطرح است داشته باشیم. این شناخت کمک مهمی به پیدا کردن راهکار کارآمد خواهد کرد.

مهریه چگونه وارد نظام خانواده شد؟

با توجه به آیات قرآن می‌توان گفت که مهریه هدیه و پیشکشی از روی محبت از سوی مرد به زن است. البته مهریه یک حکم تاسیسی اسلام نیست و در واقع پیش از اسلام وجود داشته، اما اسلام ضمن پذیرش اصل آن، تنظیم و تعدیل‌هایی برای آن تعیین می‌کند. یکی از این تنظیم‌ها از سوی اسلام این است که مهریه در مالکیت زن هست در صورتی که پیش از اسلام این هدیه به پدر یا برادر عروس داده میشد. از جمله تنظیم‌های دیگر تاکیدات بر سبُک بودن مهریه است؛ حجت الاسلام دکتر سید جعفر حق شناس مدیر گروه زن و خانواده پژوهشکده باقرالعلوم دراین خصوص می‌گوید: "امروزه نیز در مورد مهریه دو دیدگاه افراطی وجود دارد، یک دیدگاه مدعی است که هرچه می‌توان باید مهریه را بیشتر قرار داد اما از آیات قرآن می‌توان برداشت کرد که مهریه باید حد معقول و در حد توان مرد باشد؛ دیدگاه دوم می‌گوید اصلا لازم نیست بحث مبلغ و مال در مهریه مطرح باشد، مهریه می‌تواند یک جمله و یا یک شعر باشد. اما باید تأکید کرد که حذف جنبه مالی از مهریه با فرهنگ و روایات ما سازگاری ندارد، البته نمی‌توان گفت که غلط است بلکه چنین مهریه‌ای توصیه نمی‌شود". همچنین یکی از تنظیم‌های دیگر تاکید اسلام بر پرداخت بی منت مهریه است تا جایی که برخی از نپرداختن مهریه به ظلم آشکار تعبیر کرده اند.
با این که اسلام چنین چارچوب‌هایی را برای مهریه ترسیم نموده، اما در طول زمان وضعیت آن در ایران دستخوش تغییراتی شده است که مهم‌ترین آن افزایش میزان مهریه هاست.

افزایش مهریه‌ها؛ تابع تغییر کارکرد‌های مهریه

بنظر می‌رسد افزایش میزان مهریه‌ها مستقیما ناشی از تغییر کارکرد‌های مهریه است. با توجه به نظرات کارشناسان مختلف می‌توان این کارکرد‌های جدید را در سه دسته اصلی بررسی کرد:

کارکرد مالی

در این کارکرد برخی معتقدند در نگاه اسلام مهریه یک نوع حمایت مالی از زن بوده است. برخی نیز معتقدند که توصیه‌ها برای پایین بودن مهریه چنین برداشتی را رد می‌کند، اما خلاء در سایر حقوق مالی زنان در خانواده موجب بروز چنین کارکردی شده است که پشتوانه مالی زن محسوب شود. حسنی حلم، وکیل پایه یک دادگستری در گفتگو با خبرگزاری دانشجو به مسئله اجرت المثل اشاره می‌کند: "اجرت المثلی که در موقع طلاق برای خانم‌ها حساب می‌شود یک میلیون در سال است. الان مزد کارگر خدمات منزل در تهران روزی ۳۰۰ هزار تومان است. یعنی پول سه روز را شما اجرت یک سال خانم تحصیل کرده‌ای که به کار خانواده‌داری اعتقاد دارد حساب می‌کنید. بعد چطوری به این خانم می‌خواهید بگویید مهریه‌ات راکم بگذار؟ " در همین راستا به مشکلات مالی زنان پس از طلاق یا فوت همسر و عدم حمایت از آنان نیز اشاره می‌شود که موجب شده به مهریه به عنوان پوشش دهنده این مسائل نگاه شود.

 

 

کارکرد معاوضه‌ای

طبق این کارکرد زنان به جهت مشکلاتی که در گرفتن سایر حقوق خود در پرونده‌های خانواده دارند از ابزار فشار مهریه بالا استفاده می‌کنند تا به آن حقوق برسند. فاطمه قاسم پور در این رابطه می‌گوید: "درست است که مهریه در واقع هدیه است، اما در حال حاضر مهریه ابزاری برای زوجه در منازعات حوزه خانواده است؛ بدین شکل که در منازعات حوزه خانواده وقتی زوجه می‌خواهد ورود کند تنها یک ابزار فشار دارد که آن مهریه است".
معمولا این معاوضه در قبال حق طلاق و حق حضانت صورت می‌گیرد. مثلا در مسئله طلاق مشکل قابل توجهی که وجود دارد مسئله اثبات عسر و حرج است. معمولاً اثبات عسر و حرج به خصوص در مواردی که جنبه خصوصی بیشتری دارند بسیار سخت است و زنان گاهی باید سال‌های طولانی در دادگاه‌ها رفت و آمد کنند تا شاید بتوانند عسر و حرج خود را اثبات نمایند. از همین رو زن مهریه خود را می‌بخشد تا مرد او را طلاق دهد؛ در واقع جمله معروف "مهرم حلال، جانم آزاد" به همین موضوع اشاره می‌کند. به همین جهت طبق گفته وکلا معمولاً این طلاق‌ها در قالب طلاق توافقی پیش می‌روند. مسئله دیگر، طلاق به دلیل کراهت شدید زن از مرد است که به آن طلاق خلع گفته می‌شود؛ طبق ماده ۱۱۴۶ مدنی در طلاق خلع زن مالی را به مرد می‌بخشد که معمولا زن بخشی از مهریه یا کل آن را می‌بخشد. در مسئله حضانت با آن که تکلیف حضانت از دوش زنان برداشته شده، اما بسیاری از آنان تمایل دارند که فرزندشان پیش آن‌ها باشد؛ در نتیجه در قبال گرفتن حضانت مهریه خود را می‌بخشند.

 

مصاحبه خانم فاطمه قاسم‌پور رئیس فراکسیون زنان : تا دستیابی به طرحی متوازن فرآیند چانه‌ زنی را ادامه خواهیم داد / راهکار مجلس برای حل مشکلات قوانین مهریه 

 

 کارکرد فرهنگی

بسیاری از خانواده‌ها و جوانان طبق کارکرد فرهنگی مهریه معتقد هستند که میزان مهریه نشان دهنده ارزش زن یا میزان محبت مرد به زن است؛ گرچه مثال‌های متعدد اطرافمان این باور را نقض می‌کند. مقام معظم رهبری نیز در این باره تاکید می‌کنند: "هیچ پولی، هیچ ثروتی، معادل یک انسان نمی‌شود، نه هیچ مهریّه‌ای می‌تواند قیمت سرانگشت یک زنِ مسلمان باشد و نه هیچ درآمدی برای یک مرد یا زن می‌تواند معادل با شخصیّت او باشد".
طبق پژوهش‌ها این چشم و هم چشمی‌ها بر سر میزان مهریه یکی از دلایل اصلی بالا رفتن آن است. جالب‌تر این که این مسئله نه فقط از جانب خانواده عروس بلکه از سوی خانواده داماد نیز دیده می‌شود؛ دانایی حقوقدان و فعال حوزه خانواده در گفتگو با خبرگزاری دانشجو در این خصوص می‌گوید: "من آقایان بسیار زیادی را دیدم که مثلا می‌گوید بنده و خانمی می‌خواهیم با هم ازدواج کنیم، ولی پدر و مادرم می‌گویند؛ مهریه فقط ۷۰۰ سکه".
یکی دیگر از کارکرد‌ها از دید عموم این است که مهریه می‌تواند تا حدی مانع از طلاق بشود. شهید مطهری در کتاب زن و مسائل قضایی و سیاسی آورده: "محیط زناشویی با هر شراکت دیگر این فرق را دارد. شراکت‌های دیگر فقط همکاری است، همدلی نیست. اگر همدلی هم نباشد و فقط همکاری باشد بدون همدلی منظور صورت می‌گیرد". همانگونه که شهید مطهری به درستی بیان کرده این مسئله بدیهی است که رابطه زوجیت که بر مبنای محبت است را نمی‌توان با هیچ بندی غیر از آن مبنا حفظ کرد، اما صحبت برخی کارشناسان بر سر وضعیت فرهنگی امروز ماست. سکینه سادات پاد درباره تغییرات فرهنگی در این خصوص در گفتگو با خبرگزاری دانشجو می‌گوید: "یک زمانی تعهدات پدربزرگان ما نسبت به خانواده خیلی متفاوت بود. من بسیار زنانی را می‌بینم که از هر جهت دارای کمالات و جمالات هستند، ولی همسرش کس دیگری را می‌خواهد و مهریه‌اش هم به دلایل شرعی و اخلاقی کم بوده و مهریه را داده و تحقیرآمیز طلاقش داده".

 

 

نشست مهریه جنجال ناتمام؛ تصویب قانونی برای حمایت از «خانواده»، نه زن و نه مرد / تقابل دو راهکار مهریه؛ پرداخت نقدی و پرداخت پلکانی

 نشست چالش‌های مهریه در ایران؛ تنها هدیه‌ای که نپرداختنش زندان دارد!/ زنان بی‌پناه در برابر قانون

 

راهکار چیست؟

دیدگاه‌های مختلفی بر سر حل مسئله مهریه وجود دارد؛ از یک سو دو رویکرد مختلف بر سر چگونگی مواجهه با خلا‌های حقوقی دیگر وجود دارد. یک رویکرد معتقد است که دست بردن در مسئله مهریه حتماً باید همراه با تغییر سایر قوانین یا حداقل با توجه به آن‌ها باشد. این افراد مسائل خانواده را همچون پازلی می‌بینند که ورود به یکی از قطعه‌ها بدون توجه به قطعه‌های دیگر تبعاتی منفی را در پی دارد. در مقابل، رویکرد دیگر ضمن پذیرش وجود مشکلات معتقد است که ابتدا باید مسئله مهریه حل شود و سپس به سایر مسائل بپردازیم. محمد مهدی منافی فعال حوزه خانواده نیز در گفتگو با خبرگزاری دانشجو با اشاره به معاوضه حق طلاق و مهریه تاکید می‌کند: "مشکل مهریه اول باید حل شود بعد از آن سراغ طلاق برویم".
از سوی دیگر دو رویکرد متفاوت دیگر نیز بر سر راهکار‌های حقوقی و فرهنگی وجود دارد؛ عبدالملکی کارشناس حقوقی مرکز پژوهش‌های مجلس در گفتگو با خبرگزاری دانشجو این دو دیدگاه را این گونه تشریح می‌کند: "به طور کلی برخی معتقدند پدیده تعیین مهریه‌های بالا، یک پدیده اجتماعی است و راهکار مقابله با آن صرفا فرهنگ سازی است و نباید از ابزار‌های حقوقی در این زمینه بهره گرفت. این دسته معتقدند مهریه بالا به نوعی پشتوانه زن در زندگی مشترک برای ایجاد توازن حقوقی با مرد است و به نوعی ابزار کافی را در اختیار زن در فرض مواجهه با سوءرفتار مرد قرار می‌دهد. در مقابل برخی معتقدند این موضوع به یک معضل اجتماعی تبدیل شده و از موانع مهم ازدواج به شمار می‌رود و با توجه به معضلات لاینحلی که ایجاد کرده باید راهکار حقوقی برای مقابله با مهریه‌های بالا اندیشیده شود".
این دیدگاه‌های مختلف بین نمایندگان مجلس دیده می‌شود و از همین رو به نتیجه رسیدن این موضوع زمان زیادی را گرفته است.

در نهایت به نظر می‌رسد؛ این باور بین همه دیدگاه‌ها مشترک است که در پرونده‌های خانواده هم مردان و هم زنان با مسائلی مواجه هستند که باید نگاه همه جانبه بر راه حل های مطرح شده حاکم باشد و مسئله نباید به مسکوت گذاشتن مشکل یا راه حل های تک بعدی ختم شود. خبرگزاری دانشجو نیز در ادامه بنا دارد در ادامه پیگیری پرونده مهریه مسائل کمتر دیده شده در این حوزه را مطرح نماید.