لوکاشنکو؛ خطر آخرین دیکتاتور اروپا چه قدر است؟

«من چیزی جز بلاروس ندارم، به آن می‌چسبم و نگه‌اش می‌دارم.»

این توجیه سرکوب اعتراضات سال ۲۰۲۰ در بلاروس بود که از زبان الکساندر لوکاشنکو رئیس‌جمهور این کشور خطاب، به مخالفانش فریاد زده شد؛ او به تقلب گسترده در انتخابات همان سال متهم شده بود. از آن زمان تا کنون پرونده آن انتخابات و همچنین سرکوب اعتراضات پس از آن بسته نشده و حتی بلاروس با بازداشت بهت‌آور رامان پراتاسویچ، روزنامه‌نگار مخالف دولت مینسک، در جریان فرود اجباری یک هواپیمای مسافربری، به نمایش قدرت دیگری دست زد.

اما این روزها نیز که بحران پناهجویان در مرز بلاروس و لهستان به تنش‌ها میان مینسک و غرب دامن زده، توجه‌های جهانی بار دیگر و به ویژه در کشورهای غربی به رئیس‌جمهور بلاروس جلب شده و توانایی‌های احتمالی او به ویژه در برابر اتحادیه اروپا و همچنین کاسه صبر این اتحادیه در برابر او مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

لوکاشنکوی ۶۷ ساله از بیش از ۲۷ سال پیش تاکنون با سیاست «مشت آهنین»، خود را در قدرت نگاه داشته و «آخرین دیکتاتور اروپا» نام گرفته است.

او در قاره‌ای که دهه‌هاست آزادی‌های فردی، اجتماعی و سیاسی به رسمیت شناخته می‌شود به سرکوب این آزادی‌ها می‌پردازد و برخی قوانین قرون وسطایی از جمله اعدام را که در دیگر کشورهای اروپایی منسوخ شده، حفظ کرده است.

لوکاشنکو در کنار نخست‌وزیر وقت روسیه ویکتور چرنومردین (چپ) در مینسک در ۲۲ نوامبر ۱۹۹۶

بسیاری از تحلیلگران، اصلی‌ترین دلیل طولانی شدن دوران حکومت لوکاشنکو را سوءاستفاده او از نزاع قدرت و رقابت‌های ژئوپولیتیک میان غرب و مسکو می‌دانند که گاهی او را به سوی غرب و گاهی به سوی روسیه می‌کشاند.

در حالی که او اکنون به نظر می‌رسد تا حدودی زیادی به ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، تکیه کرده، تا همین سال‌های اخیر تلاش می‌کرد خود را یک دست‌نشانده صرف مسکو نشان ندهد و روابط خود با اتحادیه اروپا را بهبود بخشد.

استراتژی مشخص، تاکتیک‌های نامشخص

الکسی ماکارکین، تحلیلگر سیاسی درباره لوکاشنکو به خبرگزاری فرانسه گفته است: «او غیرقابل‌پیش‌بینی است. او از همه ابرازهای تاکتیکی که در اختیار دارد استفاده می‌کند. اما او از نظر استراتژی بسیار قابل‌پیش‌بینی است: چسبیدن به قدرت به هر قیمتی.»

همچنین کنستانتین کالاچف، دیگر کارشناس سیاسی، درباره بحران کنونی پناهجویان در مرزهای بلاروس به خبرگزاری فرانسه گفته است: «پناهجویان یکی از ابزارهای فشار هستند. او به اروپا نشان می‌دهد که بهتر است با او مخالفت نکنیم و او را همانطور که هست بپذیریم.»

این تحلیلگر سیاسی اضافه کرد به همین دلیل است «لوکاشنکو از ابزارهای در اختیارش استفاده می‌کند. همه اینها برای یک هدف است: مقاومت بیشتر [برای باقی ماندن در قدرت] برای یک، دو و سه سال.»

اتحادیه اروپا لوکاشنکو را متهم می‌کند که در واکنش به تحریم‌هایی که این اتحادیه علیه حکومت لوکاشنکو در سال‌های اخیر و به ویژه سرکوب معترضان پس از آخرین انتخابات ریاست جمهوری بلاروس اعمال کرده، بحران کنونی پناهجویان را به راه انداخته و سازماندهی کرده است.

به این ترتیب که به هزاران پناهجو به ویژه در کشورهای خاورمیانه ویزا می‌دهد تا آنان به بلاروس آمده و از آنجا از راه زمینی وارد خاک اتحادیه اروپا شوند.

بیشتر در این باره:

اتحادیه اروپا حلقه تحریم‌ها علیه بلاروس را تنگ‌تر کرد

در حالی که احزاب راستگرای افراطی در اروپا از بستر بحران‌های پناهجویی سیاست‌های خود علیه اتحادیه اروپا را به پیش می‌برند، رهبران اتحادیه اروپا و همچنین دموکراسی‌های اروپایی به ویژه در کشورهای بزرگی مثل آلمان و فرانسه هرگز مایل نیستند این بحران‌های پناهجویی مسیر سیاست را در این اتحادیه مشخص کند.

در دهه‌های اخیر، تضعیف اتحادیه اروپا به عنوان یکی از متحدان آمریکا یکی از خواست‌های اصلی مسکو و کشورهای خودکامه دیگر جهان از جمله جمهوری اسلامی ایران بوده است.

اما پناهجویان تنها ابزار موجود مینسک برای اعمال فشار بر کشورهای غربی نیست. در روزهای اخیر، روابط میان مینسک و اتحادیه اروپا به حدی پرتنش شده که رئیس جمهوری بلاروس اروپا را تهدید کرده در صورت تحریم‌های جدید علیه این کشور، شیرهای یک خط لوله که بخشی از گاز روسیه را اروپا می‌رساند، می‌بندد.

لوکاشنکو روز پنج‌شنبه هفته گذشته در این باره گفت: «اگر گاز طبیعی را که به آنجا [اروپا و به ویژه آلمان] می‌رود قطع کنیم، چه اتفاقی می‌افتد؟»

مسئله انرژی برای اروپا بسیار اهمیت دارد و کشورهای اروپایی در آستانه فصل سرما با کمبود انرژی مواجه‌اند. این تهدید لوکاشنکو در برهه صورت می‌گیرد که حتی طی همین هفته‌های اخیر قیمت حامل‌های انرژی در برخی از کشورهای اروپایی افزایش یافته است.

در واقع لوکاشنکو تلاش می‌کند از یک سو با تهدیدها در حوزه انرژی، دقیقا بر نقطه ضعف اروپا دست بگذارد و از سوی دیگر با ایجاد بحران پناهجویان او را بر سر دوراهی در زمینه مسائل انسانی و حقوق‌بشری بگذارد.

کاریکاتوری که پوتین و لوکاشنکو را در مواجهه با غرب با بهره‌برداری از صادرات گاز و موضوع پناهچویان نشان می‌دهد.

در این میان روسیه نیز با وجود تاکید کرملین بر تداوم صادرات گاز به اروپا، تلاش می‌کند که از تنش‌ میان بلاروس و اتحادیه اروپا بیشترین نفع را ببرد.

بلافاصله پس از سخنان تهدیدآمیز لوکاشنکو، دفتر ریاست جمهوری روسیه اعلام کرد تحویل گاز این کشور به اروپا متوقف نخواهد شد. اما با این حال کشورهای اتحادیه اروپا مسکو را نیز در زمینه بحران کنونی مسئول می‌دانند.

با توجه به مراوداتی که لوکاشنکو در بیش از یک سال اخیر با پوتین داشته، به نظر می‌رسد ارج و قرب رئیس جمهوری بلاروس در مسکو حتی بیش از گذشته شده است. همچنین برخی رسانه‌های غربی، لوکاشنکوی کنونی را از نظر شیوه سیاست‌ورزی بسیار شبیه پوتین و همچنین در راستای سیاست‌های او دانسته‌اند.

پیامدهای توقف انتقال گاز روسیه به اروپا

هرچند که بلاروس در زمینه بحران پناهجویان تلاش کرده اوضاع را تاحدودی کنترل کند و تهدید خود در زمینه خط لوله گاز را عملی نکرده، اما کشورهای اروپایی به این موضوع نیز فکر کرده‌اند که بسته شدن خط لوله انتقال گاز روسیه به اروپا از سوی بلاروس چه پیامدهایی خواهد داشت.

چند روز پیش، در بحبوحه بحران میان بلاروس و اتحادیه اروپا، خبرگزاری فرانسه در گزارشی به نقل از منابع متعدد، تهدید بلاروس برای بستن این خط لوله را بعید دانست، زیرا به گفته این منابع، حجم محدودی از گاز روسیه از بلاروس عبور می‌کند و چنین اقدامی تاثیر زیادی ندارد.

بر اساس آخرین گزارش اداره آمار اروپا (یوروستت) وابسته به کمیسیون اروپا، که در همین سال ۲۰۲۱ منتشر شده، اتحادیه اروپا سالانه حدود سه پنجم کل انرژی مصرفی خود را از خارج از این اتحادیه وارد می‌کند.

بخش مهمی از این واردات انرژی، واردات نفت خام و همچنین گاز طبیعی است.

بر اساس گزارش یوروستت، در مورد واردات سالانه گاز طبیعی به اتحادیه اروپا، روسیه با ۱۶۶ میلیارد متر مکعب بیشترین سهم، ۴۱ درصد، را به خود اختصاص داده است.

فقط شرکت بزرگ روسی گازپروم، بر اساس آنچه در وبسایت خود منتشر کرده، در سال ۲۰۲۰ حدود ۱۵۰ میلیارد متر مکعب گاز به ۱۶ کشور اتحادیه اروپا صادر کرده است.

خط لوله‌ای که از بلاروس عبور می‌کند خط لوله یامال-اروپا نام دارد که به طول ۴۱۹۶ کیلومتر، از شبه‌جزیره یامال در روسیه آغاز شده و پس از گذر از بلاروس، به کشورهای اروپایی به ویژه آلمان می‌رسد. لهستان پایان می‌یابد.

بیشتر در این باره:

امپراتوری گازی روسیه در غیاب ایران

ظرفیت انتقال گاز طبیعی این خط لوله سالانه حدود ۳۳ میلیارد متر مکعب است که یک پنجم واردات گاز از روسیه به اتحادیه اروپا را شامل می‌شود.

مینسک که از این ترانزیت گاز، عوارض خود را به عنوان عوارض حمل و نقل دریافت می‌کند، خود به اروپا گازی صادر نمی‌کند، زیرا ذخایر گاز بلاروس فقط یک درصد نیاز این کشور را پوشش می‌دهد.

برخی کارشناسان معتقدند که روسیه می‌تواند در صورت بسته شدن خط لوله یامال-اروپا، گاز مورد نیاز را از مسیرهای دیگر به ویژه خطوط لوله گاز نورد استریم و ترک‌استریم به اروپا برساند که به گفته نیکلا مازوچی پژوهشگر بنیاد تحقیقات استراتژیک در پاریس «کار چندان پیچیده نخواهد بود.»

خط لوله انتقال گاز طبیعی ترک‌استریم به طول ۱۰۹۰ کیلومتر با گذر از دریای سیاه و ترکیه، گاز طبیعی روسیه را به اروپا می‌رساند. ظرفیت سالانه این خط لوله بیش از ۳۱ میلیارد متر مکعب است.

همچنین انتقال گاز از خطوط موجود در اوکراین نیز از دیگر آلترناتیوها در صورت عملی شدن تهدید لوکاشنکو است.

با این حال، تأثیرات نسبی چنین اقدامی بر قیمت‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت. بازار انرژی یکی از حساس‌ترین بازارها در زمینه تحولات ژئوپلیتیکی است و هرگونه ناامنی بین‌المللی خطر بالقوه افزایش قیمت انرژی را به دنبال خواهد داشت.

اما به عقیده کارشناسان، به محض آن که بازار انرژی متوجه شود که خطر عمده‌ای برای عرضه انرژی وجود ندارد، قیمت‌ها تا حدود زیادی مهار خواهد شد.

بیشتر بخوانید

رامان پراتاسویچ، «روح‌الله زم بلاروس» کیست؟

اعتراضات بلاروس؛ خرس روسی بیدار شده است

بلاروس، ۳۳ مزدور روسی و «عملیات جاسوسی اوکراین»

پنج عاملی که پیروزی لوکاشنکو را در تمامی انتخابات بلاروس تضمین می‌کند