«چشمه روزیه» آیینه عبرت فینسک

ایسنا/مازندران پروژه احداث سد مخزنی فینسک که علیرغم نامه رییس جمهور باید تا جلسه اقناعی و رفع تعارض با نمایندگان و کارشناسان استان مازندران متوقف باقی می ماند حالا با سماجت در حال پیگیری و انجام عملیات ساخت است اما اشاره به پروژه ای مشابه در منطقه که به همین منظور انجام گرفت و تبعات و آثار مخرب و زیانباری به ارمغان آورد شاید بتواند به عنوان الگو و آیینه عبرت فینسک و به نوعی راهنما و روشنی بخش این مسیر بیراهه باشد.

مطابق آخرین ابلاغیه در مورد سد فینسک از سوی عالی ترین مقام دولت، مقرر شد تا جلسه ای با هدف رفع تعارض و اختلافات بین بخشی و متقاعد سازی ذینفعان پروژه تا حصول توافق اجماعی با وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست، استانداری مازندران و نمایندگان استان تشکیل شود و گزارش نهایی آن ملاک و فصل الخطاب تصمیم گیری در مورد ادامه احداث سد مخزنی یا انجام گزینه جایگزین باشد.

اما بلافاصله بعد از این ابلاغیه و در حالی که تا پیش از آن، تمامی ادوات و ماشین آلات فعال و نیروی انسانی مستقر در محدوده فینسک دست از کار کشیده و پروژه متوقف شده بودند، ناگهان با افزایش چند برابری دستگاه ها و امکانات، عملیات ساخت و ساز سد مجددا از سر گرفته شد.

آنچه از شواهد و قراین موجود برمی آید؛ موضوع راه اندازی مجدد پروژه سد مخزنی فینسک، دست نماینده مردم سمنان، سرخه و مهدیشهر در مجلس شورای اسلامی پیدا و درکارست؛ عباس گلرو در جلسه علنی 7 آذرماه مجلس در تذکری به وزیر نیرو گفت: "وقتی به قانون احترام نمی گذارید، قانون را اجرا نمی کنید و آن را نقض می کنید دستان خطرناک وارد عمل می شوند و کاری می کند که امنیت ملی ما را به خطر می اندازند".

گلرو خاطرنشان کرد: طرح سد فینسک در حوزه انتخابیه من که مصوب مجلس بود و مجوزهای لازم را داشت با دستور وزیر متوقف شد اما چه منطق و مطالعه کارشناسی پشت آن وجود داشت؟ آقای وزیر در سفر رئیس جمهور به سمنان اطلاعات غلطی را در جمع گفتند و آن را هم اصلاح نکردند. سد فینسک قرار بود آب شرب را به مردم برساند و 10 سال روی آن کار مطالعاتی صورت گرفته بود و ردیف اعتباری هم دارد ولی با یک دستورالعمل آن را متوقف کردند.

وی در پایان نطق خود در همین جلسه در تذکری به وزرای اطلاعات و کشور گفت: افرادی از استان های مجاور در محل سد فینسک آوردند و  استان مازندران را به شورش و اعتصاب تحریک کردند که لازم است به این موضوع رسیدگی شود.

البته این اولین بار نیست که نماینده سمنان تا این حد بر موضوع احداث سد پافشاری می کند و حتی از انتقاد مکرر و تذکر جدی به وزیر نیرو در صحن علنی مجلس دست بر نمی دارد. دیروز 14 آذر ماه بار دیگر گلرو در تذکری به وزیر نیرو گفت که مردم سمنان، سرخه و مهدیشهر همچنان منتظر ادامه اجرای سد فینسک هستند. این سد ردیف قانونی دارد و قرار است آب شرب را به مردم سمنان برساند.

موضوع سد فینسک سرانجام آنقدر داغ شد که رسانه های بیگانه نیز به آن پرداختند و عجب اینکه آنها نیز حق را به مازندرانی ها دادند. در بخشی از گزارش که 13 آذر توسط سیاوش اردلان تنظیم شده علاوه بر مردود خواندن انتقال آب بین حوضه ای آمده بود: «آنجا که به جای مدیریت تقاضا توقع جدید برای عرضه ایجاد شود تنش آبی به وجود می آید، مشکل انتقال آب بین حوضه ای این است که اغلب راه برگشت ندارد چون تقاضای جدید ایجاد شده و اگر عرضه ای نباشد اختلافات آبی گریزناپذیر است».

اما در این قسمت از سلسله گزارشات فینسک نگاهی می اندازیم به پروژه ای که از چندین جهت شباهت بسیاری به فینسک و انتقال آب به سمنان دارد. طرح بزرگ آبرسانی سمنان از «چشمه روزیه» که در خردادماه 1386 همزمان با سفر رئیس جمهور اسبق به استان سمنان و با حضور پرویز فتاح، وزیر نیرو وقت به طور کامل افتتاح شد.

موقعیت این طرح و منبع تامین آب چشمه روزیه در ارتفاع 1845 متری در سطح دریا و در حوزه آبریز تالار در ارتفاعات شمالی البرز مرکزی قرار دارد و بنابر اسناد موجود، شرکت آب منطقه ای تهران مجری این طرح بود که با بهره برداری از آن آب آشامیدنی شهر سمنان به میزان 350 لیتر در ثانیه (12 میلیون مترمکعب در سال) تامین شد.

پروژه انتقال آب چشمه روزیه به سمنان از سال 71 به صورت محلی آغاز شد و در سال 79 به یک پروژه ملی تبدیل گردید. این طرح بعدها گسترش و به 20 میلیون مترمکعب افزایش یافت که دارای چند ایستگاه فشارشکن و پمپاژ و 47 کیلومتر خط انتقال آب است.

اما داستان چشمه روزیه از نظر چگونگی و شمایل وقوع و محقق شدن، بسیار شبیه ماجرای فینسک است، گویی کپی برداری از نسخه چشمه روزیه باشد، هرچند در فینسک به لحاظ تامین آب، ابعاد شاید کمی کوچک تر نیز باشد، اما از نظر ماهیت این دو پروژه بسیار شبیه یکدیگرند.

*داستان غم بار چشمه روزیه

یک متخصص و کارشناس علوم و مهندسی آب با گرایش سازه‌های آبی و عضو کارگروه مشورتی بررسی مطالعات سد فینسک در این رابطه با نگاهی به سوابق و مستندات تاریخی این مناطق می گوید: محدوده خطیرکوه و روستای آن از جمله مناطقی بود که برابر تقسیمات سیاسی در دهه اول انقلاب از شهرستان سوادکوه منفک و به استان سمنان واگذار شد و با این تغییر جغرافیای، چشمه روزیه با دبی آب حدود 750 لیتر در ثانیه به عنوان یکی از سرشاخه های اصلی رودخانه تالار از استان مازندران خارج شد.

بابک مومنی در گفت و گو با ایسنا از شباهت این موضوع درباره فینسک گفت: همین وضعیت در مورد اسپی رود که امروز یکی از سرشاخه های تجن محسوب می شود وجود دارد، در اینجا نیز منطقه پشت کوه و 10 روستای آن، شاید در اوایل دهه 70 با شکلی کاملا مشابه از حوزه تقسیمات جغرافیایی مازندران خارج و به محدوده استان سمنان اضافه شد.

مومنی خاطرنشان کرد: بعد از قرارگیری چشمه روزیه در منطقه سمنان، با سیاست های وزارت نیرو قرار شد برای تامین بخشی از آب مورد نیاز سمنان، حدود 12 میلیون مترمکعب یعنی تقریبا 350 لیتر در ثانیه از این چشمه به سمنان انتقال و تخصیص پیدا کند و مابقی آن در سطح حوزه جاری باشد تا حقابه باغداران و کشاورزان و صنایع پایین دست تامین شود و تحت عنوان دبی پایه رودخانه برای حفظ حقوق محیط زیست در اختیار زیستگاه منطقه قرار گیرد.

وی با بیان اینکه مجوز برداشت از چشمه روزیه فقط 12 میلیون متر مکعب یعنی حدود نصف آب دهی چشمه (معادل 350 لیتر بر ثانیه از 750 لیتر در ثانیه دبی این رودخانه) بوده و مابقی آن حقابه پایین دست و زیست محیطی است، تصریح کرد: داستان کاملا آشناست، یعنی امروز هم در محدوده فینسک می گویند، قرار است 7.5 میلیون مترمکعب از چیزی نزدیک به 25 میلیون مترمکعب آب اسپی رود را برداشت کنند و مابقی حقابه ها تعریف شده به قوت خود باقی بمانند.

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور مازندران، یادآور شد: بخشی از 25 میلیون مترمکعب آب حوزه فینسک در منطقه دوراهی «کاورد» قرار داشت که مقرر بود پیشتر، سد در این محل احداث شود که در آن صورت این حجم بالای آب به طور طبیعی در اختیار قرار نمی گرفت اما بعدها برای دسترسی به حجم آب بیشتر، موقعیت سد تغییر یافت، هرچند مسائل فنی و تکنیکال دیگری نیز وجود داشت.

مومنی از آماده و مهیا بودن طرح ایجاد تاسیسات خطوط انتقال آب و ایستگاه پمپاژ (توسط شرکت آب منطقه ای تهران) در منطقه چشمه روزیه در سال 84 یاد کرد و با اشاره به اینکه افتتاح، اجرا و تداوم این طرح منوط به اجرای سدهای مخزنی گرم رود، البرز، کسیبیان و کانال سراسری بود گفت: علیرغم شکل گیری تنش های اجتماعی و اعتراض جدی مردم منطقه در همان مقطع زمانی اما طرح در نهایت به بهره برداری رسید

وی نکته نگران کننده و حائز اهمیت در پروژه چشمه روزیه را اقدامات توسعه ای تاسیسات موجود برای مهار کل دبی آب چشمه عنوان و تاکید کرد: نکته مهم دیگر، تاثیری است که این پروژه انتقال آب بین حوضه ای بر روی وضعیت کلی آب خوان ها و شرایط آب و هوایی گذاشتهاست  چراکه بعد از احداث خط لوله انتقالی، سهم دبی پایه و زیست محیطی چشمه روزیه تقریبا به صفر رسید حتی دبی چشمه های «هَلی چشمه» و «سربند» نیز در ادامه به ترتیب از 60 به 17 لیتر در ثانیه و از 30 به کمتر از 7 لیتر در ثانیه کاهش پیدا کرد.

این پژوهشگر و استادیار دانشگاه پیام نور مازندران با اشاره به بررسی هایی که در سال های میانی دهه 90 انجام شد خاطرنشان کرد: این تحقیقات نشان داد که دبی پایه چشمه روزیه به واسطه کارهایی که توسط شرکت آب منطقه ای سمنان با مشارکت آب منطقه ای تهران با عنوان طرح بزرگ آبرسانی انجام شد، کاهش بسیار چشمگیری داشت به حدی که به دلیل پوشانده شدن مظهرِ (محل بیرون آمدن آب از زمین) چشمه مذکور و انتقال آب خروجی به تاسیسات، دیگر هیچ آبی از این چشمه به خارج منتقل نشده و کل آب خروجی از طریق یک کانال و با استفاده از خط انتقال از منطقه خارج می شود.

مومنی اتفاق فوق را مغایر با سیاست های وزارت نیرو دانست و تصریح کرد: بنابر طرح اولیه وزارت نیرو در چشمه روزیه، مقرر بود استان سمنان نهایتا 12 میلیون مترمکعب تخصیص آب داشته باشد و مابقی آب چشمه باید به صورت حقابه در اختیار بخش کشاورزی پایین دست و صنایع و حقابه زیست محیطی رودخانه قرار گیرد.

وی در ادامه به بررسی نتایج و آثار و تبعات ناشی از اجرای نادرست پروژه و انتقال تمامِ آب چشمه روزیه به سمنان پرداخت و اظهار کرد: پس از اجرای این پروژه انتقال آب بین حوضه ای در منطقه شاهد آثار کیفی جدی در رودخانه تالار هستیم چراکه این اقدام سبب از بین رفتن زیستگاه های حیات وحش آبزیان و تشدید آلودگی منابع آب منطقه (به دلیل اینکه امکان خودپالایگی جریان رودخانه از آن گرفته شد) شده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور افزود: محرومیت کامل حقابه بران پایین دست از جمله روستائیان و واحدهای صنعتی موجود در منطقه که مسلما برای جبران کمبود آب فشار مضاعف بر بخش های دیگر تالار وارد می کنند و همچنین آثار اجتماعی ناشی از وضعیت اشتغال منطقه به دلیل تعطیلی واحدهای صنعتی و کشاورزی از جمله تبعات منفی اجرای این پروژه بوده است.

مومنی با بیان اینکه آب دهی رودخانه های پایین دست علاوه بر چالش های کیفی از نظر کمی هم به شدت آسیب دیده و کاهش یافته است گفت: به دنبال این انتقال نادرست، منابع آب زیرزمینی به عنوان تغذیه کنندگان پایین دست به شدت کاهش یافتند چراکه دبی چشمه های دیگر منطقه افت چشم گیر پیدا کردند.

وی همه آنچه در مورد پروژه انتقال آب چشمه روزیه اتفاق افتاده را آیینه عبرت برای پروژه فینسک قلمداد کرد و افزود: این الگو در پیش چشمان مردمان بیش از 20 روستاست که در پایین دست اسپی رود حقابه بر قانونی و تاریخی این رودخانه هستند و سرنوشت چشمه روزیه مقابل آن هاست و شاهدند که در مدیریت بهره برداری چه بلایی بر سر منطقه آمده و حق و حقوق حقابه برانِ پایین دست، براحتی با زیرپا گذاشتن نظام های تخصیص آسیب دیده اند.

این متخصص، کارشناس و استاد دانشگاه موضوع و نکته ظریف دیگر در رابطه با پروژه سد مخزنی فینسک را مرتبط با نامه مهندسی ارزش وزارت نیرو دانست و در این باره اظهار کرد: جالب اینجاست که کارگروه مهندسی ارزش وزارت نیرو در مطالعات و بررسی انجام گرفته سخنی از حذف گزینه انتقال آب به میان نیاورده و قائل به حذف کامل پروژه نشده است بلکه بحث احداث سد مخزنی را تبدیل به ایجاد یک بند انحرافی کرده که این بند قرار است همان رقم آب تخصیص داده شده به سمنان در پروژه فینسک را مهیا کند.

مومنی با اشاره به تکاپوی موافقان و ذینفعان طرح سد مخزنی فینسک گفت: با نپذیرفتن نامه رییس جمهور و پیش کشیدن مباحث انحرافی و دنبال کردن موضوع سد مخزنی فینسک و در کنار آن سابقه نامناسبی که در چشمه روزیه اتفاق افتاده آیا هیچ عقل سلیمی حرف مطالبه گران سد را باور می کند که آنان به انتقال 7.5 میلیون مترمکعب پایبند باشند؟

وی با طرح سوالاتی افزود: آیا تجربه تلخ تاریخی چشمه روزیه نشانگر این موضوع نیست که بار دیگر قرار است مطالبه گران و ذینفعان احداث سد، به کلِ منابع آبیِ محدوده فینسک و کاورد چشمداشت داشته باشند؟ آیا باید باور کنیم که آن حجم عملیات سدسازی و پروژه بزرگ انتقالی که در بسیاری از بخش ها برآورد صحیحی نداشته و آثار تبعی آن درست ارزیابی نشده است برای برداشت 7.5 میلیون متر مکعب آب باشد؟ اجازه دهید که باور نکنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور تصریح کرد: از شواهد موجود و سابقه انتقال آب مشابه در منطقه پیداست که مطالبه گران سد بنا دارند همانند پروژه چشمه روزیه که تمام آب آن انتقال یافت بار دیگر آن تجربه را تکرار کنند که این مسئله به باور فنی و عقلانی نزدیک تر است.

شاهد و گواه آنچه بابک مومنی، استادیار دانشگاه پیام نور مازندران، به تفسیر بیان کرد شاید این گفتگوی دهیار روستای لِرد خطیرکوه در مهرماه 1396 با رسانه ها باشد. یاسر علیزاده کمبود آب کشاورزی را مهمترین مشکل روستا دانست و گفت: تا قبل از اینکه آب چشمه روزیه به سمنان منتقل شود مشکلی نبود و شرایط خوبی در کشاورزی داشتیم اما وقتی آب روزیه به سمنان منتقل شد دو مشکل مهم برای روستائیان منطقه به وجود آمد.

دهیار روستای لرد خطیرکوه افزود: حدود 10 الی 12 سال است که آب چشمه روزیه به سمنان انتقال یافته است، در آن مقطع 900 لیتر آب در ثانیه جاری بود که 300 لیتر آن به سمنان انتقال می یافت و عملا 500 الی 600 لیتر آب جاری بود ولی سال به سال آب روزیه کمتر شد و از طرفی برداشت آب برای انتقال به سمنان هم بیشتر شد.

مطابق آنچه در گزارش آمده پروژه احداث سد مخزنی فینسک باید تا حصول نتایج جلسه رفع تعارض فی مابین موافقان و مخالفان طرح متوقف شود اما اصرار بر ادامه عملیات احداث از سوی برخی مطالبه گران و در عین حال عدم ورود قاطع دستگاه های نظارتی، ظن و گمان در رابطه با وجود لابی و رانت های پشت پرده در این پرونده را پر رنگ تر می کند. پروژه ای که به نظر می رسد تبعات اجتماعی و اقتصادی به مراتب زیانبار تری نسبت به همتای خود در منطقه در آینده داشته باشد.

انتهای پیام