تدبیر آیت الله مصباح برای زمینه‌سازی تولید علوم انسانی اسلامی

خبرگزاری مهر - گروه دین و آئین- سمانه نوری زاده قصری: امروز نخستین سالگرد رحلت آیت الله محمدتقی مصباح یزدی است. ایشان، در زمینه علمی و فرهنگی، از دیر باز، خدمات شایانی را ارزانی داشته‌اند و هر دوره بنا به مقتضیات آن دوره حرکت فرهنگی متناسبی را آغاز نمودند. جدیّت ایشان و نیز نظم و واقع‌بینی ممتاز ایشان، باعث می‌شد که اغلب حرکت‌های فرهنگی ایشان، نتایج مثبتی را به همراه آورد. آیت الله مصباح، از ابتدای ورود خود به حوزه علمیه قم، متوجه کاستی‌های موجود در این حوزه شده بودند و آن گونه که خود نقل می‌کردند، در انتظار فرصتی بودند تا بتوانند برای آن، راه‌حلی مناسب پیدا کنند. ایشان نارسایی‌های موجود را در سه حوزه نظام آموزشی، مسائل اخلاقی و روند تبلیغی بازشناخته بودند.

ایشان آثار متعددی درباره علوم اسلامی از جمله تفسیر، فلسفه، اخلاق و معارف اسلامی دارد. «آموزش فلسفه» و «آموزش عقاید» متن درسی مراکز حوزوی و دانشگاهی است و به زبان‌های مختلف ترجمه شده است. «معارف قرآن»، «اخلاق در قرآن»، «نظریه سیاسی اسلام» و «نظریه حقوقی اسلام» از جمله آثار ایشان است. به همین مناسبت به سراغ یکی از شاگردان آیت الله مصباح یزدی رفتیم. آنچه در ادامه می‌خوانید بخش نخست از گفتگوی ما با حجت الاسلام عباسعلی شاملی عضو شورای علمی گفتمان شیعه و کاتولیک میان حوزه علمیه قم و هیترپ کالج لندن و از شاگردان آیت الله مصباح یزدی است:

حجت الاسلام شاملی در ابتدای گفتگو به موضوع پیشینه طرح اسلام سازی علوم اشاره نمود و بیان داشت: انقلاب اسلامی ایران مانند برخی از انقلاب‌های دیگر جهان بخشی دارد به نام انقلاب فرهنگی، انقلابی که بتواند در فرهنگ و نظام ارزش‌ها و باورها اثرگذار باشد. امروزه وقتی که صحبت از فرهنگ می‌شود، فرهنگ در برابر تمدن قرار دارد، تمدن اشاره به بعد سخت افزاری یافته‌ها و دستاوردهای یک جامعه بشری همانند آن چیزی که امروز ما اسمش را فناوری و یا تکنولوژی می‌گذاریم.اگر شما فناوری رایانه را در نظر بگیرید، فناوری رایانه یک جنبه تمدنی دارد و یک جنبه فرهنگی، فرهنگ اشاره به بعد نرم افزاری و ابعادی که به اندیشه و بعد غیر مادی برمی‌گردد دارد و تمدن اشاره به بعد سخت افزاری و جنبه فیزیکی، عینی و مادی می‌کند.

نقش جهاد علمی آیت الله مصباح در اسلامی سازی علوم انسانی و اجتماعی

عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی بیان کرد: وقتی سخن از تمدن می‌گوئیم به دستاوردها و تولیداتی که در اثر دانش بشری به عنوان ارمغانی برای یک جامعه به شمار می‌رود اشاره می‌کنیم. انرژی اتمی، انرژی برق، انرژی بخار، هواپیما، کامپیوتر و رایانه، جنبه‌های عینی محسوس و ملموس را ما تمدن نامیده‌ایم و جنبه‌های نرم افزاری، فکری، اندیشه‌ای و غیر مادی را فرهنگ نام گذاری کرده‌اند.

وی خاطرنشان کرد: حضرت علامه بر این باور بودند که فرهنگ دارای مؤلفه‌های فراوانی است ولی تمامی مؤلفه‌های فرهنگی به دو رکن و دو مؤلفه اصلی برمی‌گردد که عبارت است از باورها و ارزش‌ها.وقتی سخن از فرهنگ در یک جامعه می‌آوریم یعنی سخن از باورها و اعتقادات یک جامعه و همچنین نظام ارزشی و نظام بایدها و نبایدها. معمولاً باورها گزاره‌های هست و نیست است و ارزش‌ها، بایدها و نبایدهاست. یکی گزاره‌های توصیفی و دیگری گزاره‌های تجویزی، توصیه‌ای و دستوری می‌باشد.

حجت الاسلام شاملی اظهار داشت: حضرت آیت الله مصباح معتقد بودند که اگر در جامعه ایران انقلابی به نام انقلاب اسلامی روی داده است برترین و ماندگارترین جنبه انقلاب هنگامی است که گذشته از نفوذ و تغییر در جنبه‌های تمدنی و سخت افزاری در جنبه‌های نرم افزاری، ایمان، ارزش، باور و اعتقادات اثر بگذارد.

وی با بیان اینکه انقلاب فرهنگی در جمهوری اسلامی ایران به فرمان معمار بزرگ انقلاب حضرت امام خمینی (ع) آغاز شد، بیان کرد: ایشان فرمان به تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی دادند که این ستاد در زمان کنونی موسوم به شورای عالی انقلاب فرهنگی شده است. بعد از دستور به تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی حضرت امام نامه‌ای را محضر بعضی از بزرگان حوزه ازجمله حضرت علامه مصباح ارسال فرمودند و از آنان خواستند که سرباز جبهه انقلاب فرهنگی شوند و در آن نامه و در بخشی از آن نامه به اسلامی سازی دانشگاه‌ها فرمان دادند.

این عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی در خصوص اسلامی سازی دانشگاه‌ها گفت: اسلامی سازی دانشگاه‌ها یعنی در آغاز در کنار تحصیل علمی و تخصصی راه دیگری باز کنیم که خروجی‌های دانشگاه فقط متخصص نباشند، بلکه متعهد به باور و ارزش اسلامی نیز در میان اساتید و دانشجویان باشند.

وی اضافه کرد: حضرت امام با صدور این فرمان به جمعی از حوزویان و در رأس آنها حضرت آیت الله مصباح یزدی از ایشان خواستند که در امر اسلامی سازی دانشگاه به صورت مؤثر وارد شوند، این فرمان منجر به تشکیل دفتری به نام دفتر همکاری حوزه و دانشگاه شد، که در این دفتر گروهی از استادان دانشگاه به همراه استادان حوزه علمیه قم در صدد بازسازی ابعادی از دانشگاه برآمدند تا دانشگاه جامعه انقلابی ایران دانشگاه اسلامی باشد.

عملی کردن اسلامی سازی علوم

وی توضیح داد: در گام اول برای مدتی دانشگاه‌ها تعطیل شد تا اینکه دست‌اندرکاران انقلاب فرهنگی بتوانند چاره‌ای برای اسلامی سازی دانشگاه بیاندیشند. آن چاره منجر به اندیشیدن برای تغییر متون درسی دانشگاه شد.

حجت الاسلام شاملی در ادامه گفت: برای تغییر متون دو طیف دانشگاهی و حوزوی باید دست در دست هم بگذارند، یک طیف ابعاد علمی، تخصصی و فنی را مطرح کند و یک طیف که همان حوزویان هستند بُعد اسلامی، ارزشی و باوری را دنبال کنند و به شکلی از دانشگاه برسیم که هم عالم پرور و هم متخصص پرور که متعهد به الزام فعالیت‌های تخصصی باشد.

وی خاطر نشان ساخت: این امر منجر به شکل‌گیری دفتری به نام دفتر همکاری حوزه و دانشگاه شد که امروزه در قالب پژوهشگاه حوزه و دانشگاه همچنان در حوزه علمیه قم مشغول فعالیت و تلاش است. در این دفتر گروهی در تکاپو و تلاش برای هموار کردن مسیر اسلامی سازی دانشگاه بودند.

حجت الاسلام شاملی اضافه کرد: اسلامی سازی دانشگاه در آغاز به شکل قرار دادن بعضی از دروس اخلاق و معارف در دانشگاه‌ها بود ولی متوجه شدند که این یک کار حاشیه‌ای و فرعی است کار اصلی اسلامی سازی دانشگاه یعنی تغییر متون و جایگزین کردن متون درسی که جنبه سکولاری و یا الحادی و … داشت به متون درسی که رعایت مسائل ارزشی و اعتقادی و معارفی اسلام همخوان و همگام باشد.

وی این موضوع را آغاز اسلامی سازی علوم مطرح کرد و توضیح داد: وقتی ما می‌خواهیم دانشگاه را اسلامی کنیم همه رشته‌ها، همه گرایش‌ها و همه عرصه‌های علوم دانشگاهی قابلیت اسلامی شدن ندارد و فقط برخی از آنها این قابلیت را دارند.

حجت الاسلام شاملی افزود: نهایتاً دو عرصه علوم انسانی و علوم اجتماعی است که با نظام باورها و ارزش‌ها ارتباط پیدا می‌کند و علوم طبیعی و علوم پایه و علوم ریاضی اسلامی و غیراسلامی ندارد چون ارتباط مستقیم و مباشری به ابعاد اعتقادی و باورها ارزش‌ها پیدا نمی‌کند.بنابراین تعامل استادان دانشگاه و حوزه در دفتر همکاری حوزه و دانشگاه در سال‌های آغازین انقلاب متمرکز بر تولید کتاب‌های درسی حوزه و دانشگاه شد که نسخه اسلامی دروس باشد تا پس‌از این‌که این درس‌ها توسط استادان ارائه می‌شود و توسط دانشجویان مطالعه می‌شود یک عده آدم ملحد بی‌دین تولید نکند و در عوض خروجی دانشگاه انسان‌های متخصص و متعهد باشند. اسلامی‌سازی امکان تحقق ندارد مگر در فرض تولید علوم دینی یا اسلامی سازی عرصه‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی.

آیت الله مصباح در سیر شکل دهی نسل جدیدی از حوزویان، درصدد تربیت سربازان علمی بودند که این سربازان در جبهه اسلامی سازی متون دانشگاهی یا تولید علم دینی یا اسلامی سازی دانشگاه‌ها بتوانند مفید و مؤثر باشند

حجت الاسلام شاملی در باب تعامل استادان حوزه و دانشگاه بیان کرد: تعامل استادان حوزه و دانشگاه آن‌ها رو به این نتیجه رساند که نسل جدیدی که بخواهد اثر گذار در بُعد انقلاب فرهنگی باشد باید کسانی باشند که دارای دو توانمندی، مهارت و دانش باشند و از سویی با رشته‌ای از رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی آشنا باشند و از دیگر سو حوزوی باشند و مبانی دین‌شناسی و معرفت دینی رو پشت سر گذاشته باشد.

وی ادامه داد: این بود که علامه مصباح در صدد راه اندازی مرکز آموزشی جدیدی به نام "در راه حق" شدند که در آن مرکز افرادی همچون بنده نیمی از روز را مشغول آموختن درس‌های حوزوی باشیم و نیمه دیگر روز را مشغول آموختن درس‌هایی در یکی از رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی باشیم این شد که من داوطلب رشته روانشناسی شدم بعضی از دوستان اقتصاد و گروه دیگری جامعه‌شناسی و گروه دیگر مدیریت را انتخاب کردند.

ایشان اظهار داشت: مؤسسه در راه حق چهار سال طول کشید تا ما را به پایه کارشناسی در علوم انسانی برساند مثلاً ما که رشته روان‌شناسی را انتخاب کرده بودیم دو سال درس‌های عمومی را می‌گذرانیم و دو سال درس روانشناسی بعد از آن چهار سال منتقل شدیم به یک مؤسسه پیشرفته‌تری به نام "بنیاد فرهنگی باقرالعلوم (ع) " که در آنجا مشغول آموختن و فراگیری کارشناسی‌ارشد شدیم.

وی اضافه کرد: سرانجام این بنیاد فرهنگی باقرالعلوم توسعه پیدا کرد به‌صورت تشکیل مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی (ره) که مستقلاً تحت نظارت و مدیریت حضرت علامه مصباح یزدی بود و افرادی که در اینجا وارد می‌شدند نخست کارشناسی بعد ارشد و دکتری در یکی از رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی را کسب می‌کردند.

وی گفت: از ابتدا که بحث اسلامی‌سازی دانشگاه‌ها و اسلامی‌سازی متون دانشگاه مطرح شد، مخالفانی در این راه بودند که عقیده داشتند، علم، علم است غرب و شرق ندارد اسلام و غیراسلامی نداریم.

حجت الاسلام شاملی توضیح داد: آیت الله مصباح در سیر شکل دهی نسل جدیدی از حوزویان، درصدد تربیت سربازان علمی بودند که این سربازان در جبهه اسلامی سازی متون دانشگاهی یا تولید علم دینی یا اسلامی سازی دانشگاه‌ها بتوانند مفید و مؤثر باشند.

وی به گفته‌ها و نوشته‌هایی که از آیت الله مصباح از آغاز تاکنون در این موضوع برجای مانده است اشاره کرد و گفت: ایشان به ارائه مباحثی برای اساتید دانشگاه و حوزویان پرداختند که آنها را به سمت به دست آوردن توانمندی‌های دوسویه حوزوی و دانشگاهی راهنمایی کنند. چرا که اگر تنها یکی از این توانمندی‌ها صرفاً موجود باشد دو خط موازی خواهد بود که معلوم نیست به جایی برسد و درنهایت دانشگاهیان حوزویان را و حوزوی‌ها، دانشگاهی‌ها را متهم می‌کنند.

ایشان ادامه داد: راه این که اینها به یک خط متقاطع برسند این است که نسل جدیدی در حوزه تربیت بشود که این نسل هم برخوردار از دانش حوزوی و هم از دانش تخصصی در رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی برخوردار باشد.

ادامه دارد…