نقش حضرت فاطمه معصومه (س) در گسترش تشیع در ایران

به گزارش خبرنگار مهر، امروز سالروز وفات حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها است. به همین مناسبت محمد زاهدی مقدم در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است به بیان نقش این بانوی عصمت و اهل کرامت در گسترش تشیع پرداخته که در ادامه می‌خوانیم:

هجرت حضرت معصومه (س) از مدینه به قم [۱] در قلب همه هجرت‌های صد ساله از نیمه قرن دوم تا نیمه قرن سوم هجری می‌درخشد و نقطه عطف اساسی در تاریخ مهاجرت‌ها در طی دو قرن و نیم در ایران است .[۲] این هجرت در کنار هجرت امام رضا علیه السلام توانست چهره ایران را در زمینه‌های فرهنگی تغییر داده و اسباب نشر مذهب شیعه را به دیگر نقاط ایران فراهم کند .[۳]

به سبب سفارش ائمه (ع) نسبت به زیارت حضرت معصومه (س )[۴]، شهر قم به یکی از پرترددترین شهرهای اسلامی - شیعی با رویکرد مذهبی تبدیل شد و از گذشته تاکنون شاهد رفت و آمدهای فراوان مردم و عالمان در این خطه هستیم .[۵] داده‌های تاریخی نشان می‌دهد این شهر از همان قرون اولیه زیارتگاه عاشقان و محلی برای عبادت مؤمنان و مرکزی برای دعا و توسل و نیز مأمنی مطمئن برای تربیت و رشد ملکات نفسانی و صیقل دادن دل‌ها از رذائل اخلاقی بوده است، چنان‌که رازی قزوینی در کتاب «النقض» که در قرن ۶ هجری آن را تألیف نموده می‌نویسد:

«مقبره حضرت معصومه (س)، مورد زیارت خاص و عام بوده است و ملوک و امراء عالم حنفی و شافعی به زیارت آن تربت، تقرب نمایند .»[۶] در گزارشی دیگر «قمی» از آمدن مردم ری به قم در قرن ۴ هجری و رفتن به زیارت حضرت فاطمه معصومه (س) خبر داده است .[۷]

این ارتباط و حضور زائران از مناطق مختلف جهان اسلام با این مکان مقدس می‌توانست در انتقال فرهنگ و آموزه‌های شیعی به دیگر شهرها تأثیر به سزایی داشته باشد چنان که مورخان، از تشیع برخی شهرها که تحت تأثیر قم و عالمان آن بوده خبر داده‌اند .[۸]

با توجه به عقاید مذهبی سایر شهرهای اطراف قم، به خوبی می‌توان حدس زد که تشیع از این ناحیه به آن مناطق سرایت کرده است .[۹] این خطه، به سبب وجود زیرساخت‌های مذهبی و فرهنگی فراوان در کنار مقبره حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) به عنوان شهری شیعه نشین با شهر ری، کاشان، آوه و فراهان، در تماس بوده و بر شیعه شدن این مناطق تأثیر گذار بوده است .[۱۰]

البته با توجه به نفوذ فراوان اشعریان در قم و تسلط آنان بر برخی از نواحی مناطق جبال ،[۱۱] و نیز وجود صدها محدث و صحابی ائمه (علیهم‌السلام) و عالمان و دانشمندان و قوت علمی ایشان در این شهر ،[۱۲] (که حول محور حضرت معصومه سلام الله علیها جمع شده بودند)، بعید است که تشیع مناطق جبال، متأثر از تشیع قم نباشد و این مسأله به راحتی قابل پذیرش و اثبات است .[۱۳] زیرا مرکز اصلی تبلیغات شیعیان ابتدا در قم بوده و به زودی ایرانیان اطراف قم به شیعیان عرب پیوستند .[۱۴] علاوه بر اینکه برخی از این شهرها در آن دوران جز توابع قم محسوب شده و مردم آن برای خرید و زیارت در حال رفت و آمد به قم بودند .[۱۵]

به‌طور قطع مرکزیت علمی قم در کنار مقبره حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) تأثیر به سزایی می‌توانست در گسترش تشیع داشته باشد. گزارش‌ها نشان می‌دهد رفت و آمد عالمان به این خطه به قدری زیاد بود که تنها در قرن چهارم هجری بنابر گزارش علامه مجلسی ۲۰۰ هزار دانشمند در این خطه حضور داشتند .[۱۶] شاگرد پروری در مراکز علمی قم سبب شد تا دانشمندان قمی در کنار کرسی‌های تدریس به تألیف نیز اقدام کنند که این کوشش علمی، تولید قریب به ۱۰۰۰ اثر علمی را در پی داشت که بیشتر این آثار اگرچه امروزه در دسترس نیست اما انتشار این آثار در دیگر مراکز و مناطق علمی جهان اسلام تأثیر به سزایی در گسترش تشیع و ترویج باورهای شیعی داشته است ؛[۱۷] چنان‌که کتاب «مائة منقبة فی مناقب أمیر المؤمنین و أهل البیت علیهم السلام من طرق العامة» اثر ابن شاذان قمی به وسیله شاگرد او کراجکی در مسجد الحرام تدریس می‌شد .[۱۸]

از جمع‌بندی مطالب نتیجه می‌شود هجرت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به ایران تأثیر به سزایی در گرایش مردم این منطقه به تشیع داشته است. هجرت و دفن آن حضرت در قم در کنار شکل‌گیری بزرگترین مدرسه فقهی - کلامی در این خطه، این شهر را به یکی از بزرگترین و پرترددترین مراکز فرهنگی - مذهبی جهان اسلام تبدیل و اسباب گسترش تشیع به دیگر مناطق ایران و جهان اسلام را فراهم نمود.

پی‌نوشت:
۱. تاریخ قم، ص ۳۰۸؛ خلاصة البلدان، ص ۱۱۷.
۲. فرهنگ و تمدن اسلامی در قم – قرن سوم هجری، ص ۱۲۸.
۳. حریم مطهر بانوی عالی‌قدر اهل بیت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، مقدمه استاد دوانی: ص ۳۴.
۴. تاریخ قم، صص ۳۰۹ – ۳۱۱؛ بحار الانوار، ج ۹۹، ص ۲۶۵؛ زاد المعاد، ص ۵۴۷.
۵. شناخت‌نامه قم و حضرت معصومه، ص ۲۲۸.
۶. النقض، ص ۵۸۸.
۷. تاریخ قم، ص ۳۰۸.
۸. تارخ قم، ص ۳۱۸ – ۳۱۹؛ کاشان در مسیر تشیع، ص ۱۲۰ – ۱۲۴؛ تاریخ گسترش تشیع در ری، ص ۳۲.
۹. تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن نهم هجری، ص ۱۱۷ – ۱۳۲.
۱۰. مناسبات اهل بیت با ایرانیان، ص ۱۹۵؛ شناختنامه قم، ج ۵، ص ۳۶۳ – ۳۶۴.
۱۱. یاقوت محدوده این ناحیه را بین اصفهان تا زنجان، قزوین، همدان، دینور، قرمیسین، ری و شهرهای بین آنها دانسته است. معجم البلدان، ج ۲، ص ۹۹.
۱۲. پیشگامان تشیع در ایران، ص ۵۶.
۱۳. تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا پایان قرن نهم هجری، ص ۳۰۸.
۱۴. تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ص ۳۲۶.
۱۵. قم نامه، ص ۱۴۳.
۱۶. مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ج ۱، ص ۴۷۸.
۱۷. جباری، مکتب حدیثی قم، ص ۱۰۸.
۱۸. «کنز الفوائد»، ج ۲، ص ۵۵؛ «دائرة المعارف بزرگ اسلامی»، ج ۴، مدخل: «ابن شاذان»، ص ۵۲ – ۵۳.