فلسفه دستور عمل زندگی نیست و از آن نباید چنین توقعی داشت

به گزارش خبرگزاری مهر، عصر روز گذشته همایش برخط روز جهانی فلسفه با عنوان آینده فلسفه در ایران با حضور اساتید فلسفه تو سط گروه فلسفه دانشگاه شهید مطهری برگزار شد.

یکی از سخنرانان این مراسم رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم بود که متن سخنان وی در ادامه می‌آید؛

روز جهانی برای اهل فلسفه فرصتی فراهم می آورد که بتوانند در باب ماهیت فلسفه و وضع کنونی و آینده آن اندکی بیندیشند و اتفاقاً اینها از مهمترین مسائل فلسفه زمان است. هرگز به اندازه امروز فلسفه نیاز نداشته است که از خود دفاع کند زیرا نه این همه دشمن و مخالف داشته و نه ایدئولوژی های گوناگون مدعی بوده اند که اخلاق و سیاست و علم رسمی را راه می برند. اکنون گاهی فلسفه حتی از سوی کسانی که شغلشان فلسفه است مورد ملامت و مؤاخذه قرار می گیرد و اگر ملامت و مؤاخذه-ای هم در کار نباشد لااقل می توان گفت که میان بسیاری از حوزه های فلسفه هم سخنی نمی تواند وجود داشته باشد. در اروپا زمانی میان تومیست ها و فلسفه جدید مباحثاتی بود و اکنون هم در باب سوابق یونانی و قرون وسطایی مدرنیته مطالعاتی صورت می گیرد. کاش در کشور ما هم آشنایی با فلسفه به حدی برسد که استادان با تصلّع بر فلسفه دوره اسلامی و فلسفه-های دیگر به راه های تازه و فهم روشن تری از مسائل زمان برسند. فلسفه جدید اروپایی فلسفه ای است که اگر آن را سخن مدرنیته بدانیم دور نرفته ایم و چون مدرنیته جهانی شده است اهل فلسفه هر جا که هستند و به هر کشوری که تعلق دارند باید با آن فلسفه آشنا شوند. کشور ما که سابقه هزار ساله تفکر فلسفی دارد و زبانش یکبار مستعد آموختن فلسفه شده است باید در این راه اهتمام کند و مخصوصاً به این اهتمام نیاز دارد.

۱- آموزش ها و پژوهش های ما در حوزه فلسفه چه سمت و سویی پیدا کند؟

فلسفه، تاریخ فلسفه است اما این تاریخ فلسفه را به صرف تدریس کتاب های تاریخ فلسفه نمی توان آموخت. پیداست که برای آغاز کار چاره ای جز آموختن تاریخ هایی که مورخان فلسفه نوشته اند نیست. این درس ها باید راهی برای رسیدن به تفکر فیلسوفان باشد وگرنه آموختن کلیات آراء فیلسوفان ممکن است چیزی بیش از فضل نباشد. بیگانگان با فلسفه و مخالفان و منکران هم می توانند این کلیات را فراگیرند بی آنکه در روحشان اثری بگذارد. من پنجاه سال پیش در کتاب فارابی مؤسس فلسفه اسلامی فلسفه را دارای چهار مرتبه دانستم. مرتبه اول فضل است که معمولاً برای همه دانشجویان و جویندگان فلسفه به درجات حاصل می‌شود. مرتبه دوم علم فلسفه است. عالم فلسفه از حد اطلاعات و معلومات پراکنده فلسفه گذشته و فلسفه یا فلسفه هایی را به درستی و به تفصیل آموخته است و می تواند مطالب آن را تدریس و تعلیم کند. مرتبه سوم تحقیق است. وقتی کسی در فلسفه عالم شود و در مسائل به چون و چرا بپردازد و بتواند میان آراء حکم کند و نظر مختار داشته باشد در مرحله تحقیق وارد شده است.ما در این دویست سال اخیر شارحان و محققان بزرگ در فلسفه داشته‌ایم و بالاخره مرتبه چهارم که رسیدن به آن جز برای معدودی در تاریخ تفکر فلسفی محقق نشده است. مرتبه تفکر بنیانگذار است. در یونان از متفکران پیش از سقراط که بگذریم و شاید درست نباشد که آنان را فیلسوف به معنای اصطلاحی و امروزی لفظ بدانیم سقراط و افلاطون و ارسطو و شاید اپیکور و زنون و افلوطین در زمره فیلسوفان بنیانگذار بوده اند. در دوره اسلامی فارابی و ابن سینا و سهروردی و ملاصدرا ( و اگر نام میرداماد راهم بیافزاییم شاید بی حق نباشیم) فیلسوفند.

در اروپا هم فیلسوفان بزرگ را می شناسیم اما در یکی دو قرن اخیر که فرهنگ جدید و متجدد به همه جا رفته فلسفه در بیرون از اروپا و حتی در ایران که سابقه تفکر فلسفی داشته است چنانکه باید جلوه و ظهوری ندارد و جویندگان فلسفه از مرحله علم کمتر به مقام تحقیق رسیده اند در آسیا و افریقا هم کسانی را نمی شناسیم که نامشان در عداد نام فیلسوفان اروپایی ذکر شود و این فقدان در زمانی است که کشورهای آسیایی- افریقایی بیش از همیشه به فلسفه نیاز دارند. خود را بشناس، که به سقراط منسوب است و او آن را از سروش معبد دلفی آموخته است یکی از درس های خاص سقراط باید شمرده شود بلکه از زمان سقراط تا کنون درس اول فلسفه و درس همه فیلسوفان است. ما هم باید چنان فلسفه بیاموزیم که نتیجه‌اش خودشناسی باشد یعنی نیاز داریم بدانیم که در چه جهانی زندگی می کنیم و با جهان خود چه نسبتی داریم و در آن چگونه به سر می بریم. ممکن است گفته شود که فلسفه علم نظر است و کاری به چه می‌توان و باید کرد، ندارد و مخصوصاً این قول در میان ما بیشتر می‌تواند مقبولیت داشته باشد زیرا هزار سال است که فیلسوفان ما به جهاتی که می توان تا حدودی آن را موجه دانست بخش عملی فلسفه را رها کرده و صرفاً به بخش هایی از علم نظری پرداخته اند. آنها به درستی گفته اند که احکام اخلاقی در زمره مشهورات است و مرحوم علامه طباطبایی نیز فصلی در باب ادراکات اعتباری گشود و احکام اخلاقی را در زمره اعتباریات قرار داد و این مخصوصاً از آن جهت موجه است که دستورات اخلاقی نمی تواند حکم مشهور و اعتباری نباشد ولی متأسفانه هرگز تحقیق نکردیم که این مشهورها از کجا می آیند و مبنایشان چیست و اگر در این باب چیزی گفتیم مشهورات فلسفه های قرن هفدهم و هجدهم اروپا را تکرار کردیم. فلسفه، علم عقلی است و در عقل، نظر و عمل باهمند و اگر از هم جدا شوند فلسفه از ادای وظیفه ای که دارد باز می ماند. کتاب ما بعد الطبیعه ارسطو کتاب بزرگی است اما اگر ارسطو کتاب های طبیعت و سیاست و اخلاق نیکوماک و… را ننوشته بود فلسفه او ناتمام می ماند. حتی کانت اگر کتابهای نقد عقل عملی و نقد حکم و… را نمی نوشت به مقامی که در تاریخ فلسفه دارد نمی رسید. فلسفه حتی اگر ما را با جهان و امکانهای آن آشنا نکند معلومات خوبی است اما نمی دانیم چرا باید چنین علمی را بیاموزیم و از آموختنش چه بهره ها می توانیم ببریم. پیداست که فلسفه دستور عمل زندگی نیست و از آن نباید توقع داشت که چنین باشد. فلسفه باید شأن نظری خود را حفظ کند. اما این نظر، نظر به وضع جهان و جایگاه و امکان های آدمیان در آنست. مردمان در عالم خود آنچه هستند می شوند و باید به نسبتی که با عالم دارند آگاهی داشته باشند.

۲- گفتمان های فلسفی ما چه مسائلی را در اولویت قرار دهند؟

آموزش فلسفه ترتیبی دارد و استادان فلسفه می دانند که تعلیم چه مطالب و طرح کدام مسائل در فلسفه باید اولویت داشته باشد. ولی هیچکس حق ندارد که بگوید کدام فلسفه را باید تعلیم کرد و کدام را کنار گذاشت. فلسفه مقام آزادی است. درست است که همه ما در فلسفه نظر خاص داریم و به فلسفه ها یکسان نگاه نمی کنیم و هر کدام باید بتوانیم با آزادی، فلسفه ای را که به آن بستگی داریم بیاموزیم. اما نمی‌توانیم و حق نداریم که مثلاً بگوییم چه فلسفه ای تدریس شود و کدام فلسفه در برنامه قرار نگیرد.هیچ یک از مباحث کلی فلسفه قابل چشم پوشی نیست. فیلسوف باید با همه مباحث و مسائل عمده فلسفه آشنایی و انس داشته باشد. او اگر استاد فلسفه باشد مسائل و قضایا را چنانکه خود درمی یابد تعلیم می کند و در تعلیم خود شاید بعضی فلسفه ها یا آراء بعضی فیلسوفان را رد کند اما این برای دانشگاه و مراکز آموزش فلسفه قاعده تعلیم نمی شود. در ابتدای تعلیم فلسفه معمولاً منطق و کلیات را می آموزند اما به تدریج که دانشجویان بیشتر یاد می گیرند این آموزش باید آزاد و آزاد تر شود. وقتی برای درس دوره دکتری فلسفه سرفصل می نویسند گویی آن را با یکی از درس های دوره دبیرستان اشتباه گرفته اند.

راستی این برنامه نویس کیست که به استاد فلسفه می گوید چه بگوید و چه نگوید. او اگر استاد است خود می داند که چه باید تدریس کند. در تدریس فلسفه و انتخاب مطالب و مسائل و درسها اگر اولویتی هست باید اثبات اولویت فلسفه باشد. کانت در کتاب نزاع دانشکده ها در میان علوم اولویت را به فلسفه داده است. اهل فلسفه باید این اولویت را به درستی دریابند و برای دیگران هم روشن سازند که فلسفه مقام آزادی است و مقصود از اولویت، اولویت بنیانگذار است نه اینکه تعلیم آن قبل از آموختن هر علمی لازم باشد و همه موظف باشند فلسفه بیاموزند و بپذیرند که موضوعهای همه علوم در فلسفه معین می شود. ملاک هایی که کانت برای تعیین اولویت داشت اندکی تحت تاثیر انقلاب فرانسه بود اما دلایل او به ذات فلسفه باز می گردد. گویی اگر فلسفه نباشد نمی دانیم علم از کجا می آید و علوم و دانشکده های حقوق و کلام و طب هم اساس و وجه اعتبارشان چیست. مهم اینست که شأن و جایگاه فلسفه شناخته شود و در این صورت است که اولویت هم به آسانی تعیین می شود. چیزی که باید مخصوصاً به آن توجه کرد اینست که حوزه‌های فلسفه گرچه گاهی با هم بحث ها و نزاع ها دارند اما در این که فلسفه بحث آزاد است اختلاف ندارند. به این جهت اگر کسانی فلسفه را علمی در ردیف علم های سودمند می دانند ممکن است کارها و آثار خوب پدید آورند اما آنها عالم فلسفه اند نه فیلسوف. فلسفه چیزی از اساس متفاوت با علوم به معنی جدید است. ارتباط فلسفه با علم جدید هم همان نیست که در قدیم میان مابعدالطبیعه در الهیات و طبیعیات وجود داشت.

۳- حوزه نشر آثار فلسفی چه هدفی را دنبال کند؟

اکنون که نشر در کشور حال خوشی ندارد باید ناشران را دلداری داد و با آنان همدردی کرد و مخصوصاً به یادشان آورد که یکی از بهترین شغل ها را برای خود انتخاب کرده‌اند. اما به آنان نمی‌توان گفت که چه آثاری چاپ کنند و از چاپ کردن و انتشار کدام کتاب ها بپرهیزند. فلسفه اروپایی در کشور ما هنوز زبان رسایی ندارد و شاید بتوان گفت هنوز زبان خود را به درستی نیاموخته است. البته مترجمان هم گناهی ندارند آنها هموار کنندگان راه زبان فلسفه اند و طبیعی است که در راه ناهموار باشند اما اگر یک موسسه غیر تجاری و غیر انتفاعی متصدی چاپ کتابهای فلسفه باشد می‌توان و باید از او توقع داشت که در انتخاب کتاب و ویرایش مطالب اهتمام کند و تا به صحت و اعتبار مطالب و گزارش نویسنده و مؤلف و مترجم اطمینان پیدا نکرده است کتابی را چاپ نکند.

خوشبختانه در دهه های اخیر در ترجمه فلسفه کار بزرگی صورت گرفته است. وقتی من در دانشکده ادبیات دوره لیسانس را می گذراندم جز دیسکور دکارت و قطعاتی از نوشته های جان لاک و ترجمه بعضی آثار افلاطون و معدودی مقاله از فلسفه اروپایی که دسترسی به آنها هم آسان نبود چیزی به فارسی وجود نداشت. از آن زمان تاکنون بسیاری از آثار نامداران و موسسان حوزه های فلسفی به زبان فارسی ترجمه شده است. پیداست که این ترجمه‌ها دشواری دارد اما هر کس بهتر از این که هست می تواند ترجمه کند بستاند و بزند. نمی گویم عیب و نقص را توجیه کنیم اما در صدد رفع آن باشیم. زبان ما هنوز با زبان فلسفه اروپای جدید چنانکه باید آشنا نشده است. برگرداندن این فلسفه ها به زبان فلسفه اسلامی هم در غالب موارد (جز در منطق) بر دشواری ها می افزاید. مثلاً سوژه و ابژه را به ذهن و عین برگرداندن آغاز دور شدن از فهم فلسفه جدید است. پس کسانی باید باشند که مطالب فلسفه جدید را دریابند و با زبان خود به آنها بیندیشد و در این صورت است که فلسفه زبان خود را پیدا می‌کند.

ناشری که آثار فلسفی و بخصوص ترجمه آثار فلاسفه را منتشر می‌کند باید ویراستاران دقیق و سخت گیر داشته باشد که بکوشند مو را از ماست بکشند و تا معنی آن چه را که در کتاب آمده است درنیابند اجازه چاپ ندهند. می دانم این مطلب ایده‌آل است و ما سازمانها و انتشارات غیرانتفاعی که آثار فلسفه چاپ کنند نداریم. دولت و حکومت هم با فلسفه که ممکن است موی دماغشان شود کاری ندارند. آنها اگر فلسفه را بیهوده ندانند و نگویند که می‌خواهند سر به تن فلسفه نباشد و مخصوصاً اگر بر حسب اتفاق نیم نگاهی به آن کردند باید سپاسگزارشان بود و بالاخره اینکه مشکل فلسفه مشکل نشر نیست. فلسفه سخن زمان است و زمان ما که زمان عسرت نیست انگاری است نه فقط زبان گویای فلسفه ندارد بلکه گفتگوهای رسمی و اداری و نوشتن قوانین و مقررات نیز در آن دچار لکنت شدید شده است. فرهنگ در شعر و فلسفه (هنر و حکمت) زبان باز می کند و راه خود را روشن می سازد. بعضی نشانه ها حکایت از این دارند که لکنت رو به شدت دارد و چنانکه در گفتارها و کردارها می بینیم بی خردی و جهل به سرعت گسترش می یابد و سخن و رفتار بی خردانه و احمقانه با استقبال بیشتر مواجه می شود. اما چون آدمی نمی تواند بی زبان و لال باشد می توانیم امیدوار باشیم که وقتی کار به نهایت نزدیک می شود پیک نجات هم شاید برسد که مولای پارسایان فرمود: عِنْدَ تَنَاهِی الشِّدَّةِ تَکُونُ الْفَرْجَةُ