نشریات علمی پس از ارزیابی رها می‌شوند!/ دلایل اقبال بیشتر پژوهشگران به نشریات علمی خارجی

سردبیر مجله بیوتکنولوژی غذایی کاربردی در خصوص نحوه ارزیابی نشریات علمی گفت: ارزیابی نشریات علمی در کل خط‌کش صحیحی است و معیارهای آن درست است؛ ولی کمیسیون نشریات فرآیند ارزیابی کاملی ندارد. معتبر بودن یک مجله مشخص می‌شود؛ ولی نمی‌بینیم که وزارتخانه‌ها بعد از ارزیابی مسیر مشخصی را برای هدایت و مدیریت مجلات دنبال کنند. نشریاتی که در ارزیابی سطح پایینی دارند و معیارها را رعایت نمی‌کنند، تفاوتی با نشریه تراز اول که برای دانشگاه و نظام آبروست، ندارند. نشریات تنها امتیازدهی و رنگ‌بندی می‌شوند و رها می‌شوند. این‌که بعد از ارزیابی چه نقشه‌ای وجود دارد و بناست چه اتفاقی بیفتد، اصلاً مشخص نیست.

دکتر کیانوش خسروی در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص دلایل انتشار مقالات ضعیف و بی‌کیفیت، به مشکلات مربوط به آیین نامه ارتقای اعضای هیئت‌علمی اشاره کرد و گفت: تا چندین سال آیین‌نامه ارتقای اعضای هیئت‌علمی، بر اساس کمیت نشر به‌ویژه از جنس مقاله، پایه‌گذاری شده بود. به همین دلیل اساتید کمر همت را به انتشار مقاله می‌بستند و خواه ناخواه تحت فشار، خود را ملزم می‌دانستند به هر قیمتی و بدون توجه به کیفیت لازم مقاله بنویسند. این مسائل تاثیر زیادی در امکان چاپ مقالات بی‌کیفیت در میان انبوه مقالات دانشمندان ایرانی داشت که الحق برخی مایه مباهات کشور و جامعه علمی دنیا بوده و هستند. به تازگی روند این نحوه امتیازدهی به صورتی متحول، متکامل و معقول شده و به سمت محصول‌محوری پیش رفته است.

وی ادامه داد: تغییرات اصلاحی جدید در آیین نامه یقیناً کمک خواهد کرد فشار بر کمیت نشر منطقی شود. البته شایان ذکر است تاکید و تمرکزی که بر مقاله‌نویسی وجود داشت به نوبه خود برای ارتقای تولید علم در کشور و دنیا موثر بود، ولی کافی نبود. تا زمانی که که این علم به محصول یا خدمات منجر نشده و باعث نشود مشکلی در سطح جامعه حل شود، تلاشی است که ابتر مانده است. درحقیقت مقاله‌نویسی شرط لازم برای تولید علم بود، ولی شرط کافی نبود. این پله اول در ۲۰-۳۰ سال اخیر خیلی خوب برداشته شد و باعث شد در بسیاری از علوم مانند نانو ما جزو کشورهای سرآمد دنیا شویم و به خودباوری بالایی برسیم. ولی باید توجه داشت که انتشار مقالات علمی به شرطی ارزشمند است که پله‌های بعدی نیز به خوبی طی شده و علم ما منجر به فعالیت و محصول در جامعه شود.

انتشار نشریات علمی بیشتر به عهده انجمن‌ها است

سردبیر مجله بیوتکنولوژی غذایی کاربردی با اشاره به کمیت و کیفیت نشریات در این حوزه گفت: در ایران گرچه در برخی رشته‌ها، نشریات تخصصی متعددی وجود دارد؛ اما در حوزه بیوتکنولوژی تعداد زیاد نیست و تعداد آن‌ها بیشتر از انگشتان یک دست است. ولی به هر حال ما در یکی دو دولت گذشته، رشد روزافزون مجلات را به لحاظ کمی و کیفی داشته‌ایم و چند وقتی است که وزارتخانه‌های علوم و بهداشت از رشد کمی نشریات جلوگیری می‌کنند و متمرکز بر کیفیت و استنادات آن‌ها شده‌اند. ما در کل بیش از هزار و ۳۵۰ مجله مصوب در وزارت علوم و ۴۷۰ مجله در حوزه علوم پزشکی و مصوبه وزارت بهداشت و درمان داریم و این خیلی زیاد است!

عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در پاسخ به سوالی در خصوص این‌که آیا چاپ نشریات علمی برای دانشگاه‌ها منافعی دارد یا خیر، عنوان کرد: تصور نمی‌کنم بی‌فایده باشد؛ اما باید منافع مستقیمی نیز برای جامعه داشته باشد. دانشگاه‌های خوب دنیا هم نشریاتی منتشر می‌کنند، اما این‌کار بیشتر بر عهده انجمن‌های علمی است. باید توجه داشته باشیم که دانشگاه خوب، دانشگاهی است که مشکلات جامعه را حل می‌کند و پاسخگوی مشکلات جامعه بوده و کمکی است برای ارتقای کیفیت زندگی مردم. انتشار نشریات نیز گوشه‌ای از فعالیت‌های دانشگاه‌ها است و کاملاً لازم است به تعداد محدود و معینی در هر رشته، نشریه وجود داشته باشد.

چند سالی نشریات علمی دانشگاهی ملوک‌الطوایفی اداره می‌شدند!

وی ضمن انتقاد از شیوه گذشته دانشگاه‌ها در روند افزایش تقاضا برای راه‌اندازی مجلات، اظهار کرد: چند سالی به طرز غیر منطقی تعداد مجلات زیاد شده و اوضاع غیر متعادل شده بود. به نحوی که می‌دیدیم هر دانشکده یا گروهی در هر دانشگاه، برای خودش یک نشریه دست و پا می‌کند. به جای همکاری با گروه یا دانشگاه قبلی اوضاع کاملاً ملوک‌الطوایفی شده بود و هر دپارتمانی برای خودش از این طریق، اقتدار و نمایش قدرت به پا می‌داشت. آن شرایط خیلی غیرطبیعی بود، ولی الان مهار شده و وزارتخانه‌ها هم می‌گویند: "اگر مجله می‌خواهید، بسیار خوب، راه بیندازید، ایرادی ندارد؛ ولی مجله‌ای برای ما مهم است که ایندکس شود".

نشریات علمی پس از ارزیابی، رها می‌شوند

دکتر خسروی نحوه ارزیابی نشریات علمی را تا حدودی مناسب دانست؛ ولی انتقاداتی نیز به آن داشت و گفت: من چندبار نحوه این ارزیابی را مشاهده کرده‌ام؛ چه زمانی که نشریه ما را ارزیابی کردند و چه زمانی که به عنوان داوری در ارزیابی سایر مجلات به کمیسیون نشریات هر دو وزارتخانه کمک کرده‌ام. ارزیابی نشریات علمی، در کل خط‌کش صحیحی است و معیارهای آن درست است؛ ولی کمیسیون نشریات فرآیند ارزیابی کاملی ندارد. معتبر بودن یک مجله مشخص می‌شود و اصلاً نمی‌بینیم که وزارتخانه‌ها بعد از ارزیابی مسیر مشخصی را برای هدایت و مدیریت مجلات دنبال کنند و به عنوان یک چتر پژوهشی در کشور، مجله‌ای را تایید و تشویق و یا دیگری را مهار کنند. نشریاتی که در ارزیابی سطح پایینی دارند و معیارها را رعایت نمی‌کنند، تفاوتی با نشریه تراز اول که برای دانشگاه و نظام آبروست، ندارند. نشریات تنها امتیازدهی و رنگ‌بندی می‌شوند و رها می شوند. این‌که بعد از ارزیابی چه نقشه‌ای وجود دارد و بناست چه اتفاقی بیفتد، اصلاً مشخص نیست. باید برای کسب امتیاز بالا تسهیلاتی فراهم شود و انگیزشی وجود داشته باشد و اگر فعالیتی رخ نداد، برخی فرصت‌ها محدود شود؛ به شیوه بشارت و انذار خداوند رحمان در تربیت انسان‌ها در قرآن کریم.

سردبیر مجله بیوتکنولوژی غذایی کاربردی در خصوص چرایی تمایل پژوهشگران به چاپ مقاله در نشریات خارجی، گفت: ما به چند دلیل این داستان را داریم. در سال‌های گذشته امتیاز مجلاتی که در ایران منتشر می‌شدند، کم‌تر بود. به همین دلیل پژوهشگران می‌خواستند از زحمتی که کشیدند، بیشترین استفاده را ببرند و به همین دلیل نشریات خارجی را ترجیح می‌دادند. در دوره دکتر ملک‌زاده، معاون اسبق تحقیقات و فناوری وزیر بهداشت تصویب شد که مجلات ایرانی که به تازگی در پایگاه‌های داده نمایه شده‌اند (نشریات ESCI) نیز امتیازی هم‌اندازه نشریات ISI بگیرند و این اقدام خوبی بود.

وی با اشاره به دو لبه بودن این اقدامات، ادامه داد: این مسائل حالت دو لبه دارد. اگر خیلی از مجلات داخلی حمایت شود و مقالات کم‌تری به نشریات خارجی ارسال شود، نشر علم متوقف شده و رشد علمی ایران به خوبی در دنیا دیده نمی‌شود. از آن طرف هم اگر همه مقالات به خارج از کشور ارسال شود؛ برای نشریات داخلی محدودیت ایجاد می‌شود. به نظرم بعد از این قانون، تعادل خوبی به وجود آمده است.

سرعت کار نشریات علمی داخلی پایین است

خسروی ادامه داد: البته دلایل دیگری نیز برای تمایل بیشتر پژوهشگران به نشریات خارجی وجود دارد. یکی دیگر از این دلایل، سرعت و کیفیت بالای نشریات خارجی است. خیلی از مجلات خارجی، کیفیت ارتقای متن بالایی دارند و بعد از دو سه ماه چکش‌کاری متن، داوری و .... متن خوبی به‌دست می‌آید و ارتقای متن در آن مشهود است. همچنین کار را با سرعت انجام می‌دهند.

وی افزود: متاسفانه برخی مجله‌های ایرانی که من بسیار به آن‌ها عرق و تعصب دارم و از مجلات نام‌آور قدیمی هستند، سرعت بسیار بسیار کمی دارند. وقتی فرآیند انتشار مقالات طولانی شود، اطلاعات مقاله قدیمی می‌شوند و به همین دلیل ارجاع کمی می‌گیرند. این موضوع نه به نفع مجله و نه به نفع نویسندگان مقاله است. من فکر می‌کنم اگر نشریات بابت چاپ مقاله هزینه دریافت کنند و این موضوع باعث ارتقای کیفیت مجله شود، اتفاق خوبی است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در خصوص دریافت هزینه انتشار مقالات توسط نشریات، عنوان کرد: ما چهار مدل نشریه داریم: نشریات با کیفیت بالا که هزینه می‌گیرند، نشریات بسیار ضعیف که هزینه می‌گیرند، مجلات عالی که هزینه دریافت نمی‌کنند و همچنین نشریات بی‌کیفیت رایگان هم داریم.

وی ادامه داد: آن نشریاتی که خوب هستند، ولی پول نمی‌گیرند، معمولاً متعلق به کشورهایی‌ هستند که خیلی روی منابع مالی وابسته و حساس نیستند مثل کشورهای بلوک شرق اروپا یا ژاپن. کشورهایی مثل کشور ما که منابع مالی زیادی ندارند، مجلات سعی می‌کنند هزینه‌های خود را تامین کنند و بنابراین باید خودگردان شوند. البته ما این قانون را معمولاً داریم که چند وقتی اجازه می‌دهند مجله مثل یک کودک نوپا راه بیفتد و بعد باید از عهده خودش بر بیاید.

بوی نفت و توقعات نشریات علمی

سردبیر مجله بیوتکنولوژی غذایی کاربردی در مورد مقررات دریافت هزینه نشریات، گفت: بوی نفت همیشه این تصور را ایجاد می‌کند که همیشه باید سرویس بگیریم و همیشه باید حمایت شویم! برخی از مجلات که تحت حمایت انجمن‌های علمی هستند، هیچ حمایت و منابع مالی ندارند. انجمن‌ها، سازمان‌های غیر دولتی هستند، بودجه‌ای ندارند و هزینه‌های داوری، کارشناسی، مشابهت یابی، چک کردن منابع و گرامر و... هزینه‌بر هستند. انتظار می‌رود مجلات از عهده خودشان برآیند؛ به همین دلیل وزارتخانه سقفی را ایجاد کرده که مجله‌هایی که تحت پوشش انجمن‌ها هستند، بتوانند مبلغ مشخصی از نویسندگان دریافت کنند. این موضوع کاملاً منطقی است و اگر خوب مدیریت شود، نه تنها باعث افت کیفیت مجلات نمی‌شود، بلکه می‌تواند باعث فرصت و افزایش کیفیت شود.

وی افزود: البته در دنیا برخی مجلات هم وجود دارند که با دریافت هزینه بسیار زیاد، مقالات بی‌کیفیت را منتشر می‌کنند. خواه ناخواه؛ اگر یک نویسنده به اطلاعات و نتایج مقاله خودش و به حرف خود اعتماد داشته باشد، به سمت و سوی چنین مجلاتی نمی‌رود. هیچ‌وقت منطقی نیست که فرد هم علم خود را بدهد و هم هزینه زیاد پرداخت کند. هر چه از کیفیت کار علمی کم ‌شود، احتمال این‌که یک پژوهشگر حاضر به پرداخت پول شود، بیشتر می‌شود.

بی‌توجهی برخی نشریات به زبان فارسی

عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در پاسخ به این‌که آیا امکان انتشار هم‌زمان یک مقاله به زبان فارسی و انگلیسی وجود دارد تا دانشجویان مقاطع پایین‌تر نیز بتوانند از آن‌ها استفاده کنند، یا خیر، عنوان کرد: اگر مجله‌ای بخواهد به دو زبان به صورت جداگانه با متن یکسان منتشر شود که از نظر اخلاق نگارش، صحیح نیست؛ اما من با مصوبه کمیته نشریات وزارت علوم که می‌گویند مجله خوب، آن است که به زبان انگلیسی و زبان بین‌المللی چاپ می‌شود؛ اما چکیده حتما باید فارسی شود، خیلی موافقم. این یک جور قدرت‌نمایی در بین کشورهای جهان و نوعی سودرسانی به جامعه بشری است. یک فرد علمی و دانشگاهی باید زبان بین‌المللی را یاد بگیرد. ولی هستند افرادی در مقاطع پایین‌تر که خیلی به زبان انگلیسی تسلط ندارند و حق دارند که از مطالب استفاده کنند.

وی ادامه داد: همچنین باید توجه داشت حیف است که منابع و آرشیو ما به زبان مادری، از دست برود. مثل زمان ابن‌سینا و خوارزمی که اعراب به کشور ما اینقدر تسلط داشتند که اجازه نمی‌دادند فارسی نوشته شود و عربی نوشتن یک معیار  برای علمی بودن افراد بود و می‌بینیم که آثار مهمی در آن زمان به عربی نوشته شده، ولی در آرشیو فارسی آن‌ها را نداریم.

خسروی تصریح کرد: ولی با این حال فکر می‌کنم نوشتن به زبان بین‌المللی، برکاتش بیشتر است و شما متنی را می‌نویسید که هشت میلیارد نفر می‌توانند از آن استفاده کنند. اما اگر همیشه کنار آن متن انگلیسی، چکیده‌ای کامل به زبان فارسی ضمیمه ‌شود، می‌تواند ذووجهین فایده داشته باشد.

این پژوهشگر بیوتکنولوژی غذایی در خصوص چرایی نداشتن نهادهایی مانند «ساینس» و «نیچر» در ایران، عنوان کرد: مؤسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC) و پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (SID) و ... در همین جهت راه‌اندازی شدند، ولی معمولا این فعالیت‌ها نیاز به زیرساخت دارد. برای این پایگاه‌ها کار خیلی زیادی انجام نشده و مشکلات زیادی دارند. کارکردن با موسسه استنادی علوم و پایش علم و فناوری (ISC)، خیلی ساده نیست و گاهی باعث می‌شود قید استناد در آن را بزنیم! شاید چون در ابتدای کار هستیم، وضعیت به این صورت است. امیدواریم این مشکلات در آینده حل شوند.

انتهای پیام