چوب حراج بر پناهگاه حیات وحش یخاب/ آفریقای کوچک قربانی بی‌تدبیری

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها- ندا سپاهی: کمتر از پنج سال از ارتقای منطقه شکار ممنوع یخاب به پناهگاه حیات وحش می‌گذرد اما بی توجهی به این زیستگاه غنی و پویا و ناتوانی در مدیریت آن، مشکلات عدیده ای را رقم زده است. یخاب که کارشناسان، از نظر تنوع زیستی به آفریقای کوچک تشبیه‌اش می‌کنند در چهار دهه گذشته با معادن سنگ و خاک، کارخانجات صنعتی و چاله زباله‌ها احاطه شده است.

منطقه شکار ممنوع یخاب در شهرستان آران و بیدگل در شمال شرق استان اصفهان ۲۴ اسفند ۱۳۹۵ با هماهنگی‌های قانونی و مطالعات انجام شده و با تصویب شورای عالی حفاظت محیط زیست به پناهگاه حیات وحش ارتقا یافت اما این پهنه ۲۷۱ هزار هکتاری که سیمای طبیعی‌اش، جلوه‌ای از تلاقی کویر و کوهستان، چشمه‌های آب خنک، تپه ماسه‌های روان و جنگل است و از شمال با پارک ملی کویر و دریاچه نمک قم هم مرز است، تنها با دو محیط بان محافظت می‌شود که هفته‌ای یکبار به‌سختی می‌توانند بخش‌هایی از منطقه را پایش کنند.

پناهگاه حیات وحش یخاب با آن وسعت و زیبایی اما از داشتن یک اتاقک محیط بانی نیز محروم است و دو محافظ آن در منطقه‌ای که آفرودبازان هر روز با خودروهای سافاری در آن جولان می‌دهد، وسیله نقلیه مناسبی برای گشت و پایش و حفاظت ندارند.

ضعف در حفاظت پناهگاه به دلیل کاستی‌های موجود و نامشخص بودن محدوده گردشگری آن در شرایطی که روزانه افراد زیادی به این منطقه سفر می‌کنند سبب شده بروز مشکلات زیست محیطی از جمله آلودگی و آزار زیستمندان طبیعت کویر شده است.

اما حالا اداره میراث فرهنگی و گردشگری آران و بیدگل به مسئولان محیط زیست استان پیشنهاد داده «ریگ بلند» و «کویر مرنجاب» کانون توجه گردشگران، همان محلی که البته دو سال پیش یک کَل وحشی از ترس تعقیب و گریزِ بی رحمانه ۲ آفرودسوار بر اثر ایست قلبی تلف شد، از پناهگاه حیات وحش جدا و برای سرمایه‌گذاری به افراد متقاضی واگذار شود.

پیشنهاد خارج کردن ریگ بلند و کویر مرنجاب از پناهگاه

در همین پیوند، محمدجواد عبدلی، کارشناس حوزه سرمایه گذاری و گردشگری اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان آران و بیدگل به خبرنگار مهر می‌گوید: برخی افراد خواهان سرمایه گذاری در این منطقه هستند و قسمتی از پناهگاه را که ما پیشنهاد دادیم جدا شود در حاشیه و نقطه پایانی پناهگاه قرار دارد و فاصله آن با کوه‌های یخاب حدود ۷۰ کیلومتر است؛ «ریگ بلند» و در ادامه آن «دماغه پونک» با نقطه مرکزی و حساس پناهگاه بسیار فاصله دارد.

او با اشاره به اینکه مناطق یاد شده، هدف گردشگری است، می‌افزاید: این‌جا همیشه به ویژه در ایام تعطیلات و آخر هفته‌ها مملو از گردشگرانی است که کمپ دارند یا با خودروهای سافاری ورزش‌های هیجانی می‌کنند در حالی که اکنون هیچ سرمایه گذاری در این مناطق نیست و هیچ خدماتی به گردشگران ارائه نمی‌شود.

کارشناس حوزه سرمایه گذاری و گردشگری اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرستان آران و بیدگل با بیان اینکه واگذاری مناطق حفاظت شده طبق ضوابط و بخشنامه، غیرقانونی است، خاطرنشان می‌کند: اگر این بخش از پناهگاه جدا شود متقاضیان می‌توانند در آنجا سرمایه‌گذاری کنند تا خدمات مناسب به گردشگران ارائه شود زیرا هم اکنون در این مناطق آب، برق و سرویس بهداشتی نیست و افراد به محیط زیست و پوشش گیاهی اراضی ملی صدمه می‌زنند اما کسی یا ارگانی حتی محیط زیست که باید حفاظت کند، از ورود آنها جلوگیری نمی‌کند.

عبدلی می‌گوید: اداره محیط زیست از سال ۱۳۹۶ که یخاب به پناهگاه ارتقا یافت تاکنون طرح مدیریتی این منطقه را تهیه نکرده است در حالی که از هنگام ارتقا یخاب باید طرح مدیریتی آن و زون گردشگری منطقه مشخص می‌شد و تهیه این طرح وظیفه محیط زیست است. نمی‌توان سال‌ها به امید اعتبارات دولتی طرح مدیریتی منطقه را بلاتکلیف گذاشت.

او با بیان اینکه پناهگاه یخاب نیاز به ساماندهی دارد، اظهار می‌کند: در جلسه‌ای که در فرمانداری با حضور دستگاه‌های مرتبط از جمله منابع طبیعی و محیط زیست مدتی پیش برگزار شد برای رفع مشکل، به مسئولان محیط زیست پیشنهاد خارج کردن بخشی از این پناهگاه را دادیم و آن‌ها نیز خودشان موافق بودند و گفتند این درخواست را به شورای عالی محیط زیست ارسال کنند اما هنوز در حد پیشنهاد است و اقدام خاصی نشده است.

او با اشاره به اینکه تاکنون حدود ۱۰ نفر اشخاص حقیقی و حقوقی متقاضی سرمایه گذاری برای گردشگری در پناهگاه یخاب بودند، می‌افزاید: ۹۹.۵ درصد از متقاضیان سرمایه‌گذاری در این حوزه، افراد بومی این شهرستان هستند که برای محدوده کویر مرکزی «کویر مرنجاب»، «بند ریگ»، «دماغه پونک» و «سیازگِه» ابوزیدآباد در بخش کویرات آمده‌اند اما به دلیل شرایط و ضوابط امکان واگذاری اراضی پناهگاه وجود ندارد.

محیط زیست: طرح گردشگری در «ریگ بلند» ندادند

در این باره بهروز ستایش، رئیس اداره محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان نیز در گفت‌وگو با خبرنگار مهر اظهار می‌کند: در صورتی با طرح‌های گردشگری می‌توانیم موافقت کنیم که حساسیت زیستگاهی ایجاد نکند و مانند بوم گردی نیازی به ساخت و ساز زیاد یا درخواست واگذاری زمین نداشته باشد.

او در عین حال می‌گوید: از طرح گردشگری در «ریگ بلند» استقبال کردیم که اگر شرایط ما را در طرح لحاظ کنند مجوز صادر می‌شود اما تا این لحظه طرحی برای گردشگری در ریگ بلند به محیط زیست ارائه نشده است.

ستایش می‌افزاید: واگذاری زمین برای طرح گردشگری، ممنوع است و ما چنین اختیاری نداریم و بر همین اساس تاکنون با طرح‌هایی نیز مخالفت شده است یا اگر با پروژه‌ای موافقت شده ممکن است زمین، ملک شخصی یا مستثنیات باشد که می‌توان به صورت محدود برای گردشگری یا بوم گردی واگذار کرد و مرجع آن کمیته طبیعت گردی سازمان حفاظت محیط زیست است که در این باره تصمیم گیری می‌کند اما اگر شرط سرمایه گذاری واگذاری زمین باشد ما نمی‌توانیم.

یخاب مستعد گردشگری پایدار

اما میلاد لطیفی، کارشناس محیط زیست که در سال‌های اخیر همراه با همکارانش درباره پناهگاه حیات‌وحش یخاب دو مقاله پژوهشی نوشته و تورهای حیات وحش در این منطقه برگزار کرده است، به خبرنگار مهر می‌گوید: منطقه یخاب یکی از آماده‌ترین مناطق برای گردشگری حیات‌وحش، «Incoming» یا تورهای ورودی برای گردشگران خارجی و بوم گردی است در حالی که بسیاری از مناطق حفاظت شده کشور بستر مناسبی برای اکوتوریسم ندارند.

او می‌افزاید: خیلی از گردشگران هم اکنون کویر ابوزیدآباد یخاب را می‌شناسند و روزانه حدود ۲۰ تا ۳۰ خودرو آفرود در این منطقه تردد می‌کنند و اقامتگاه‌ها همیشه از یک ماه قبل رزرو شده است در حالی که این نوع گردشگری تاکنون سودی برای جوامع محلی نداشته است ضمن اینکه نبود نظارت بر این نوع گردشگری که مسیر و مقصد مشخص در منطقه ندارد و تردد تعداد زیادی خودرو سافاری سبب آلودگی‌های صوتی، نوری و سایر آلودگی‌های زیست محیطی و آسیب به حیات وحش می‌شود.

این کارشناس محیط زیست با طرح این پرسش که چرا نمی‌توانیم از ظرفیت چنین مناطقی برای کمک به اقتصاد جوامع محلی استفاده کنیم؟ اظهار می‌کند: اگر بخواهیم منطقه‌ای را حفاظت کنیم بدون کمک جوامع محلی امکان پذیر نیست؛ از این رو از ظرفیت گردشگری پایدار در یخاب می‌توان به عنوان اهرم حفاظت از منطقه استفاده کرد و با مشارکت جوامع محلی و ایجاد تورهای گردشگری و با یک مدیریت خوب نیز می‌توان از گونه‌های حیات وحش حفاظت کرده و اقتصاد جوامع محلی را نیز تأمین کرد.

لطیفی با بیان اینکه مردم بومی منطقه یکی از ذی‌نفعان حفاظت هستند، ادامه می‌دهد: حفاظت از تنوع زیستی و حیات وحش را نمی‌توان تنها وظیفه سازمان حفاظت محیط زیست دانست زیرا این سازمان بدون مشارکت جوامع محلی نمی‌تواند به خوبی منطقه را حفظ کند؛ از این رو پیشنهاد می‌دهم مسئولان محیط زیست و میراث فرهنگی و گردشگری با همکاری دهیاری و جوامع محلی برای منطقه یخاب یک برنامه گردشگری با رویکرد اکوتوریسم تهیه کنند. از سوی دیگر باید منطقه حفاظت شده یخاب را مانند سایر پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده، بر اساس ظرفیت‌ها، زون بندی و محدوده گردشگری آن را تعیین کرد و در امر حفاظت همه دستگاه‌های اجرایی از جمله منابع طبیعی و نیروی انتظامی نیز همکاری داشته باشند.

آفریقایِ کوچکِ ناشناخته

او با اشاره به نتایج پژوهش در این منطقه و مقاله دوم با عنوان بررسی تنوع زیستی کویر مرکزی ایران با رویکرد توسعه اکوتوریسم، می‌گوید: نتایج ۲۴ بازدید میدانی در مدت ۲ سال در پناهگاه یخاب نشان داد این منطقه مستعد گردشگری است و در این مدت بیش از ۱۰۰ گونه پرنده، ۲۲ گونه پستاندار و ۲۰ گونه خزنده شناسایی شد که این آمار مربوط به مطالعات ما تا یک سال پیش است در صورتی که اگر تحقیقات بیشتری در پناهگاه یخاب انجام شود بی شک گونه‌های زیستی بیشتری شناسایی خواهد شد.

این کارشناس محیط زیست با بیان اینکه پناهگاه حیات وحش یخاب در مجاورت مناطق حفاظت شده خارو و کوه بزرگی، گذرگاه گونه‌های پستاندار مانند پلنگ، یوز آسیایی، جِبیر، گور ایرانی و انواع گربه سانان است، خاطرنشان می‌کند: از هشت گونه گربه‌سان ایران، پنج گونه گربه شنی، پلنگ، یوزپلنگ آسیایی، گربه وحشی و کاراکال مشاهده شده است و از این رو می‌توان یخاب را آفریقای کوچک نامید.

به گفته این کارشناس محیط زیست تیم پژوهشی آنان در مدت یک سال گونه کاراکال را ۶ بار در پناهگاه یخاب مشاهده کرده‌اند.

ریگ بلند زیستگاه گونه‌های کمیاب حیات وحش

لطیفی با اشاره به اینکه منطقه ریگ بلند فون خزندگان ارزشمند است، می‌افزاید: در تور خزندگان که با مؤسسه خزنده شناسی ایرانیان دو سال پیش برگزار کردیم بیش از ۲۰ گونه خزنده در محدوده تپه‌های ماسه‌ای ریگ بلند مشاهده کردیم از جمله انواع مارها مانند «کورمال تاتاری» و بزمجه که مستند نگاری شد. در بازدیدی که از منطقه ریگ بلند داشتیم، بیش از ۱۵۰ بار «گکوی دُم پهن کایزرلینگ» را مشاهده کردیم که بسیار زیبا است و در کنترل آفات منطقه نقش مهمی دارد؛ همچنین «آگامای چابک» یا گونه آندمیک (بومی) «اسکینک ماری مرنجاب» در این منطقه زیست می‌کنند.

او با بیان اینکه ریگ بلند مرنجاب تا سیازگِه ابوزیدآباد اولین و تنها منطقه‌ای در جهان است که اسکینک ماری را می‌توان دید، اظهار می‌کند: ریگ بلند و تپه‌های ماسه‌ای یخاب یکی از مناطق غنی تنوع زیستی است که بسیاری از گونه‌های جانوری کم نظیر و پرندگان ارزشمندی مانند هوبره را درآنجا مشاهده و تصویربرداری کردیم؛ ریگ بلند زیستگاه هوبره است.

این عضو انجمن حفاظت پرندگان آوای بوم اضافه می‌کند: سه گونه از پرندگانی که در یخاب مشاهده شده‌اند از جمله هوبره در لیست قرمز گونه‌های در خطر انقراض اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت ( IUCN) است و از این رو بسیار باید مراقب این گونه کمیاب باشیم زیرا این پرنده بسیار حساس است اما متأسفانه آفرودها زیستگاهش را نابود می‌کنند.

لطیفی با اشاره به وجود پرندگان شکاری مانند گونه ارزشمند سارگپه استپی، باقرقره، سارگپه پا بلند و عقاب طلایی یخاب، می‌افزاید: در شهرستان آران و بیدگل از عقاب دریایی دم سفید که از ارزشمندترین پرندگان ایران است، برای نخستین بار تصویر برداری کردیم؛ هم اکنون پناهگاه یخاب پویا است اما اگرتنوع زیستی آن حفاظت نشوند و به هر دلیلی از طبیعت حذف شوند، زنجیره اکولوژیکی یخاب از بین می‌رود.

صدور مجوز برای معدن خاک صنعتی در قلب یخاب و تهدید چشمه‌های آب

به گزارش مهر، مشکلات پناهگاه حیات وحش یخاب فقط به موضوع جدا کردن نوار ریگ بلند از این منطقه ختم نمی‌شود؛ اداره کل محیط زیست استان اصفهان به تازگی با مجوز اکتشاف معدن خاک صنعتی (فلدسپات) در مساحت ۲۲ هکتار قلب این پناهگاه موافقت کرده اما فعالان محیط زیست در شهرستان آران و بیدگل می‌گویند این اداره برای دو محدوده معدنی به اشتباه با ۲۲۲ هکتار موافقت کرده است موضوعی که محمد سرجوقیان معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان آن را رد می‌کند و به خبرنگار مهر می‌گوید: این سازمان با موافقت اداره محیط زیست برای بهره برداری از معدن خاک صنعتی (فلدسپات) در پناهگاه حیات وحش یخاب در سطح ۲۲ هکتار مجوز صادر کرده است.

به گفته او بخشی از مجوز صادر شده برای این معدن مربوط به یک معدن قدیمی متروکه پایین‌تر از معدن جدید است که با یک دیگر ادغام شده و برای آن‌ها یک مجوز صادر شده است که مجوز اکتشاف این دو محدوده به قبل از ارتقا منطقه در سال ۱۳۹۶ بر می‌گردد.

معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان می‌گوید: این ۲۲۲ هکتار که شائبه ایجاد کرده است، احتمال دارد مربوط به پروانه اکتشاف باشد یا اینکه محدوده معدنی را در این مساحت به مزایده گذاشته باشیم درحالیکه با بهره برداری در ۲۲ هکتار موافقت شده و بهره‌بردار اکنون موظف است در سطح ۲۲ هکتارِ مورد موافقت، کار کند.

اما آنطور که فعالان محیط زیست به خبرنگار مهر می‌گویند: معدن در بهترین موقعیت پناهگاه حیات وحش یخاب، در فاصله بیست متری چشمه «ازگو» و فاصله صد متری برکه و زیستگاه «کوشکو» قرار دارد و در مجوز محیط زیست برای این معدن، حریم چشمه‌ها و منابع آبی پناهگاه در نظر گرفته نشده است.

به گفته آنان با فعالیت این معدن، دو منبع آبی پناهگاه که زیستگاه پرندگان کنارآبزی زیستگاه مانند «حواصیل»، «دودوک»، «کشیم»، «اگرت»، «بوتیمار»، «کبک» و دوزیستانی مانند «وزغ رنگارنگ» و گربه سانانی کمیاب مثل «کاراکال» است. عملاً از دسترس خارج می‌شود و با برداشت آب این چشمه‌ها توسط معادن و رفت و آمد افراد در این محدوده، گونه‌های حیات وحش از نزدیک شدن به چشمه برای آب خوردن می‌هراسند.

در همین پیوند بهروز ستایش رئیس اداره محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان بدون اشاره به مسئله رعایت حریم چشمه‌های اطراف معدن فلدسپات، به خبرنگار مهر می‌گوید: صدور مجوز اولیه معدن خاک صنعتی یا فلدسپات به سال ۱۳۸۶ برمی گردد که محیط زیست با پروانه اکتشاف در محدوده ۲ هزار هکتار موافقت کرد اما مدتی پس از صدور مجوز اکتشاف، به دو محدوده معدنی تبدیل شد که یکی از این دو به بهره برداری رسید و پس از چند سال استفاده غیرفعال و متروکه شد.

او با اشاره به اینکه سازمان صنعت، معدن و تجارت تصمیم داشت این معدن غیرفعال را مانند محدوده معدنی دوم به مزایده بگذارد، می‌افزاید: محدوده معدنی دوم که معدن خاک صنعتی یا فلدسپات است در مزایده سازمان صمت برنده شده بود که از محیط زیست برای بهره برداری استعلام کردند و ما پس از جلسات متعددی که درباره این پرونده داشتیم در نهایت پس از دو سال کش و قوس سال گذشته با صدور مجوز اکتشاف در سطح ۲۲ هکتار به طور مشروط موافقت کردیم.

رئیس اداره محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان ادامه می‌دهد: شرط‌های ما برای موافقت با مجوز اکتشاف این بود که سازمان صمت، معدن غیرفعال شده اولی را به مزایده نگذارد و این معدن دوباره بهره برداری نشود؛ همچنین این دو محدوده معدنی که پیشتر مجوز ۲ هزار هکتار برای آنها صادر شده بود به ۲۲ هکتار کاهش یافت و مقرر شد مجوز بهره برداری از این معدن پس از پنج سال دوباره تمدید نشود. سازمان صمت این سه شرط را پذیرفت و ما به صدور مجوز اکتشاف معدن خاک صنعتی در یخاب رضایت دادیم.

شرط سرمایه‌گذار چینی‌ برای معدن سِلِستین در یخاب

بجز مجوز معدن خاک صنعتی، به تازگی زمزمه‌های واگذاری معدن سلستین یخاب به یک سرمایه گذار چینی به گوش می‌رسد؛ البته طرف چینی سرمایه گذاری در منطقه را مشروط به احداث واحد فرآوری در داخل پناهگاه کرده است،

به گفته معاون سازمان صنعت، معدن و تجارت، برخی معادن این منطقه از جمله معدن سلستین که چینی‌ها کار می‌کنند بسیار قدیمی است؛ چینی‌ها حضور داشتند و سرمایه گذار چینی تصمیم دارد واحد فرآوری را نیز در خود منطقه ایجاد کند که اگر استعلام و موافقت محیط زیست و منابع طبیعی را بگیرند ما مجوز صادر خواهیم کرد اگر نه، باید در بیرون از پناهگاه واحد فرآوری ایجاد شود.

البته ستایش رئیس اداره محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان در پاسخ به خبرنگار مهر واگذاری معدن قدیمی سلستین را به چینی‌ها منتفی اعلام کرد.

به گفته او این معدن نیز در فاصله حدود پنج تا ۱۰ کیلومتری معدن فلدسپات قرار دارد و سالهاست که با مجوز محیط زیست بهره برداری می‌شود اما به تازگی سرمایه‌گذار چینی قصد داشت فرآوری سِلِستین را در کنار این معدن و درون پناهگاه یخاب انجام دهد که با آن مخالفت و این برنامه منتفی شد.

پناهگاه‌های حیات وحش و ذخایر زیست محیطی داشته‌هایی هستند که در صورت هر گونه آسیب، خسارت چند هزار میلیاردی را به کشور وارد می‌کنند، حراست از این ظرفیت‌های بی بدیلی که بسیاری از آنها در سطح جهان بی نظیر است همت والای دستگاه‌های نظارتی را می‌طلبد تا با دقت و درایت بیشتری نسبت به حفظ این ظرفیت‌ها اقدام کنند.