پنهان نکنیم که مشکل آب داریم/در فرآیند توسعه از خودبیگانه شدیم

به گزارش خبرگزاری مهر، در هجدهمین قسمت از فصل شانزدهم برنامه زاویه، موضوع «توسعه پایدار و بحران آب در ایران گفتگو کردند» با اجرای عطالله بیگدلی مورد بحث وبررسی قرار گرفت.

میهمانان این برنامه کاوه فرهادی استاد دانشگاه و پژوهشگر محیط زیست و محمود جمعه پور، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی بودند.

محمود جمعه پور در ابتدای این برنامه گفت: طبق مطالعات انجام شده مساله آب پس از مساله جمعیت بزرگترین معضل در ایران است و حتی در سطح جهانی هم سازمان ملل بر این مساله تاکید دارد. برای فرهنگ و تمدن ایران آب همیشه مساله بوده است، اما چیزی که تغییر کرده نحوه مواجهه با این مساله است. اساسا تمدن ایران را به عنوان تمدن آبی می شناسند و دلیل این نامگذاری هم نه فراوانی آب که کمبود آب است. ما از گذشته کمبود آب داشتیم اما مردم ما توانستند یک تمدن آبی بسازند و قنات و پاریز از شاهکارهای این تمدن است و گفته می شود که اگر عجایب قرار باشد از هفتگانه به هشتگانه تغییر کند، هشتمین عجایب قنات ایران است.

وی افزود: امروز هم بحث از توسعه پایدار و هوشمند مطرح است، گفته می شود که هوشمندی قدرت سازگاری با شرایط جدید است و جامعه ای که بتواند خود را با شرایط جدید سازگار کند، جامعه ای هوشمند است. ما با مساله ای رو به رو هستیم که نتیجه چند دهه برخورد غیر هوشمندانه است. مساله کم آبی از دهه ۲۰ تا امروز به بحران تبدیل کردیم و هنر ما این بود که مساله ای که پدران ما هوشمندانه از عهده حل آن بر آمدند ما در طول چند دهه و به کمک تکنولوژی و دانش جدید و سازه محوری آن را به بحران تبدیل کردیم. بحران آب در کشور ما یک مساله مدیریتی است و راه حل مدیریتی دارد. این بحران از بعد از مشروطه شروع شد و در دوره متاخر با برنامه های چند ساله و به طور مشخص از سال ۱۳۲۷ و برنامه اول پروژه مهار آب به نفع توسعه آغاز شد. چون توسعه در کشور ما نگاه به بیرون دارد، یک شکاف عمیقی میان فرهنگ ما و روندهای توسعه ای پیدا شده و محصول آن این بوده که برنامه های ما مشکلات را تبدیل به بحران کرده است. البته بحران اب علاوه بر این که بحران مدیریتی است، بحران اجتماعی نیز هست و مساله طبیعی نیست.

در ادامه کاوه فرهادی، فعال محیط زیست اظهار داشت: نخستین کسی که در حوزه اقتصاد عبارت توسعه را به کار برده، شومپیتر است. کسی که سالها درگیر قرائتی از توسعه بود که در مقاله ای آن را به چالش می کشد. او در این مقاله تفاوت عمده ای میان رشد و توسعه مطرح می کند. او می گوید که رشد کمی است و با آمار و اعداد ریاضی سر و کار دارد. همچنین رشد یکوجهی است در حالی که توسعه کیفی است و همه دانش ها در آن تعین پیدا می کنند و از همه مهمتر اینکه توسعه چندوجهی است. نگاه ما به محیط زیست از زمان دوره چهارم ترومن بر مبنای توسعه نبوده است. بنابراین میان رشد و توسعه تفاوت دارد.

وی افزود: همواره به دنبال توسعه پسوند پایدار را می آوریم، توسعه پایدار بر بستر و شانه های زیست بوم استوار است. زیست بوم به معنای آب، خاک و هوا یکی از ابعاد این منشور نیست بلکه بستر است. پس اگر اینها را از دست بدهیم دیگر توسعه معنایی ندارد. سال ۱۳۵۰ بیست میلیارد مترمکعب آب در ۶۵ هزار پارچه قنات روی زمین می آمد. ویل دورانت می گوید هر جا که سخن از تمدن به میان می آید سخن از آب هست، به جز تمدن ایران که بر روی ۸۳ درصد خشکسالی پدید آمد. امروز ما یک دهم از آن میان آب را از قنات ها استخراج می کنیم و به جای آن با اصل ۴ ترومن میلیون ها چاه عمیق در سرتاسر ایران حفر کردیم.بنه یک نهاد مردمی بوده که می توانست قنات ها را مدیریت کند. ما سه جور یاری گری در ایران داشتیم که همه آن ها در مدیریت آب نقش داشتند. خودیاری، هم یاری و دیگریاری. ما در بنه ها هم شیوه خودیاری را داشتیم، هم هم یاری داشتیم و هم دیگریاری. زمانی که ما شیوه های سه گانه را در ایجاد یکی از بزرگترین نهادهای مدیریت آب مثل قنات داشتیم، همزمان در جامعه در دامداری واره را داشتیم که همه اینها در کنار هم توسعه پایدار بومی را در این کشور مدیریت می کردند.

محمود جمعه پور در ادامه برنامه گفت: ما در فرآیند توسعه از خودبیگانه شدیم و نگاهمان به بیرون بوده است. تقریبا در همه جهان این اتفاق افتاده و به همین دلیل در غرب هم بازگشت به گذشته مطرح است و می گویند ما باید به جای محیط زیست که یک عبارت جدید است، از طبیعت استفاده کنیم. نهاد حاکمیت از مردم جدا شده به معنای اجتماعی کلمه و به جای اینکه حل مساله را از مردم بخواهد، مزدم چشم به عمل دولت دارند. در حالی که در گذشته مردمم برای مشکلات خودشان راه حل پیدا می کردند. سیستان تا همین زمان پهلوی اول آبادترین دست ایران بوده است در حالی که می بینیم به این روز افتاده است و این را ما در ۶۰ سال گذشته خودمان بر سرش آورده ایم.

وی افزود: ما نه تنها نباید پنهان کنیم که مشکل آب داریم، بلکه آن را باید در سطح جامعه مطرح کنیم. اینکه می گویم مشکل مدیریتی است یعنی اینکه نوع مواجهه سیاست گذاران با مساله نادرست بوده است. ما از ابتدا فکر کردیم مساله آب هیدرولیک است در حالی که فراتر از این است. اگر این نگاه جواب می داد ما از دهه ۳۰ صدها سد تاسیس کردیم اما نتیجه اش چه شد؟ نگاه ما همیشه نگاه عرضه آب است و به مدیریت تقاضا نپرداخته ایم. با این که کشور کم آبی هستیم چند برابر سرانه جهان آب مصرف می کنیم. در همین تهران ما ۵ برابر استاندار جهان آب مصرف می کنیم و این مدیریتی است و نمی توانیم به گردن مردم بی اندازیم. وقتی ما آب نداریم اجازه نداریم ۵ برابر استاندارد جهان آب مصرف کنیم.

وی همچنین گفت: همین امروز ۹۰ درصد بودجه وزارت نیرو به سدسازی اختصاص داده می شود، بدون اینکه معلوم شود نتیجه این سدسازی چیست. اگر تنها بخشیاز این بودجه ها به فرهنگ سازی در مصرف آب و احیای نهادهای سازگار اختصاص داده شود مشکلات حل شدنی است. در حال حاضر هم راه حل بازگشت به مردم است. بحث بازگشت به گذشته نیست، بلکه برای حرکت به سوی آینده ناگزیریم به شرایط بوم خود و تجربه گذشتگان توجه کنیم و این بخشی از سرمایه ماست. یکی از فاجعه های امروز ما این است که اخیرا در سیستان و بلوچستان به سمت استخراج آب های عمیق رفته اند و این خیانت به مردم و آیندگان است.

در ادامه کاوه فرهادی اظهار داشت: به ازای هر یک متر مکعب آب که وارد اصفهان می شود ۶ برابر شارژ لازم است. اگر ما با این نگاه بخواهیم پیش برویم همچنان باید به دنبال شیوه های توسعه غرب بدویم، شیوه هایی که معلوم نیست آدرسش را درست به ما داده باشند. آیا سیاستمداران غربی آدرس دقیقی از توسعه به کشورهای در حال توسعه می دهند؟ چرا از دهه ۳۰ و ۴۰ یک فیلسوف آب نداشتیک که از منظر فلسفی بگوید که چرا چنین شد. نهاد ذخیره دانش ضمنی چند صد ساله ملت ها است و ما امروز نهاد بنه را به عنوان یک نهاد مدیریت آب از بین بردیم. وقتی اصل ۴ ترومن قنات ها را می زند یعنی در پس پرده نهادها را هدف قرار داده است. یعنی ذخیره دانش بومی و ضمنی ما در حوزه مدیریت و حکمرانی آب را هدف قرار می دهد.

وی افزود: در زمان صفویه کسانی که از قلب اروپا آمده بودند وقتی مدیریت آب را که بر روی شانه های حکیمان اصفهان استوار بود می دیدند حیرت می کردند. ما از غرب عقب نیفتاده ایم، ما از خودمان عقب افتاده ایم. چگونه؟ وقتی که نهادهای خود را از دست دادیم. NGO چیز جدیدی نیست، ما سالها پیش واره داشته ایم که مردم به خاطر مدیریت زیست بوم خود آن را تاسیس کردند. من نمی گویم به دوره قنات بازگردیم، می گویم برساخت صنعتی واره در هندوستان نزدیک به ۲ میلیارد انسان را فرورده های لبنی می دهد. بزرگترین وظیفه علوم انسانی برساخت مفاهیم گذشته است. چرا متفکران علوم انسانی ما مفاهیم حوزه حکمرانی آب را برساخت نکردند. اگر ما یک فیلسوف و جامعه شناس آب داشتیم وضع امروز ما غیر از این بود. توسعه درختی است که بر روی ریشه فرهنگ خود ثبت شده است و این ریشه فرهنگ درون آب، خاک و نفس های این ملت سبز می شود. وقتی ما به همه چیز به شکل کالا نگاه کنیم معنا ها را در نظر نمی گیریم. اقتصاد نئوکلاسیک شیوه های تک بعدی رشد را در همه ساحت ها در این سرزمین حاکم کرد و تفکر سازه ای حاکم شد.