توضیحات موسسه استنادی علوم درباره فهرست ۲ درصد دانشمندان برتر

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC)، دکتر محمدجواد دهقانی رئیس موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) گفت: در چند سال اخیر، تعدادی از پژوهشگران دانشگاه استنفورد با استفاده از داده‌های پایگاه اسکوپوس اقدام به ایجاد دیتاست هایی و محاسبه شاخصی به نام شاخص استنادی مرکب (composite index) می‌کنند. تازه‌ترین به روزرسانی این دیتاست (نسخه ۳) در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۱ (۲۷ مهرماه ۱۴۰۰) منتشر شده است که دامنه پوشش داده‌ها را از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۲۰ گسترش می‌دهد.

دهقانی گفت: این فهرست در کشور ما با نام «فهرست دانشگاه استنفورد» شناخته شده و مورد توجه رسانه‌ها و موسسات قرار می‌گیرد. هدف این دیتاست – به گفته پژوهشگران دانشگاه استنفورد – ارائه مجموعه‌ای از سنجه های استنادی استانداردشده برای ارزیابی تاثیراستنادی نویسندگان در رشته‌ها و حوزه‌های علمی مختلف است.

وی اظهار داشت: شاخص استنادی مرکب (C) مجموعه‌ای از شش شاخص استنادی مجزا است که همگی در یک فرمول ریاضی با استفاده از لگاریتم و با وزن یکسان محاسبه شده است (NC, H, Hm, NCS, NCSF, NCSFL).

رئیس (ISC) اضافه کرد: محققان دانشگاه استنفورد سعی کرده‌اند از طریق سه شاخص (NS, NSF, NSFL) به استنادهای دریافتی نویسندگان در جایگاه‌های نویسندگی مختلف بر اساس میزان احتمالی تاثیرگذاری آنها در هر پژوهش وزن‌های متفاوتی بدهند. البته استفاده از این سه شاخص می‌تواند به طور بالقوه ایراداتی در محاسبه شاخص C ایجاد کند زیرا در برخی مقالات، ترتیب نویسندگان به صورت الفبایی و نه بر حسب میزان مشارکت و اثرگذاری هر فرد در پژوهش است.

وی گفت: این محققان دریافتند که برخی از پراستنادترین نویسندگان تقریباً مقاله تاثیرگذاری به صورت انفرادی یا به عنوان نویسنده اول و آخر (در مقالات گروهی) منتشر نکرده بودند. این مسئله تاکیدی بر اهمیت کار گروهی در افزایش کیفیت و تاثیرگذاری علمی پژوهش‌ها است و در عین حال نشان می‌دهد که موفقیت یک نویسنده نتیجه کار در گروه‌های پژوهشی و هم افزایی پژوهشگران است. با این حال، نمی‌توان گفت شاخص C که این محققان برای ارائه یک تصویر دقیق از تاثیرگذاری علمی نویسندگان معرفی کرده‌اند می‌تواند هدف آنها را برآورده سازد.

دهقانی گفت: در فهرست استنفورد – به اذعان محققان استنفورد – هم برندگان جوایز نوبل حضور دارند و هم نویسندگانی که متهم به سوءرفتار علمی هستند. محققان استنفورد پروفایل استنادی تمامی برندگان جوایز نوبل در بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ (۴۷ نفر) را بررسی کرده‌اند. نتایج نشان داد که در سال استنادی مورد بررسی (۲۰۱۳)، بسیاری از این دانشمندان در برخی شاخص‌های تفکیکی از جمله NC، H و Hm و همچنین شاخص مرکب (C) در جمع نویسندگان برتر قرار نمی‌گرفتند.

وی ادامه داد: محققان استنفورد اذعان دارند که شاخص‌های استنادی محدودیت‌هایی دارند و بایستی با احتیاط زیاد مورد استفاده قرار گیرند. از طرفی، درک شاخص‌های استنادی مفرد راحت تر و مفهوم آنها واضح‌تر از شاخص‌های ترکیبی و پیچیده است و بنابراین شاخص‌هایی مانند مجموع استنادات، ضریب تاثیر (برای نشریات) و اچ ایندکس (برای نویسندگان) به خوبی درک می‌شوند و تاثیر مقادیر پرت (outlier) در شاخص‌ها قابل شناسایی است.

دهقانی افزود: تازه‌ترین به روزرسانی این دیتاست (نسخه ۳) در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۱ (۲۷ مهرماه ۱۴۰۰) منتشر شده است که دامنه پوشش داده‌ها را از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۲۰ گسترش می‌دهد. این فهرست دربرگیرنده اسامی یکصد هزار نویسنده پراستناد برحسب نمره C و همچنین نویسندگانی است که جزو دو درصد پراستناد در زیرحوزه تخصصی خود قرار می‌گیرند. در مجموع بیش از ۱۸۶ هزار نویسنده در این فهرست مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند.

وی ادامه داد: در این فهرست، ۲۴۷ نفر دارای خوداستنادی بالای ۶۰ درصد هستند و ۲۴۸۰ نویسنده نیز نرخ خوداستنادی بالاتر از ۴۰ درصد دارند. همچنین از جمله اشکالات عمده این دیتاست، خطا در تفکیک نام افراد است به طوری که افرادی که نام مشابه داشته‌اند، مقالات و ارجاعاتشان با هم جمع شده است. برای مثال، در فایل اصلی دیتاست که داده‌های مربوط به طول دوره کاری پژوهشگران را پوشش می‌دهد، یک ستون (firstyr) تاریخ اولین سال انتشار مقاله و یک ستون نیز آخرین سال (lastyr) انتشار توسط هر نویسنده را نشان می‌دهد.

رئیس ISC گفت: در این جدول، تعداد ۳۴ نویسنده فهرست شده‌اند که اولین مقاله خود را در سال‌های سدۀ ۱۸۰۰ میلادی نوشته‌اند. با تفریق اولین و آخرین سال انتشار برای تمام نویسندگان این فهرست، مشخص می‌شود که ۵۱ نویسنده طول عمر کاری بالای صد سال دارند (دامنه ۱۰۱ تا ۱۸۶ سال) و ۴۶۸ نویسنده نیز دوره کاری ۷۰ تا ۹۹ سال دارند. این اعداد بسیار غیرمحتمل به نظر می رسند و احتمالاً نتیجه ترکیب اسامی نویسندگانی است که نام‌های مشابه دارند.

وی گفت: در پژوهشی که توسط دو پژوهشگر بنگلادشی بر روی فهرست استنفورد صورت گرفته است، تخمین زده می‌شود که این فهرست در شناسایی نویسندگان پراستناد بنگلادشی حدود ۴۱ درصد خطا دارد. این خطاها شامل شناسایی نادرست وابستگی سازمانی نویسندگان، ترکیب اسامی نویسندگان با نام‌های مشابه و شمارش نادرست تعداد مدارک هر نویسنده است.

دهقانی اظهار داشت: بررسی موردی ما نشان می‌دهد که تعدادی از نویسندگان پراستناد و با سابقه که واجد شرایط حضور در این فهرست بوده و پروفایل مشخصی در پایگاه اسکوپوس دارند در این فهرست قرار نگرفته‌اند.

وی گفت: در پی انتشار فهرست استنفورد در سال ۲۰۱۹، مقاله‌ای در نشریه نیچر (Nature) منتشر شد که به بررسی این موضوع پرداخت. در این گزارش اشاره می‌شود که حداقل ۲۵۰ نویسنده در فهرست استنفورد دارای نرخ خوداستنادی بالای ۵۰ درصد هستند در حالی که میانگین نرخ خوداستنادی در کل دیتاست ۱۲.۷ درصد است. در گزارش نیچر به یک پژوهشگر هندی اشاره می‌شود که در فهرست استنفورد دارای بیشترین درصد خوداستنادی (۹۴ درصد) و در سال ۲۰۱۸ به پاس مقالات و استنادات خود موفق به دریافت جایزه از وزیر محیط زیست هند شده است.

رئیس ISC افزود: بررسی فهرست استنفورد نشان می‌دهد که در طول سال‌های اخیر هم نحوه محاسبه شاخص‌ها و هم تنوع سنجه‌ها تغییراتی داشته است و مرتباً در حال بروزرسانی بوده است. فرمول محاسبه شاخص مرکب C به گونه‌ای است که هر خطایی در شاخص‌های مفرد وجود داشته باشد، در آن بازتاب داده می‌شود و در عمل نمی‌تواند خطای شاخص‌های سازه‌ای خود را پوشش دهد.

وی افزود: برای مثال، با درنظرگرفتن مجموع استنادات (بدون حذف خوداستنادی)، مقدار C برای بسیاری از نویسندگانی که درصد خوداستنادی بسیار بالا دارند در محدوده ۳ تا ۴ محاسبه شده است. این در حالی است که بیشترین مقدار C در این فهرست ۵.۶ و میانگین نمره شاخص C برای کل نویسندگان ۳.۵ است.

دهقانی گفت: شاخص‌ها و سنجه های آماری و علم سنجی منبع غنی، سریع و بهینه ای برای ارزیابی وضعیت علم، پژوهش و پویایی قلمروهای علمی هستند. اما استفاده نادرست از این شاخص‌ها و عدم شناخت از کارکرد واقعی و منطق درونی هر سنجه می‌تواند آسیب‌هایی را در پی داشته باشد.

وی ادامه داد: فهرست استنفورد تنها فهرست از پژوهشگران پراستناد نیست. برخی از پایگاه‌های اطلاعات علمی و سامانه‌های استنادی نیز فهرست‌های درصدی از نویسندگان و موسسات برتر ارائه می‌کنند. نکته مهم در خصوص این ارزشگذاری ها این است که این فهرست‌ها جامعیت و مانعیت کافی ندارند. همه پژوهشگران برتر و تاثیرگذار در این فهرست‌ها قرار نمی‌گیرند و حتی شاید بتوان گفت کسانی که در این فهرست‌ها قرار می‌گیرند لزوماً برترین پژوهشگران نیستند. از این رو، این فهرست‌ها همواره درصدی مثبت کاذب و منفی کاذب دارند.

رئیس موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) خاطرنشان کرد: به علاوه، با تغییر روش شناسی ها فهرست‌ها و اسامی هم تغییر می‌کنند. بنابراین، باید توجه داشت که هر یک از سنجه های استنادی یا رتبه بندی‌های پژوهشگران بیانگر نوع متفاوتی از عملکرد و دستاورد پژوهشی است.

دهقانی گفت: گاهی اوقات انتشار این فهرست‌ها بازتاب‌های گسترده‌ای در سطح کشور پیدا می‌کند و حتی تعبیرهای نادرستی از آنها صورت می‌گیرد. یکی از مهم‌ترین ایرادات این فهرست‌ها عدم توجه لازم به زیست بوم علمی است. نویسندگان پراستنادی که در این فهرست‌ها وارد می‌شوند اغلب در طول دوره فعالیت آکادمیک خود با تیم‌های مختلف و پژوهشگران مختلفی همکاری داشته‌اند.

وی گفت: آنها در برخی از پژوهش‌ها نقش پژوهشگر ارشد و در برخی نقش جنبی، محدود و یا شاید افتخاری داشته‌اند. لذا نقش‌ها و میزان همکاری آنها در پژوهش‌های مختلف متفاوت است و نمی‌توان تمام اثرگذاری علمی و استنادهای دریافتی را به یک میزان برای آنها وزن دهی کرد.

رئیس ISC گفت: سوال مهم این است که آیا پژوهشگران دیگری که در طول سالیان مختلف با یک پژوهشگر پراستناد مشارکت داشته‌اند نیز در این فهرست‌ها جای گرفته‌اند یا خیر؟ در اصل، چنین رویکردهایی معطوف به فردگرایی و تقلیل گرایی است در حالی که پژوهش‌های علمی در جهان معاصر ماهیتی مشارکتی و مبتنی بر همکاری تیمی دارد.

وی ادامه داد: آنچه به عنوان فهرست استنفورد در کشور شناخته می‌شود و مورد توجه رسانه‌ها و موسسات قرار می‌گیرد یک دیتاست از نویسندگان پراستناد در رشته‌های علمی مختلف به همراه انواع مختلفی از سنجه های استنادی استانداردشده است. اما باید توجه داشت که هرگونه استفاده از داده‌های آن و شناسایی یک نویسنده به عنوان نویسنده تاثیرگذار یا پراستناد بایستی با توجه به مقایسه عملکرد در همه شاخص‌ها و بررسی مقادیر نرمال یا غیرنرمال نسبت به حوزه‌های علمی تخصصی و در مقایسه با سایر همتایان صورت گیرد به ویژه اینکه ایرادات آشکاری در این دیتاست وجود دارد.

دهقانی گفت: کلاریوت آنالیتیکس در اعلام فهرست سالانه پژوهشگران پراستناد دنیا (Highly Cited Researchers) مدارک همه نویسندگان را بررسی کرده و مواردی مانند مقالات ابطال شده، سوء رفتار علمی و نرخ بالای خوداستنادی را بررسی می‌کند. در نتیجه، برخی از نویسندگان از فهرست حذف می‌شوند و تعداد زیاد استنادات یک نویسنده ضامن قرارگیری در فهرست نویسندگان پراستناد دنیا نیست. اما محققان استنفورد هیچ گونه پردازش کیفی بر روی فهرست خود انجام نمی‌دهند و براساس محاسبات و حدود آستانه آماری فهرست خود را تدوین می‌کنند.

وی گفت: بنابراین، کاربران بایستی برحسب نیاز خود و بدون پیش داوری از چنین داده‌هایی استفاده کنند و منطق محاسبه هر شاخص، ضعف‌ها و قوت‌ها و کاربردهای آن را مدنظر قرار دهند.

دهقانی افزود: با توجه به مباحث فوق و ضعف‌های موجود در چنین فهرست‌هایی، ISC هر ساله پس از رفع خطاهای موجود در فهرست‌های مستخرج از پایگاه استنادی وب علوم (Web of Science) و با استفاده از روش‌های آماری و تحلیل‌های علم سنجی، فهرست نرمال‌شده نویسندگان یک درصد برتر ایران را به دانشگاه‌های مربوطه اعلام می‌کند.

وی گفت: به این منظور، ISC روش مشخص و استانداردی را برای شناسایی و معرفی پژوهشگران پراستناد ایران توسعه داده است. همچنین، ISC با اتکاء به منابع اطلاعاتی و پایگاه‌های داده خود، هر ساله فهرستی از نویسندگان پراستناد ایرانی در حوزه‌های علوم انسانی، اجتماعی و هنر را نیز شناسایی و به جامعه علمی معرفی می‌کند.