گزارش تحقیقی خانواده‌های پرواز پی‌اس‌۷۵۲: حکومت ایران از پروازهای مسافربری به عنوان سپر انسانی استفاده کرد

انجمن خانواده‌های جان‌باختگان پرواز پی‌اس‌۷۵۲ روز چهارشنبه ۳ آذر با انتشار یک گزارش تحلیلی درباره سرنگونی این هواپیما توسط موشک‌های سپاه پاسداران جوانب گوناگون این فاجعه را مورد بررسی قرار داد. در زیر بخش‌هایی از این گزارش، که توسط کمیته حقیقت‌یاب این انجمن تهیه‌شده، آمده است.

• دیباچه

روز چهارشنبه ٨ ژانویه ٢٠٢٠ (١٨ دی ١٣٩٨)، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با شلیک دست‌کم دو موشک به سوی هواپیمای مسافربری اوکراینی پرواز پی‌اس‌۷۵۲ حدود شش دقیقه پس از برخاستن آن از فرودگاه بین‌المللی تهران، موجب کشته‌شدن ۱۷۶ سرنشین و خدمه و همچنین یک جنین تولدنیافته شد. قربانیان این حادثه از کشورهای ایران، کانادا، اوکراین، سوئد، افغانستان، و بریتانیا بودند.

حکومت جمهوری اسلامی ایران در ابتدا هرگونه اشتباه خود در این زمینه را کاملا رد کرد و مدعی شد دلیل سقوط هواپیمای اوکراینی، نقص فنی بوده است. پس از آشکار شدن مدارک غیرقابل‌انکار فزاینده در تایید شلیک موشک، حکومت ایران ادعای اولیه خود را تغییر داد و این بار اعلام کرد شلیک موشک‌ها توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به دلیل «خطای انسانی» روی داده است.

حکومت ایران در همین راستا تلاش کرد با «شهید» نامیدن جان‌باختگان و پرداخت غرامت و نیز امکانات مالی به خانواده‌ها، آنها را از جستجوی حقیقت باز دارد.

جمهوری اسلامی در ادامه تلاش‌هایش اقدام به انتشار چند گزارش ناقص کرد که در آنها به هیچ‌کدام از پرسش‌های اساسی پرداخته نشده است. همزمان قوه قضائیه جمهوری اسلامی ایران نیز با آماده‌ساختن کیفرخواست جهت کنترل اطلاعات مربوط به حادثه، تمامی کسانی را که در پی آشکار ساختن حقایق بودند تحت پیگرد قضایی قرار داد.

انجمن خانواده‌های قربانیان پرواز پی‌اس ۷۵۲ بر اهمیت برگزاری یک تریبونال بی‌طرف بین‌المللی برای رسیدگی به جنایت‌های پرشمار داخلی و فرامرزی ارتکاب‌یافته توسط دولت جمهوری اسلامی ایران از بدو تاسیسش و پاسخگو کردن آن تاکید کرده است. این انجمن پس از ناکامل تشخیص دادن گزارش‌های منتشر شده در رابطه با پرواز پی‌اس ۷۵۲، خود اقدام به گردآوری و انتشار گزارش پیش رو کرد.

• چکیده

سرنگون کردن هواپیمای مسافربری اوکراینی پرواز پی‌اس ۷۵۲ توسط نیروهای نظامی جمهوری اسلامی ایران، دقایقی پس از برخاستن آن از فرودگاه بین‌المللی تهران، حادثه‌ای بی‌سابقه است. این هواپیما توسط موشک‌های زمین به هوای «تور-ام ١» سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران و چهار ساعت پس از حمله موشکی ایران به مواضع ایالات متحده در عراق، در پاسخ به کشتن قاسم سلیمانی، هدف قرار گرفت و سرنگون شد.

هیات بررسی سوانح و حوادث هوایی جمهوری اسلامی ایران در ١٧ مارس ٢٠٢١ (٢٧ اسفند ١٣٩٩) گزارش نهایی این حادثه را منتشر کرد؛ گزارشی که اوکراین، کانادا، بریتانیا، افغانستان، و سوئد، آن را ناقص و سردرگم‌کننده خواندند.

همچنین در گزارش‌های منتشرشده توسط رالف گودال، مشاور ویژه نخست‌وزیر کانادا درباره سرنگونی پرواز پی‌اس ۷۵۲، اگنس کالامارد، گزارش‌گر ویژه سازمان ملل متحد، و نیز تیم قانونی کانادا، به دلیل دروغ‌ها و ابهام‌سازی‌های دولت جمهوری اسلامی ایران، بسیاری از پرسش‌ها همچنان بی‌پاسخ مانده‌اند.

• یافته‌های گزارش

گزارش انجمن خانواده‌های قربانیان پرواز پی‌اس ۷۵۲ پاسخ تمام پرسش‌ها را ارائه نمی‌‌کند، اما دربرگیرنده شواهد و مدارک مهمی است که در گزارش‌های دیگر مورد توجه قرار نگرفته‌اند.

شانزده یافته حائز اهمیت در این گزارش به شرح زیر هستند:

١- باز گذاشته شدن فضای هوایی ایران: پس از حمله موشکی سپاه پاسداران به پایگاه‌های آمریکا در عراق و پیش از شلیک به هواپیمای حامل پرواز پی‌اس ۷۵۲، مقام‌های حکومت فضای هوایی ایران را باز نگاه داشتند و از هواپیماهای غیرنظامی به عنوان سپر انسانی استفاده کردند. امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه پاسداران، در یک کنفرانس خبری در ١١ ژانویه ٢٠٢٠ (٢١ دی ١٣٩٨) گفت ایران در وضعیت جنگی بود و درخواست برای بستن فضای هوایی ایران توسط «مقام‌های مربوطه» رد شده بود.

٢- ادعای غلط حکومت ایران درباره تخلیه فضای هوایی در غرب کشور: گزارش نهایی دولت ایران ادعا می‌کند فضای هوایی غرب کشور، در اقدامی پیشگیرانه و با پیش‌بینی «منازعه»، به تدریج به روی هواپیماهای مسافربری بسته شدند. اما گزارش‌ها نشان می‌دهند که چه قبل و چه بعد از حمله به پایگاه‌های آمریکا در روز ٨ ژانویه ٢٠٢٠، فضای هوایی غرب ایران تخلیه نشده بود و این امر تنها ٢٠ دقیقه پیش از شلیک به سوی هواپیمای اوکراینی صورت گرفت.

٣- اپراتور بسیار باتجربه سامانه موشکی تور ام-١: اپراتور سامانه موشکی تور ام-١ که هواپیما را ساقط کرد، در زمینه سامانه‌های موشکی کوتاه‌برد تجربه و تخصص بسیار عمیقی دارد و در سوریه نیز فعالیت کرده است. با در نظر گرفتن این نکته، دشوار بتوان تصور کرد که توانایی تمییز یک موشک کروز از هواپیمای اوکراینی پرواز پی‌اس ۷۵۲ را نداشته است.

۴- هیچ مدرکی دال بر اختلال در ارتباطات وجود ندارد: حکومت ایران هیچ مدرکی دال بر این مدعای خود ارائه نداده است که سامانه موشکی تور-ام ١ در هنگام تصمیم‌گیری برای شلیک به هواپیمای اوکراینی، قادر به برقراری ارتباط با شبکه دفاعی یکپارچه کشور نبوده است. چگونه این سامانه از شبکه دفاعی یکپارچه کشور خبر مربوط به «حملات موشک کروز» را دریافت کرد اما به هنگام شلیک به هواپیمای مسافربری قادر به دریافت تاییدیه نبود؟

۵- غیرقابل‌قبول بودن اشتباه در شناسایی: صحت ادعای جمهوری اسلامی ایران مبنی بر عدم توانایی اپراتور سامانه موشکی تور ام-١ در تمییز یک هواپیمای مسافربری و یک موشک کروز از یکدیگر بسیار غیرمحتمل است. موشک‌های کروز و هواپیماهای بوئینگ سری ٧٣٧ تا ٨٠٠، اختلافات عمده‌ای در زمینه‌های مختلف از جمله طول، مقطع رادار (RCS)، سرعت، ارتفاع، و خصوصیات مربوط به حرکت دارند که سبب می‌شود به شیوه‌ای متفاوت در سامانه تور ام-١ ظاهر شوند.

۶- غیرقابل‌قبول بودن خطای پیمایشی ۱۰۵ درجه‌ای: ادعای دولت ایران مبنی بر خطای پیمایشی ۱۰۵ درجه‌ای در یافتن صحیح جهت‌گیری شمال توسط سامانه موشکی تور ام-١ بسیار غیرمحتمل و احتمالا ساختگی است. پس از گذشت هفت ماه، حکومت ایران ادعا کرد اپراتور تور ام-١ به اشتباه تصور کرد هواپیما از غرب به شرق و نه از جنوب به شمال در حرکت بود. تحقیقات جامع ما نشان می‌دهد جمهوری اسلامی با هدف اقناع جهانیان درباره «خطای انسانی»، این ادعا را تبلیغ می‌کند.

٧- غربالگری برای یافتن شهروندان ایالات متحده آمریکا: در ایست‌‌‌و‌بازرسی فرودگاه بین‌المللی امام خمینی تهران که توسط سپاه پاسداران کنترل می‌شود، از برخی مسافران پرسیده شد آیا پاسپورت آمریکایی دارند و آیا قصد رفتن به ایالات متحده را داشتند. به نظر می‌رسد سپاه پاسداران با این اقدام می‌خواست اطمینان حاصل کند هیچ شهروند آمریکایی در پرواز پی‌اس ۷۵۲ حضور ندارد.

٨- تاخیر پرسش‌برانگیز ۵٧ دقیقه‌ای: این امکان وجود دارد که یک یا چند مسافر طی این تاخیر از هواپیما پیاده شده باشند. اما گزارش نهایی جمهوری اسلامی مساله تاخیر را به تعویض چهار چمدان مسافران نسبت می‌دهد. برخی از قربانیان در آخرین مکالمه پیش از پرواز خبر از پیاده‌شدن برخی مسافران داده بودند. برای یافتن پاسخ قطعی در این باره، باید دوربین‌های مداربسته حاضر در فرودگاه امام خمینی طی تحقیقی مستقل بررسی شوند.

٩- تغییر مسیر پرواز اطلس گلوبال: به پرواز شماره «کی‌کی‌۱۱۸۵» (KK1185) شرکت خطوط هوایی اطلس گلوبال مسیر دیگری داده شد تا سایت‌های نظامی محل پرتاب موشک‌ها به هواپیمای حامل پرواز پی‌اس ۷۵۲ را دور بزند. این دو پرواز زمان عزیمت دقیقا یکسانی داشتند وهواپیمای پرواز اطلس گلوبال، برخلاف هواپیمای اوکراینی، بدون تاخیر از فرودگاه برخاست. انتشار مکالمات پرواز کی‌کی‌۱۱۸۵ با برج‌های کنترل ترافیک فرودگاه و مرکز هماهنگی عملیاتی مدنی-نظامی ایران می‌تواند دلایل واقعی درباره این تغییر پرسش‌برانگیز را روشن سازد.

١٠- حرکت تاکتیکی و شناسایی اشتباه: شواهد موجود از ادعای حکومت مبنی بر اشتباه گرفتن هواپیمای اوکراینی با موشک کروز حمایت نمی‌کند زیرا در روز حادثه و پیش از هدف قرار گرفتن هواپیمای اوکراینی، هواپیماهایی با سرعت، ارتفاع، مسیر و مشخصاتی مشابه وجود داشته‌اند. تحلیل پروازهای انجام‌شده در چهار ساعت منتهی به حادثه نشان می‌دهد اپراتورها زمان و شانس کافی برای شناسایی خطا و برطرف‌کردن آن را داشتند. اما تصمیم گرفتند تنها پرواز پی‌اس ۷۵۲ را هدف بگیرند.

١١- لاپوشانی نظام‌مند: دولت جمهوری اسلامی ایران با مشارکت مقام‌های بلندپایه‌اش، به مدت سه روز به شیوه‌ای نظام‌مند و به دور از واقعیت اعلام می‌کرد پرواز پی‌اس ۷۵۲ به دلیل نقص فنی سقوط کرده است. انجمن خانواده‌های قربانیان پرواز پی‌اس ۷۵۲ به یک فایل صوتی محمد جواد ظریف، وزیر خارجه وقت ایران، دست یافته که در آن وی می‌گوید توسط علی شمخانی، رئیس شورای عالی امنیت ملی، و محمد حسین باقری، رئیس ستاد مشترک نیروهای مسلح، تحت فشار قرار گرفته تا قرائت رسمی حکومت مبنی بر سقوط هواپیمای اوکراینی به دلیل نقص فنی را تبلیغ کند. علاوه بر این، استفاده از بولدوزر برای صاف کردن محل سقوط و عدم تحویل وسایل الکتریکی مسافران و خدمه هواپیما بیانگر تلاش‌های دولت ایران برای پنهان‌کردن حقایق درباره شلیک به هواپیمای حامل پرواز پی‌اس ۷۵۲ است.

١٢- مداخله در شواهد و مدارک فیزیکی: بررسی وسایل الکتریکی قربانیان توسط کارشناسان نشان می‌دهد این وسایل علاوه بر آسیب فیزیکی ناشی از سقوط هواپیما، در معرض تخریب نظام‌مند قرار گرفتند. بخش‌های مربوط به حافظه و ارتباطات وسایل الکتریکی بازگردانده شده به خانواده‌های قربانیان، پس از حادثه به شیوه‌ای عامدانه آسیب دیده بودند.

١٣- عدم پیروی از رویه‌های درست پزشکی قانونی: اجساد برخی از قربانیان به طور مناسب شناسایی نشده‌اند. انجمن خانواده‌های قربانیان پرواز پی‌اس ۷۵۲ به شواهدی دست یافته که بر اساس آنها، نتیجه آزمایش دی‌ان‌ای روی برخی از اجساد با هویت اعلام‌شده برای آنها توسط مقام‌های جمهوری اسلامی مطابقت ندارد. این سهل‌انگاری جمهوری اسلامی تبعات روانشناختی جدی‌ای را برای خانواده‌های قربانیان داشته و برخی از آنها می‌گویند کل جسد عزیزانشان را دریافت نکرده‌اند و بخش‌هایی از اجساد برخی دیگر از قربانیان را به آنها تحویل داده‌اند.

۱۴- آزار و اذیت خانواده‌ها: حکومت ایران پس از ساقط کردن پرواز پی‌اس ۷۵۲، اقدام به ارعاب و اذیت خانواده‌های بسیاری از قربانیان به شیوه‌های مختلفی کرده است. دست‌کم یک مورد شکنجه فیزیکی اعضای خانواده قربانیان و موارد پرشماری از احضار و بازداشت تایید شده است. «شهید» نامیدن قربانیان، تبریک گفتن به خانواده‌ها به خاطر «شهادت» عزیزان‌شان، تحت فشار گذاشتن خانواده‌ها برای دفن عزیزان‌شان در گورستان‌های مختص «شهدا»، به دست گرفتن کنترل مراسم تشییع جنازه و ختم، فشار بر خانواده‌ها برای ساکت ماندن آنها، و جلوگیری از تلاش‌های قانونی برای کشف حقیقت، اشکال مختلف آزار و اذیت خانواده‌های قربانیان این حادثه توسط حکومت جمهوری اسلامی هستند.

۱۵- آزار و اذیت معترضان و عزاداران صلح‌جو: حکومت ایران علاوه بر سرکوب معترضان و عزاداران این حادثه غم‌انگیز، اقدام به بازداشت و صدور احکام شدید همانند حبس طولانی‌مدت برای بسیاری کرده است.

١۶- عدم صلاحیت هیات بررسی سوانح و حوادث هوایی جمهوری اسلامی ایران برای انجام تحقیقات: به‌رغم عدم صلاحیت این هیات، بسیاری از کشورهای درگیر در این حادثه، از جمله کانادا، با رویکرد انفعالی‌شان در شورای سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی (ایکائو)، به این هیات وابسته به دولت ایران اجازه دادند تحقیقاتش را انجام دهد.

• نتیجه

با اتکا به یافته‌های این گزارش، انجمن خانواده‌های قربانیان پرواز پی‌اس ۷۵۲ بر این باور است که هواپیمای پرواز پی‌اس ۷۵۲، بر خلاف ادعای مقام‌های ایرانی، به دلیل «خطای انسانی» یک اپراتور و یا چندین خطا در سامانه دفاع موشکی سرنگون نشد. این انجمن معتقد است که حکومت ایران، در بالاترین سطوح آماده‌باش نظامی، با باز نگه داشتن فضای هوایی کشور به روی پروازهای مسافربری، از آنها به عنوان سپر انسانی علیه حملات احتمالی آمریکا استفاده کرد.