پلیس و خبرچینی که «روال عادی» تئاتر شهر را تغییر دادند!

خبرگزاری مهر-گروه هنر-فریبرز دارایی؛ ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی و با سپری کردن بیش از ۴ دهه پا به قرنی تازه گذاشت؛ در این عمر سپری شده ۴۳ ساله، آثار مختلفی با موضوعاتی متنوع از دفاع مقدسی، دینی، کمدی، اجتماعی و… تولید و در سالن‌های تئاتر به صحنه رفتند. برخی از این آثار بسیار جریان ساز بودند و برخی آثار خاطره‌انگیز و پرمخاطب.

شاید خالی از لطف نباشد مروری داشته باشیم بر آثاری که طی دهه‌های ۶۰، ۷۰، ۸۰ و ۹۰ تولید و اجرا شدند، روندی که این آثار برای تمرین و تولید طی کردند، گروهی که در تولید و اجرای اثر حضور داشتند و دیدن تصاویر این اجراها اعم از عکس یا فیلم.

از این رو در گروه هنر تصمیم بر این شد که از آغاز سال ۱۴۰۰ با جمع‌آوری اطلاعات مختلف اجراهای ۴ دهه گذشته، مروری‌بر تولیدات تئاتر ایران در این بازه زمانی داشته باشیم.

در سی و دومین گام از مرور «چهار دهه خاطرات صحنه» سراغ نمایش «روال عادی» به کارگردانی محمدرضا خاکی رفته‌ایم.

تابستان سال ۸۹ گفتگوی میان یک کمیسر پلیس با یک خبرچین در تالار سایه مجموعه تئاتر شهر یکی از به یادماندنی‌ترین اجراهای تئاتری ۴ دهه تئاتر ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی را با عنوان «روال عادی» رقم زد که با کارگردانی محمدرضا خاکی روی صحنه رفت.

«روال عادی» توسط ژان کلود کریر نمایشنامه نویس فقید فرانسوی نوشته شده و محمدرضا خاکی به عنوان یکی از مترجمان، مدرسان و کارگردان‌های با سابقه تئاتر ایران این اثر را با حضور مسعود دلخواه و ایوب آقاخانی اجرا کرد.

این نمایش گفتگویی ۲ نفره میان کمیسر پلیس و خبرچین است که هر ۲ روی صندلی دور یک میز نشسته‌اند و همین گفتگوی ۲ نفره با کارگردانی دقیق خاکی و بازی قابل توجه بازیگران مخاطب را با خود همراه کرد و به یکی از موفق‌ترین نمایش‌های ۴ دهه تئاتر ایران بعد از انقلاب اسلامی تبدیل شد.

خاکی حدود ۷ سال بعد و این بار در سالن سمندریان تماشاخانه ایرانشهر نمایش «روال عادی» را بار دیگر به صحنه برد که البته با تغییری در گروه بازیگری نمایش همراه شد و مسعود دلخواه به همراه کوروش سلیمانی در آن اجرا به ایفای نقش پرداختند.

محمدرضا خاکی که در طول فعالیت خود در عرصه تئاتر، نمایشنامه نویسان مطرحی را از طریق ترجمه آثارشان به تئاتر ایران معرفی کرده، درباره مواجهه خود با ژان کلود کریر و همچنین نمایشنامه «روال عادی» و اجرای آن، به خبرنگار مهر گفت: خیلی‌ها تصور می‌کنند به دلیل اینکه مشغول ترجمه هستم و تدریس می‌کنم و چند نمایشنامه را هم کارگردانی کرده‌ام گمان می‌کنند که «روال عادی» را هم من ترجمه کرده‌ام در حالی که نمایشنامه «روال عادی» ترجمه آقای اصغر نوری است. در آن سالی که اولین اجرای «روال عادی» نوشته ژان کلود کریر پرداختم، آقای اصغر نوری دانشجوی کارگردانی دانشگاه تربیت مدرس بود و آنجا من با ایشان آشنا شدم و من به واسطه یکی دیگر از دانشجوها ترجمه «روال عادی» به دستم رسید و دیدم که ترجمه مناسبی است.

وی یادآور شد: با آن موقعیتی که از نظر کاری در تئاتر ایران موجود بود، ویژگی‌های متنی، محدود بودن تعداد پرسوناژها و محدود بودن صحنه به یک مکان اجرایی و جالب بودن متن از عواملی بود که من را مشتاق اجرای این نمایشنامه کرد.

خاکی در ادامه سخنان خود با اشاره به اینکه از پیش با آثار نمایشی ژان کلود کریر آشنا بوده و بعضی از کارهایش را در فرانسه خوانده و برخی اجراهایش را به ویژه آثاری که با پیتر بروک اجرا کرده دیده است، افزود: اولین آشنایی شخصی من با ژان کلود کریر در هنگام برگزاری یکی از جشنواره‌های تئاتر آوینیون اتفاق افتاد در سالی که مجموعه‌ای از ایران شامل تعزیه، تخته حوضی و خیمه شب‌بازی و نمایش زورخانه و موسیقی ایرانی به فرانسه آمدند و من هم به دیدن این اجراها رفتم. یک شب ژان کلود کریر هم به دیدن یکی از نمایش‌ها آمده بود با او آشنا شدم و از همانجا به علاقه‌مندی ایشان به هنر و فرهنگ ایرانی بخصوص شعر ایرانی شدم. در سال بعد ایشان بخش‌هایی از اشعار کلاسیک ایران را ترجمه کرده بودند با خانم مهین تجدد قرائت کردند که شب شعر جالبی بود.

این هنرمند با سابقه تئاتر درباره دلایلی که باعث موفقیت نمایش «روال عادی» شد و آن را به عنوان یکی از آثار موفق تئاتر ایران بعد از انقلاب اسلامی معرفی کرد، یادآور شد: خوشبختانه اجرای «روال عادی» با استقبال خوبی مواجه شد. خیلی از کسانی که به دیدن این اثر آمدند نظر مثبتی نسبت به آن اجرا داشتند. بخشی از کیفیت اجرایی «روال عادی» مربوط به میزانسن و کارگردانی اثر بود. برای خیلی‌ها تصورناپذیر بود که متنی که هیچ نوع تحرک دراماتیک به معنی رایج ندارد و فقط ۲ نفر در فضایی با هم گفتگو می‌کنند اینقدر بتواند جذاب باشد. به نظر من «روال عادی» یکی از متن‌های درخشانی است که ژان کلود کریر نوشته و در آن خیلی خوب ذهن مخاطب را درگیر می‌کند و تعلیق بسیار خوبی دارد که تا آخرین جمله پایانی نمایش وجود دارد.

وی ادامه داد: خوشبختانه در آن زمان موفق شدم با همکاری دوستان خوبم دکتر مسعود دلخواه و آقای ایوب آقاخانی نمایش «روال عادی» را اجرا کنم و در جشنواره تئاتر فجر همان سال هم دکتر دلخواه جایزه بازیگری مرد جشنواره را از آن خود کرد.

خاکی تأکید کرد: فکر می‌کنم اگر «روال عادی» دلیل خوبی برای موفقیت داشته باشد به خاطر هم بازی خوب بازیگران، هم متن درخشان و هم کارهای صورت گرفته در کارگردانی اثر بود که بسیار مینیاتوری و ظریف بود و شاید پیش از این در تئاتر ایران اتفاق نیفتاده بود. مقداری سلیقه تئاتری ما به تئاتر هیجان برانگیز و پر کشمکش است اما در «روال عادی» ۲ آدم بودند که با هم گفتگو می‌کردند و یک چالش و جدل گفتگویی داشتند. اجرای «روال عادی» آنقدر ظریف و با دقت بود. بسیاری از لحظات اجرا که در متن نمایشنامه نیست حاصل تمرین‌ها، بداهه‌سازی، ایده‌های کارگردانی و پیشنهاد بازیگر بود.

این کارگردان تئاتر درباره دلایل اجرای مجدد نمایش «روال عادی» که در سال ۹۶ در سالن سمندریان تماشاخانه ایرانشهر روی صحنه رفت، توضیح داد: در آن سال‌ها امکاناتی که امروز برای تبلیغ نمایش هست نداشتیم و خیلی‌ها دیر از اجرای «روال عادی» خبردار شدند و خیلی‌ها از من می‌پرسیدند که آیا امکان مجدد «روال عادی» وجود ندارد؟ من مترصد فرصتی بودم که دوباره «روال عادی» را اجرا کنم که خوشبختانه این فرصت ایجاد شد و من از بازیگران خواهش کردم تا بار دیگر نمایش را تمرین و برای اجرا آماده کنیم. آقای ایوب آقاخانی به دلیل حضور در پروژه‌ای دیگر نتوانست که در اجرای مجدد «روال عادی» حضور پیدا کند و به همین خاطر از آقای کوروش سلیمانی خواستم و جایگزین شد. اجرای مجدد «روال عادی» هم از همان قابلیت‌ها و ویژگی‌های اجرا اول برخوردار بود و همچنان با بازخورد خوبی از سوی تماشاگران همراه شد.

وی در ادامه سخنان خود به بخشی از گفتگویی که با خبرنگاری درباره اجرای نمایش «روال عادی» داشت اشاره کرد و گفت: یکی از دوستان خبرنگار در اجرای دوم با من گفتگویی را انجام داد و خیلی از اجرای این اثر شگفت‌زده شده بود؛ اجرایی با ۲ بازیگر بدون تغییر نور و هیچ‌گونه موسیقی و افکت. آن خبرنگار محترم از من پرسید چرا در برخی مواقع اجرا از موسیقی استفاده نکرده‌ام و من در پاسخ گفتم مگر در این لحظه که ما با هم صحبت می‌کنیم زیر صحبت ما یک قطعه موسیقی در حال اجرا و پخش است؟ مهم برای من تنش دراماتیکی است که بین ۲ شخصیت نمایش وجود دارد و ریتم بازیگران است که به نحوی در بیان و تنش‌شان روی صحنه اتفاق بیفتد و این روند کفایت می‌کند و نیازی به موسیقی و افکت یا تغییر نور در اجرا نیست.

خاکی درباره اینکه در شرایط سخت و نامناسب تولید تئاتر در حال حاضر آیا امکان تولید نمایش «روال عادی» همچنان وجود دارد یا نه، یادآور شد: فکر می‌کنم همچنان نمایشی چون «روال عادی» می‌تواند اجرا شود و مخاطب داشته باشد.

وی تصریح کرد: متأسفانه تئاتر ما به هیچ وجه ساختار حرفه‌ای ندارد به این معنی که در هیچ ساختار موجود تئاترمان شرایطی برای اینکه کارگردان‌ها و بازیگران در گروه‌های ثابت یا مکان‌هایی حضور داشته باشند و حقوق ثابت بگیرند نداریم. البته در گذشته چنین وضعیتی موجود بود اما بعدها به جای اینکه این روند توسعه پیدا کند و همه از یک امنیت شغلی ثابت برخوردار شوند، به عکس عمل شد و این روند از بین رفت. در نتیجه این روند تئاتر ما همچنان شرایط نابسامان خود را دارد و امیدوارم روزی این روند توقف پیدا کند و ما دشواری‌ها و ضعف‌هایمان را بررسی و آسیب‌شناسی کنیم.

این مدرس تئاتر با بیان اینکه باید به صورت جدی در رابطه با روند آکادمیک موجود تئاتری که مدام به دانشجویان مدرک کارگردانی و بازیگر اعطا می‌کند و در طول سال فارغ التحصیلان زیادی دارد فکر و آسیب‌شناسی کنیم، متذکر شد: این روند آسیب‌زا است و معتقدم هیچ کمکی به تئاتر کشور نمی‌کند. هیچ جای دنیا تئاتر خود را با ساختمان‌های کلنگی نظیر اتفاقی که برای سالن‌های خصوصی در ایران افتاده توسعه نداده است. آسیب‌ها و مشکلات زیادی در وضعیت تئاتری امروز ما وجود دارد و نیازمند است که خیلی جدی درباره وضعیت شغلی، استخدامی و نیاز واقعی کشور به نیروهای تئاتری فکر و بررسی کنیم.

خاکی در پایان سخنان خود گفت: امیدوارم این وضعیت تغییر پیدا کند و کرونا محو شود. در وضعیت اقتصادی تئاتر کشور امکان اجرای آثار با تعداد پرسوناژ بالا وجود دارد و بر عکس می‌توان آثاری همچون نمایش «روال عادی» را اجرا و کار کرد که تعداد پرسوناژ زیادی ندارند و کم هزینه‌تر هستند و در عین حال آثار درخشانی‌اند. از این رو اخیر ۲ نمایشنامه «یک سر و دو کلاه» و «داوید و ادوارد» ترجمه کرده‌ام که هر ۲ دارای ۲ پرسوناژ هستند. امیدوارم جامعه تئاتری بتواند با همفکری و گفتگو شرایطی را فراهم کند که آسیب کمتری ببیند و وضعیتی برای بهبود شرایط تئاتر ایران فراهم کند.

عکس از متین نوری است.