در کازاخستان چه می‌گذرد؟ − همراه با توضیحی درباره قزّاقستان/کازاخستان

روسیه به کازاخستان (قزاقستان) چترباز اعزام کرده است. پلیس صبح روز پنج‌شنبه اعلام کرد که ده‌ها نفر از شورشی‌ها را در شهر آلماتی «معدوم» کرده است.

زمینه اعتراضات

کازاخستان پردامنه‌ترین اعتراضات خیابانی را از سه دهه پیش و زمان استقلال این کشورشاهد است.

بروز ناامنی و بی‌ثباتی در کازاخستان برای چین و روسیه، دوهمسایه قدرتمند این کشور از اهمیت بسیاری برخورداراست. بخش عمده‌ای از نفت کازاخستان به چین صادر می‌شود و آستانه متحد استراتژیک مهمی برای مسکو است.

افزایش ناگهانی قیمت سوخت همزمان با آغاز سال نوی میلادی نخستین اعتراضات را در یک شهر نفتی در غرب این کشور جرقه زد. پس از آن ده‌ها هزار نفر در سراسر کشور به خیابان‌ها آمده‌اند و اینک اعتراضات دولت اقتدارگرا را نشانه رفته است.

خودرویی که در جریان اعتراضات اخیر در کازاخستان در شهر آلماتی به آتش کشیده شد. ۶ ژانویه ۲۰۲۲-عکس از خبرگزاری فرانسه

قاسم جمارت توقایف، رئیس‌جمهوری صبح چهارشنبه ابتدا برای تسکین مخالفان تمامی کابینه را مرخص کرد، اما عصرخط مشی خود را عوض کرد. اول تظاهرکنندگان را تروریست نامید و بعد از ائتلاف نظامی که روسیه آن‌را رهبری می‌کنند کمک خواست تا برای کنترل اعتراضات به کازاخستان نیرو اعزام کند.

قزاقستان یا کازاخستان؟

در ایران عنوان رایج برای کشورِ Kazakhstan (Казахстан) قزّاقستان است. پس‌وند “ستان” در این عنوانْ فارسی است که از اسمی که بر سر واژه قرار دارد اشاره به محل سکونت می‌سازد. پس “قزّاقستان” می‌شود، جایی که در آن قزّاق‌ها سکونت دارد یا به عنوان کانون سکونت قزّاق‌ها شناخته شده است. پرسش این است که: آیا به راستی چنین است؟ معرف  Казахстан، در عنوان رایج قوم اسلاو قزّاق (Cossacks) است که به جنگ‌جویی شهرت داشته‌اند و در ایران هم نام‌دار بوده‌اند، از جمله در قالب “بریگاد قزاق”. اما عنوان Казахстан کشور چندقومی را با یک قوم ساکن در آن معرفی می‌کند: با کازاک‌ها  (Казах، جمع: казахи). “کازاک” (کازاکِ کازاخستان) با “قزّاق” (اسلاو) فرق می‌کند، از بسیاری جهات: تیره و تبار، زبان، فرهنگ، نوع رابطه با روس‌ها، نوع رابطه با قوم‌های آسیای مرکزی، ایرانی‌مآبی، ترک‌مآبی، روایتی که هر یک از تاریخ خود به دست می‌دهند. از این نظر درست آن است که Казахстан کازاخستان نامیده شود. اما عادت هم نیروی خود را دارد. جمع میان این دو شاید قزاقستان باشد، بدون تشدید روی “ز”.
می‌توان حدس زد، که تبدیل “ک” به “ق” که تقلیبی معمول در دگردیسی واژه‌ها است، ریشه تبدیل کازاک به قزاق باشد. اما در اینجا با دو تقلیب − یکی فرضی، یکی عملی – مواجه هستیم: طبیعی آن بود که “کازاک” “قازاق” شود (یا قزاق بدون تشدید بر روی “ز” مطابق با تلفظ رایج در خود کشور: qɑzɑ́q )، اما یک مشابهت “قزّاق” را به جای “قازاق” (یا “قزاق” بدون تشدید بر روی “ز”) نشانده است. رواج پیشین واژه “قزّاق” این جابجایی را تسهیل کرده است.
◄چند منبع: در مورد تحریف در واژه “قزاق” بنگرید به این مقاله: قزاقها چه کسانی بودند؟ و در مورد تاریخ قزّاق‌ها بنگرید به اینجا و اینجا و منابع آنها. این مقاله می‌گوید مردمی را که ما “قزّاق” می‌خوانیم، در واقع می‌بایست “کازاک” می‌خواندیم. این مقاله هم حاوی توضیح زبان‌شناختی است. و سرانجام در مورد تلقی همراه با افسانهٴ کازاک‌ها از تاریخ خود به این مقاله رجوع کنید.

دلیل خشم مردم چیست؟

از میان پنج کشوری که در آسیای میانه بدنبال فروپاشی اتحاد جماهیر شوری استقلال یافتند، کازاخستان بزرگترین و ثروتمندترین آن‌هاست. با مساحتی به اندازه اروپای غربی بر روی مخازن گران‌قیمت نفت، گاز طبیعی، اورانیوم و فلزات گرانبها نشسته است.

درحالی که ثروت ناشی از منابع طبیعی این کشور یک طبقه متوسط مستحکم و  در کنار آن طبقه‌ای از میلیاردرها و فوق ثروتمندها به وجود آمده‌اند، باقی مردم تحت فشار اقتصادی هستند. متوسط درآمد ماهانه کمتر از ۶۰۰ دلار است. نظام بانکی دچار بحران شده است. فساد نهادینه سراسر کشور را فرا گرفته است.

اعتراضات از شهرنفتی  جانااوزن در غرب کازاخستان آغاز شد. نارضایتی مدت‌ها بود که در میان مردم محلی این منطقه ریشه دوانده بود. سال ۲۰۱۱، پلیس دستکم ۱۵ نفر را در این شهر به دلیل حمایت از اعتراضات کارگران اعتصابی که اخراج شده بودند، به ضرب گلوله کشت. با دوبرابر شدن شبانه بهای سوخت، صبح شنبه کاسه صبر مردم منطقه لبریز و جرقه اعتراضات سراسری زده شد. ساکنان شهرهای اطراف نیز به خیابان‌ها آمدند و در فاصله کوتاهی اعتراضات به تمام کشور گسترش یافت. تصویرها ساختمان‌های دولتی را نشان می‌دهند که در آتش می‌سوزند. دستکم هشت افسر نیروی انتظامی کشته شده‌اند.
رهبری اعتراضات در دست چه کسانی است؟
سرکوب منتقدان سال‌هاست که در کازاخستان تبدیل به امری عادی شده است. هر کسی که تبدیل به چهره سرشناس مخالف دولت شود  بلافاصله توسط سرکوب، تخریب و محبوس شده یا به حاشیه رانده می‌شود.  اینک در حالی که بیش از ۱۰ هزار نفر – که برای این کشور رقم بزرگی به حساب می آید- به خیابان‌ها آمده‌اند هیچ رهبر خاصی وجود ندارد.
در بخش عمده‌ای از دوره اخیر، کازاخستان زیر سلطه‌ سلطان نظربایف- رئیس جمهوری پیشین- بوده است. در سال ۲۰۱۹ نظربایف ۸۱ ساله از قدرت کناره‌گیری کرد و متحد دیرینه‌اش قاسم توقایف را به عنوان جانشین خود برگزید. نظربایف همچنان در نقش رئیس شورای امنیت ملی بر ارتش و نیروهای امنیتی نظارت دارد و به سلطه خود ادامه می‌دهد. روز چهارشنبه توقایف اعلام کرد که ریاست شورای امنیت ملی را از نظربایف گرفته و خود عهده‌دار آن خواهد شد. عمده خشم مردم در خیابان‌ها از توقایف نیست بلکه متوجه نظربایف است که همچنان اختیار کشور را در دست گرفته است. شعار اصلی مردم این است: «پیرمرد برو!»

پاسخ حکومت به اعتراضات

واکنش اولیه اعزام شمار زیادی از گارد ملی و پلیس به خیابان‌ها بود. صبح چهارشنبه  وقتی جمعیت در آلماتی (پایتخت تجاری) راهی ساختمان شهرداری شدند، با تعداد زیادی از نیروهای پلیس ضد شورش و خودوروهای نظامی مواجه شدند، اما شمار معترضان نیز زیاد بود.

معترضان در آلماتی (پایتخت تجاری) به دفتر شهردار هجوم بردند- ۵ ژانویه ۲۰۲۲- عکس از خبرگزاری فرانسه

در چندین شهر ساختمان‌های دولتی مورد حمله معترضان قرار گرفتند،  و اینجا بود که رئیس جمهور از سازمان پیمان امنیت جمعی(CSTO) که یک ائتلاف نظامی تحت رهبری روسیه است کمک خواست. توجیه توقایف برای کشاندن پای نیروی خارجی به کشور بحران‌زده این ادعا بود که معترضان به گروه‌‌های تروریستی بین‌المللی وصل هستند. البته توقایف توضیحی نداد که منظورش از این حرف چیست و این گروه‌ها کدام هستند.

آیا دولت سقوط خواهد کرد؟

وضعیت فعلی برای کازاخستان وادی ناشناخته و تجربه نشده است. این کشور پیش از این شاهد تظاهرات بوده: سال ۲۰۱۶ پس از تصویب بحث برانگیز قانون اراضی، و دوباره در سال ۲۰۱۹ پس از انتخابات بحث برانگیزی که در آن توقایف به قدرت رسید. اما هیچ کدام از این اعتراضات در این مقیاس نبود. 

توقایف در یکی از سخنرانی‌‌هایش برای آرام کردن اوضاع روز چهارشنبه ، به مردم گفت که راه اصلاحات را در پیش می‌گیرد و حتی آزادی‌های سیاسی ممکن است در راه باشد. اما کمی دیرتر و غروب چهارشنبه راه سرکوب را در پیش گرفت.

اعتراضات خیابانی – دست کم اینک- متمرکز نیست، به همین دلیل دشوار بتوان گفت که چه خواهد شد. اما حتی اگر مردم موفق به ساقط کردن دولت نشوند تغییرات عمده‌ای در راه خواهد بود. هرچند روشن نیست که در کدام جهت.