روز جهانی خط بریل: نابینایان و مشکلات مضاعف در دوران کرونا

چهار ژانویه روز جهانی خط بریل (خط برجسته)، خط مخصوص نابینایان است. چهارم ژانویه زادروز لویی بریل، خالق خط بریل است. نوامبر سال ۲۰۱۸ مجمع عمومی سازمان ملل متحد، این روز را به عنوان روز جهانی خط بریل اعلام کرد. این روز با هدف آگاهی از اهمیت خط بریل به عنوان وسیله‌ای ارتباطی در تحقق راستای تحقق کامل حقوق بشر برای افراد نابینا و کم‌بینا در نظر گرفته شد.

اولین گرامیداشت این روز در ۴ ژانویه ۲۰۱۹ بود و تنها دو ماه بعد از آن جهان با همه‌گیری کرونا مواجه شد و همه‌گیری مشکلات افراد نابینا و کم‌بینا را چند برابر کرد. در دوران همه‌گیری ویروس کرونا، زندگی در قرنطینه مشکلات متعددی را برای افراد نابینا و کم‌بینا از نظر استقلال و انزوا ایجاد کرده است، زیرا آنها برای برقراری ارتباط با نیازهای خود و دسترسی به اطلاعات به استفاده از لمس متکی هستند.

همه‌گیری کرونا نشان داده است که تولید اطلاعات ضروری در قالب‌های قابل دسترس، از جمله در قالب‌های خط بریل و شنیداری، چقدر اهمیت دارد. در غیر این صورت، بسیاری از افراد دارای معلولیت به دلیل عدم دسترسی به دستورالعمل‌ها و اقدامات احتیاطی برای محافظت و کاهش شیوع یک بیماری همه‌گیر، ممکن است با خطر بیشتری از آلودگی مواجه شوند.

سیستم خط بریل در کنوانسیون حقوق افراد و معلولان کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل گنجانده شده است. در ماده ۹ این کنفواسیون کشورهایی که آن را پذیرفته‌اند موظق هستند برای توانمند ساختن افراد دارای معلولیت برای دارا بودن یک زندگی مستقل و مشارکت کامل در تمام جنبه‌های زندگی، اقدامات مناسبی را اتخاذ کنند تا دسترسی افراد دارای معلولیت، بر مبنای برابر با دیگران، به محیط فیزیکی، حمل و نقل، و اطلاعات را تضمین کنند و استفاده از خط بریل یکی از این اقدامات است.

از جمله دیگر مفاد ماده ۹ از دولت‌ها می‌خواهد در ساختمان‌ها (دولتی و عمومی) و سایر امکانات عمومی خط بریل به اشکال خوانا و قابل فهم ارائه شود.

در ماده ۲۱ کنوانسیون حقوق افراد و معلولان از کشورهای طرف کنوانسیون خواسته شده تمام اقدامات مقتضی را انجام دهند تا افراد دارای معلولیت بتوانند از حق آزادی بیان و عقیده استفاده کنند، از جمله آزادی جست‌وجو، دریافت و انتشار اطلاعات و ایده‌ها بر مبنای برابر با دیگران، از طریق همه اشکال ارتباطی از جمله از طریق خط بریل. همچنین از خط بریل به عنوان یکی از روش‌هایی نام برده شده که افراد دارای معلولیت باید حق انتخاب آن را در تعاملات رسمی داشته باشند.

ماده ۲۴ کنوانسیون که مربوط به حق تحصیل است، از کشورهای عضو خواسته شده حق تحصیل افراد دارای معلولیت را به رسمیت یشناسند و به منظور تحقق این حق بدون تبعیض و بر اساس فرصت‌های برابر، دولت‌های عضو باید سیستم آموزشی فراگیر را در همه سطوح و یادگیری مادام‌العمر ایجاد کنند. خط بریل یکی از مواردی است که در ماده ۲۴ کنوانسیون حقوق افراد و معمولان بر تسهیل یادگیری آن برای افراد نابینا و کم‌بینا تاکید شده است.

در حال حاضر طبق نسخه سوم استفاده از خط بریل جهانی، کدهای بریل به ۱۳۳ زبان، از جمله زبان فارسی وجود دارد.

خط بریل، کرونا و مشکلات نابینایان در ایران

خط بریل در زبان انگلیسی از راست به چپ و در زبان فارسی از چپ به راست خوانده و نوشته می‌شود. الفبای هر خطی مانند لاتین، فارسی، عربی، چینی و غیره با قراردادهای مشخص هر خط کد گذاری شده‌ است. فرد نابینا به منظور خواندن این حروف، انگشت خود را روی آن‌ها قرار می‌دهد و با شناسایی موقعیت برجستگی‌ها، حروف و کلمات را تشخیص می‌دهد. با استفاده از خط بریل و این سبک از خواندن، فرد نابینا می‌تواند به سرعت افراد دیگر، مطالب را بخواند.

از تاریخ دقیق ورود خط بریل به ایران اطلاعی در دست نیست. در وب‌سایت «انجمن نابینایان ایران» آمده است، یکی از مبلغان مسیحی به نام پاستور ارنست جی کریستوفل پس از اینکه در ترکیه موفق به ادامه فعالیت‌های مذهبی خود نشد، به ایران آمد. بر اساس اسناد به دست آمده و مشخصاً نامه سازمان نابینایان کریستوفل به سازمان رفاه نابینایان و استاندار اصفهان به تاریخ ۱۴ اکتبر ۱۹۷۴ (۱۳۵۳ شمسی) که بر اساس ماه‌ها مطالعه حسین عبدالملکی کارشناس و پژوهشگر نابینای خط بریل در ایران به دست آمده، آموزش رسمی خط بریل در ایران، از سال ۱۹۲۵ میلادی (۱۳۰۴ شمسی) آغاز شده است.

اگرچه خط بریل قدمتی طولانی در ایران دارد، اما نابینایان و کم‌بینایان همچنان با مشکلات عدیده‌ای در ایران دست به گریبان هستند که با وجود شیوع ویروس کرونا بر این مشکلات افزوده شده است.

در ایران نه تنها اطلاعات و شیوه رعایت پروتکل‌های لازم برای مقابله با ویروس کرونا از طریق خط بریل با دیگر روش‌های شنیداری برای افراد نابینا تدوین نشد، بلکه انتشار تنها روزنامه‌ای که به خط بریل منتشر می‌شد، متوقف شد. روزنامه «ایران سپید» از سال ۱۳۷۵ در تهران با خط بریل مخصوص نابینایان و کم‌بینایان منتشر می‌شد، اما نهایتا انتشار این روزنامه سال ۱۳۹۸ به بهانه شیوع ویروس کرونا متوقف شد، روزنامه‌ای که در زمان شیوع کرونا بیشترین ضرورت را جهت اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به افراد نابینا و کم‌بینا و دسترسی به اخبار و اطلاعات می‌توانست داشته باشد.

اکانت توییتری «کمپین معلولان» که اخبار و مطالبات معلولان ایران را پیگیری می‌کند، به مناسبت روز جهانی خط بریل با اشاره به محدود بودن منابع چاپی در ایران به خط بریل نوشته است:

«کمتر از پنج درصد منابع چاپی کشور برای نابینایان دسترس‌پذیر است که این امر موجب گسترش تبعیض در بهره‌مندی از حق دسترسی آزاد به اطلاعات و حق بر آموزش شده است.»

به بهانه چهارم ژانویه سال روز تولد لویی بریل،مخترع خط بریل

کمتر از پنج درصد منابع چاپی کشور برای نابینایان دسترس‌پذیر است که این امر موجب گسترش تبعیض در بهره مندی از حق دسترسی آزاد به اطلاعات و حق بر آموزش شده است pic.twitter.com/rVFqyQZibl

— کمپین معلولان (@dscampaign1) January 4, 2021

از جمله دیگر مشکلاتی که با شیوع ویروس کرونا در ایران برای افراد نابینا به وجود آمد، به دانش‌آموزان نابینا باز می‌گردد. با شیوع ویروس کرونا و تعطیلی مدارس در سراسر کشور، وزارت آموزش و پرورش شبکه شاد را برای آموزش آنلاین به دانش‌آموزان راه‌اندازی کرد، اما شبکه شاد هیچ امکانی برای آموزش به دانش‌آموزان کم‌بینا و نابینا ندارد.

شورای‌عالی فضای مجازی نابینایان را نادیده گرفت!

سند الزامات سامانه‌های الکترونیکی آموزش و پرورش و شبکه شاد بر خلاف مصوبه سازمان فناوری اطلاعات و سازمان استاندارد و بدون لحاظ دسترس‌پذیری برای نابینایان ابلاغ شد!

شبکه شاد برای معلمان و دانش‌آموزان نابینا دسترس‌پذیر نیست pic.twitter.com/90t161pZ6Z

— کمپین معلولان (@dscampaign1) October 12, 2021

آذرماه سال جاری مجید هداوند، معاون برنامه‌ریزی آموزشی و توانبخشی سازمان استثنایی کش.ر از کمبود ۱۲ هزار آموزگار برای آموزش کودکان استثنایی در کشور خبر داد و گفت که هنوز «نرم‌افزار گویاساز مخصوص کودکان نابینا برای تحصیل آنلاین آماده نشده است!»

این نرم‌افزار گویاساز قرار بود در نسخه‌ای تصحیح شده از شبکه شاد ارائه شود که هنوز محقق نشده است.