تبلیغ خداناباوری شوروی تا کجا بارور بود؟

تبلیغ خداناباوری شوروی تا کجا بارور بود؟

• داریوش رجبیان
• بی‌بی‌سی

۳۰ آبان ۱۴۰۰ - ۲۱ نوامبر ۲۰۲۱به روز شده در ۱ آذر ۱۴۰۰ - ۲۲ نوامبر ۲۰۲۱

منبع تصویر، Soviet Union

توضیح تصویر،

کاریکاتورهایی که دین و دین‌داران را به سخره می‌کشیدند در کانون تبلیغات عهد شوروی علیه دین و خدایان بودند

هرچند اصطلاح "آتئیسم" به معنای خداناباوری یا بی‌خدایی نخستین بار در ادبیات فرانسوی سده ۱۶ میلادی به ثبت رسیده، شواهدی وجود دارد که ریشه این مفهوم را در سومر باستان، مصر باستان، تمدن وِدایی و در کل دوران باستان ردیابی می‌کند. از دوران باستان آثاری بجا مانده که با انتقاد از دیدگاه‌های دینی، موجودیت خدایان را زیر سؤال می‌برد. "آهنگ‌های چنگ‌نواز" که در حوالی سال ۲۱۰۰ پیش از میلاد در پادشاهی میانه مصر سروده شده بود، شاید کهن‌ترین و معروف‌ترین این متن‌ها باشد.

و اما شاید در هیچ دورانی به اندازه عهد شوروی نوع بشر علیه خدایان جنگ سازمان‌یافته و گسترده و درازمدت اعلام نکرده بود. از انقلاب سال ۱۹۱۷ روسیه تا فروپاشی اتحاد شوروی در سال ۱۹۹۱ این نبرد بی‌امان ادامه داشت؛ گاه با شدت و حدت بیشتر و گاه با ملایمتی اندک. حکومت اتحاد شوروی طی هفت دهه اثار مکتوب و مصوری خلق کرد، تا مردم را از آنچه کارل مارکس "افیون توده‌ها" نامیده بود، برحذر دارد. پایان شوروی به مثابه فرجام سیاست خداناباوری در پهنه شوروی پیشین بود و نظام‌های کمونیستی بازمانده از آن، جامه کهنه دیانت بر تن کردند تا خود را با واقعیت‌های نوین وفق دهند. اما نمی‌توان منکر تأثیر آن چند دهه تبلیغ بی‌وقفه و بی‌امان خداناباوری بر مردمان این گستره شد.

منبع تصویر، Soviet Union

توضیح تصویر،

کاریکاتورهایی عهد شوروی علیه دین و خدایان

با وجود تلاش‌های فراوانِ آشکار مقام‌های شوروی در راستای پشت سر گذاشتن ادیان، اتحاد شوروی خداناباوری را عنصر عقیدتی رسمی خود اعلام نکرده بود. یک سیاست عملی بود، نه اعلام‌شده که به‌ویژه تا سال ۱۹۸۸ با جدیت تمام دنبال می‌شد. هرچند در ترکیب دولت شوروی در سال ۱۹۲۱ "کمیسیون ضد کلیسا" تأسیس شده بود و منظور از "کلیسا" هم برای سردمداران شوروی آن دوران، نیایشگاه‌های پیروان همه دین‌ها بود. بجای اصطلاح "آتِئیسم" هم معمولاْ از اصطلاح شوروی "جهان‌بینی علمیِ مادی‌گرایانه" استفاده می‌شد. سخنان زیر ولادیمیر لنین از مبانی این سیاست بود:

"ما باید با دین مبارزه کنیم. این مبارزه، الفبای مادی‌گرایی و متعاقباْ مارکسیسم است. هرچند مارکسیسم همان مادی‌گرایی نیست که در الفبا باز مانده باشد. مارکسیسم ادامه راه را می‌پیماید و می‌گوید: باید توانایی مبارزه با دین را داشته باشیم. برای این کار باید مادی‌گرایانه سرچشمه ایمان و دین در میان توده‌ها را توضیح داد."

بلشویسم که ادعای برابری‌خواهی داشت، رفته رفته عملاً به کیشی پیرامون شخصیت لنین تبدیل شد و تلاش برای اِعمال همگونی و یکسانی را جایگزین مبارزه برای برابری کرد. به گونه‌ای تازه از نظام تزاری تبدیل شد که جای کلیسای حکومتی را بی‌خدایی حکومتی گرفته بود. لنین به‌تدریج آدم‌خدای این نظام شد و استالین، فرشته‌گونه‌ای لغزش‌ناپذیر. آرامگاه این دو، به معابد پیشین شباهت داشت. یعنی با آن طرز دید و سلسله‌مراتب، بلشویسم، شبیه همان ادیانی بود که قصد داشت تیشه بر ریشه‌‌اشان بزند.

منبع تصویر، Soviet Union

جورج اورول، نویسنده بنام انگلیسی، در مقاله‌اش با نام "پیشگیری از ادبیات" در سال ۱۹۴۶ در توصیف چنین نظامی نوشته بود:

"یک حکومت مطلقه (توتالیتر) عملاً نوعی یزدان‌سالاری (حکومت دینی) است و قشر حاکم آن، به خاطر حفظ جایگاهش، باید لغزش‌ناپذیر فرض شود."

از پادکست رد شوید و به خواندن ادامه دهیدپادکستبه عبارت دیگر

گفتگو با چهره‌های سیاسی، هنری و ادبی از تلویزیون فارسی بی بی سی.

برنامه ها

پایان پادکست

در دهه‌های آغازین شوروی، تبلیغات خداناباوری یا همان "جهان‌بینی علمیِ مادی‌گرایانه" همراه با بازداشت‌های فله‌ای و پیگرد روحانیون انجام می‌شد و تا آغاز دهه ۱۹۴۰ سیاست انهدام سازمان‌های دینی جریان داشت. پس از آن هم این سیاستِ خصمانه مشاهده می‌شد، اما با اندکی تبعیض به طرفداری یا در سرکوب گروهی خاص.

بیشترین بار تبلیغات ضددینی بر دوش رسانه‌های شوروی بود. همه رسانه‌ها، اما برخی ویژه این کار بودند. مهم‌ترین آنها که در این مبارزه تخصص داشت، روزنامه "بِزبوژنیک" (بی‌خدا) بود که از سال ۱۹۲۲ تا ۱۹۴۱ منتشر می‌شد و ناشر افکار "شورای مرکزی اتحادیه ملحدان مبارز" بود.

این روزنامه‌ گزینه‌هایی به دیگر زبان‌های اتحاد شوروی هم داشت؛ از جمله به فارسی (به خط روسی) با نام "بی‌خدایان تاجیکستان" که سردبیرش باباجان غفورف بود. او بعدا به دبیری اول حزب کمونیست تاجیکستان رسید و اکنون بزرگ‌ترین تاریخ‌نگار سده ۲۰ در این کشور شناخته می‌شود.

کاریکاتورهایی که دین و دین‌داران را به سخره می‌کشیدند، در کانون این تبلیغات بودند. رولاند اِلیوت براون، روزنامه‌نگار و نویسنده انگلیسی، در یک اقدام بی‌سابقه شمار بسیاری از کاریکاتورهای آن دورانِ را گرد آورده و با توضیحات روشن‌گرانه در جلد کتابی با نام "آرمان‌شهر بی‌خدایی؛ تبلیغات ضددینی شوروی" (Godless Utopia; Soviet Anti-Religious Propaganda) گنجانده است. بیشتر کاریکاتورها که از نشریه "بِزبوژنیک" هستند به سال‌های پایانی عمر شوروی برمی‌گردند.

منبع تصویر، Soviet Union

همه کاریکاتورهای این مجموعه که ۱۰۰ سال یا کم‌تر قدمت دارند، به زبان روسی هستند، بجز یکی. و آن یکی به زبان فارسی تاجیکستان شوروی است، با امضای "د. صفایف" که پیرمردی را با عبا و دستار نشان می‌دهد که به پشت بام خانه‌اش رفته و شلیک یک سفینه به فضا را تماشا می‌کند و با خودش می‌گوید: "پروردگارا! لیله‌القدرش همین باشد؟" سال انتشار این پوستر در دوشنبه ۱۹۶۹ ذکر شده است.

یک کاریکاتور دیگر هم در این کتاب هست که به نظر می‌آید از تاجیکستان باشد، اما به زبان روسی است. این یکی با امضای "خ. رسولف" به سال ۱۹۸۵ برمی‌گردد؛ به مجموعه‌ای با نام "بی‌خدایان" که در همان سرآغاز پرسترویکای (بازسازی) میخائیل گورباچف منتشر شده. در آن یک زن بلندقامت را می‌بینیم با پوشش تاجیکی و کتاب لنین به دست. او شتابان از کنار پیرمرد دستاربه‌سر و تسبیح‌به‌دستی می‌گذرد که از آن زن می‌پرسد: "از کی تا حالا به کتاب مقدس پشت می‌کنی؟" و کتابی که پیرمرد در دست دارد، ظاهراً قرآن است. زن در پاسخ می‌گوید: "از زمانی که خواندن این کتاب را یاد گرفتم"، که منظور همان کتاب لنین است.

منبع تصویر، Soviet Union

در برخی از کاریکاتورهای روسی بازمانده از دهه ۱۹۲۰ تصور تمسخرآمیز نقاشان از خدایان ادیان مختلف، به‌ویژه یهودیت، مسیحیت و اسلام را هم می‌شود دید اما جز عیسی مسیح پیامبر دیگری به تصویر کشیده نشده است.

همانطور که رولاند الیوت براون در خود کتاب توضیح می‌دهد: "با اینکه در شوروی اوایل گاهی خدایان تمام مذاهب بزرگ به تصویر کشیده می‌شدند، معمولا همگی به یک اندازه، اما از به تصویر کشیدن پیامبر اسلام پرهیز می‌شد. کاریکاتورها درباره اسلام اغلب ملاهای نادان و سرکوب زنان را تصویر می‌کردند."

مثلا در کاریکاتوری در مجله "بی‌خدای پشت ماشین" چاپ سال ۱۹۲۳، تصاویری تخیلی از خدایان سه دین سامی (ابراهیمی) را در گورستان خدایان دیگر می‌بینیم. روی سنگ قبرها می‌شود نام‌های اگنی، میترا، ایزیس و اوزوریس، ژوپیتر و زئوس را خواند؛ با این اشاره که خدایان هم میرا هستند. قهرمان منفی بیشتر کاریکاتورها روحانیون همان سه دین اصلی سامی هستند.

"دشمن خارجی" در این کاریکاتورها در کل غرب و به‌ویژه آمریکا و بریتانیا هستند که پشت سنگر دین و دین‌داری قرار دارند.

در این کاریکاتورها دانش و مدرسه در تقابل با دین و معابد دینی است؛ اولی مظهر روشنایی و دومی نماد تاریکی معرفی شده‌اند. در یک پوستر سال ۱۹۳۰ پیرزنی با پوشش تیره، دختربچه‌ای با لباس روشن را به‌زور از موی سرش به سوی کلیسا می‌کشد، اما دختربچه همچنان به سوی مدرسه می‌رود. شعار این پوستر شعرگونه‌ای روسی است بدین این مضمون که "دین، زهر است، دشمن کودکان دهر است."

این آثار مصور طنزآمیز در سرزمین‌هایی منتشر می‌شد که اکنون در حفظ دین و مذهب از همدیگر سبقت می‌گیرند. هرچند که در رأس قدرت، امروز هم عمدتاً پروردگان همان مکتبی قرار دارند که بلشویک‌ها پایه‌ریزی کرده بودند.

• ماجراهای دین و فلسفه؛ از مرگ فیلسوف دین و شکاکیت تا مرگ فقه‌پژوه و دموکراسی
• 'خداناباوری ایرانی'؛ آیا دین و خداناباوری ناسازگارند؟
• آیا آتئیسم در ایران در حال گسترش است؟
• کتاب‌خوان؛ خداناباوران روی پیشخان
• ماجراهای دین و فلسفه؛ از اعتماد به 'کلاهخودِ خدا' تا اعتماد زیر ذره‌بین