چگونه از آبخوان‌های تهران حفاظت کنیم؟

در سال 1339 سد چند منظوره امیرکبیر برای ذخیره و تنظیم سیلاب، تامین آب شرب تهران، پایتخت ایران، تنظیم آب کشاورزی و تامین نیروی برق‌آبی روی رودخانه کرج احداث شد. پس از چندین سال با وجود تامین اهداف مشخص‌شده، اراضی پایین‌دست از جمله دشت شهریار با کمبود آب مواجه شد. کمبود آب‌های سطحی در پایین‌دست و حفر چاه‌های عمیق، به بهره‌برداری گسترده از آب‌های زیرزمینی شهریار انجامید؛ به نحوی که این منابع به منبع اصلی آب منطقه تبدیل شده است.بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب زیرزمینی در نتیجه رشد جمعیت و توسعه سریع کشاورزی و صنعت باعث کمبود آب و افت سطح آب زیرزمینی شده است. اقلیم نیمه‌خشک و تغذیه‌نشدن آبخوان از طریق رودخانه کرج، وضعیت آبخوان شهریار را بحرانی کرده است.

فرونشست زمین در 40 سال گذشته در مناطق جنوبی تهران در مساحت 525 کیلومترمربع با حداکثر مقدار اندازه‌گیری شده 2.5 متر، طی سه دهه اخیر رخ داده است. میزان فرونشست در نقاط مختلف متفاوت است ولی بیشینه مقدار آن 36 سانتی‌متر در سال است. وجود لایه ضخیمی از خاک رس این منطقه را مستعد فرونشست می‌کند. تهران در این سال‌ها با خشکسالی مواجه بوده که منجر به کاهش سطح آب‌های زیرزمینی شده است. تغییرات سطح زمین در دشت‌های تهران و شهریار با فرسایش زیرسطحی، وجود قنات‌های قدیمی، زه‌کشی خاک‌های آلی و حذف خاک مرتبط است. تغییر اقلیم و عوامل مرتبط با آن همراه با افزایش قابل توجه تقاضای آب، با تخلیه شدید مخازن ذخیره بیشترین منابع آب زیرزمینی ایران همراه بوده است.

آبخوان شهریار نماینده‌ای از این نوع تخلیه مخزن است.فقط در استان تهران 13هزار حلقه چاه آب قانونی و 32 هزار حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد. مصرف بی‌رویه در استان تهران طی 15 سال گذشته به منابع آب آسیب وارد کرده، به طوری که ما 150 میلیون مترمکعب بیش از آنچه باید از آب تجدیدپذیر استفاده می‌کنیم. از همین رو مخروط افکنه‌های قدیمی در دامنه رشته کوه البرز به طور گسترده گسترش یافته است.نهشته‌های آبرفتی تهران به پنج مورد تقسیم می‌شود، به ترتیب از قدیم به جدید: قسمت اول (حدود500 متر) از کنگلومرای سخت با سن‌پلیوسن بالایی تشکیل شده و دارای تخلخل بسیار کم، فرسایش‌پذیری سنگریزه‌ها و سیمانی شدن شدید است. قسمت دوم سازند هزاردره متشکل از 500 متر کنگلومرای نامنسجم و ذخایر ماسه سنگی کنگلومرا در سن‌پلیستوسن پایین است. این بخش دارای تخلخل بالا نسبت به قسمت اول و درجه فرسایش‌پذیری کمتری است. افق سوم (سازند کهریزک) با ضخامت 10 تا 60 متر شامل سنگریزه با نودول‌های آهکی، با رس زیاد و معمولا به رنگ قرمز با شن و ماسه و از نظر سن پلیستوسن میانی است. قسمت چهارم (آبرفت تهران یا واحد C) با ضخامت 50 متر، شامل لایه‌های شنی است با حالت سیمانی پائین‌تر از هزاردره، رنگ روشن دارد و معمولا در صورت حفر ترانشه پا بر جا می‌ماند.

این قسمت از نظر زمانی به پلیستوسن مربوط است و به دلیل داشتن سیمان ضعیف بین سنگریزه‌ها نفوذپذیری زیادی دارد. آبرفت‌های تهران، قسمت چهارم نهشته‌های آبرفتی تهران مخزن آب زیرزمینی تهران است. مخروط افکنه منطقه تهران که در محدوده وردآورد، کن ، پونک تا قیطریه و سوهانک به سمت بخش‌های میانی تهران گسترده شده، عمدتا از «آبرفت‌های تهران» تشکیل شده است. قسمت پنجم، رسوبات عهد حاضر یا هولوسن، با ضخامت 1 تا 5 متر شامل سنگریزه‌های شنی و رسوبات ریزدانه و بسیار نفوذپذیر تشکیل شده و خاک باغبانی تهران را تشکیل می‌دهد. رسوبات عهد حاضر در بیشتر محل‌های تهران به دلیل ساخت خانه و توسعه شهری، از بین رفته و برداشته شده است. رودخانه کرج با رسوب‌گذاری در سطح مخروط باعث بالا آمدن سطح و در نتیجه حرکت‌های مکرر کانال به سمت جنوب شرقی شده و مخروط‌های بزرگ و فعلی کرج در ناحیه شهریار و شهر قدس ناشی از این جابجایی‌ها است.

بخش مهمی از آب شرب شهر تهران از آبخوان سفره آب زیرزمینی تهران-کرج تامین می‌شود. دشت تهران- کرج از نظر تقسیم‌بندی حوضه‌های آبریز ایران، بخشی از حوضه آبریز مرکزی است، که از دامنه‌های جنوبی البرز شروع و تا دشت‌های ورامین و شهریار گسترش یافته است. این دشت از شمال به ارتفاعات شمالی تهران، از جنوب به بندعلیخان، از شرق به مرز بین رودخانه‌های جاجرود و سرخه‌حصار، از جنوب شرقی به مرز شبکه ورامین و از غرب به رودخانه شور منتهی می‌شود. مساحت این دشت حدود 2704 کیلومترمربع است. رودخانه‌های موجود در این محدوده عموماً از ارتفاعات جنوبی سلسله جبال البرز سرچشمه گرفته و پس از دریافت جریان‌های سطحی، فاضلاب‌های شهری و صنعتی تهران و منطقه جنوب تهران، به سمت جنوب و کویر مرکزی جریان می‌یابد.

در آبخوان دشت تهران-کرج عناصر عمده تشکیل‌دهنده به نسبت‌های متفاوتی از عناصر تخریبی نظیر رس، ماسه، شن و قلوه‌سنگ تشکیل یافته و عموماً در نواحی ورودی و شمالی دشت عناصر درشت‌دانه‌تر درصد بیشتری از بافت خاک را شامل می‌شوند و به سمت نواحی خروجی و جنوبی دشت به تدریج قطر ذرات کاهش می‌یابد. رسوبات کواترنر عمدتا مخروط افکنه‌ها را تشکیل می‌دهند. با توجه به شیب شمال غربی به سمت جنوب شرقی دشت تهران، آب‌های زیرزمینی در منتهی الیه جنوب شرق تهران جمع‌ شده و رسوبات انتهای دشت ضخامت بالایی دارند.برای تامین نیاز آبی منطقه و حفاظت از آب‌های زیرزمینی از زوال کمی و کیفی، شناخت دقیق ویژگی‌های آبخوان لازم است.

جریان‌های جانبی آب‌های زیرزمینی، نفوذ مستقیم بارندگی، نفوذ بستر رودخانه، بازگشت آبیاری و مازاد آب شرب و صنعتی از عوامل تغذیه آبخوان هستند. خروجی‌های زیرسطحی، چاه‌های پمپاژ خانگی و صنعتی و کشاورزی پارامترهای اصلی تخلیه سیستم آبخوان هستند.

* زلزله‌شناس و رئیس شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم