بررسی شخصیت و آرای احمد بهشتی در «سوفیا»/ یک عالم جامع

به گزارش خبرگزاری مهر، برنامه این هفته سوفیا به نکوداشت مقام علمی و معرفتی آیت الله احمد بهشتی، استاد و پژوهشگر فلسفه و نماینده مردم فارس در مجلس نخبگان اختصاص داشت.

میهمانان این برنامه سعید بهشتی استاد فلسفه دانشگاه علامه طباطبائی، محمد جواد سلمانپور دانشیار دانشگاه شیراز و نادیا مفتونی استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران بودند.

محمد جواد ادبی کارشناس مجری برنامه گفتگو را با سلمانپور که از شاگردان و دوستان قدیمی آیت الله بهشتی است آغاز کرد و گفت: که شخصیت‌های علمی و معرفتی در حوزه علمیه قم شخصیت‌هایی هستند که در وزانت کم نیستند اما برخی از آن‌ها بیشتر از دیگران می‌درخشند. نگرش شناخت شناسی ناظر به این شخصیت‌ها از برخی ویژگی‌ها مثل جامعیت در نگرش آنها بهره مند است. آیت الله بهشتی هم اینگونه هستند شما بفرمائید که چگونه با ایشان آشنا شدید؟

سلمانپور گفت: آشنایی من با استاد از ۱۰ سالگی و تقریباً حدوداً از سال ۱۳۵۰ تقریباً آغاز شد و بنده ابتدا با منبر انقلابی، علمی و قلم ایشان آشنا شدم. اولین مبارزه سیاسی از پای منبر ایشان نشستن برای من شکل گرفت و آشنایی با قلمشان توسط مقالاتشان که در روزنامه مکتب اسلامی در همان سال‌ها چاپ می‌شد، شکل گرفت و در سال ۱۳۶۰ که بنده به تهران آمدم توفیق تلمذ در محضر ایشان را پیدا کردم.

سپس ادبی بحث را با بهشتی استاد دانشگاه علامه و فرزند آیت الله بهشتی ادامه داد و گفت: آیت الله بهشتی بین حوزه و دانشگاه برقرار کردند آیا این تعامل پس از انقلاب اسلامی ضرورت دارد؟ در نگرش ایشان این دو وجه اصلاً از یکدیگر جدا نیستند؟

بهشتی گفت: اصل ضرورت وحدت میان حوزه و دانشگاه به آموزه‌های دین مبین اسلام بازمی گردد. در اسلام اساساً علم، شناخت، آگاهی و معرفت ملاک بسیار مهمی است، هر کجا که باشد. البته حوزه جایگاه و پایگاه علوم اسلامی است. دانشگاه یک محیط علمی است. البته بخشی از دانشگاه از قبل از انقلاب مثل دانشکده الهیات عرصه پیوند و اتصال میان حوزه و دانشگاه بود. از نگاه معرفت شناختی، جامعیتی که در معرفت دین وجود دارد، مصداق زمان و مکان نمی‌شناسد. اگر در آموزه‌های دینی تأمل عمیق کنیم می‌بینیم اسلام دینی است که دعوت به علم و عالِم شدن می‌کند.

دکتر ادبی در تکمیل این بحث می‌گویند این ضرورت در اول انقلاب از طرف افرادی مثل شهید بهشتی، شهید مطهری یا شهید مفتح مطرح است براساس همین ضرورت است که آیت الله دکتر بهشتی وارد این عرصه می‌شوند یا این نوع نگاه را ایشان اصلاً بدون تمایز میان معرفت حوزه و دانشگاه می‌بینند؟

استاد فلسفه دانشگاه علامه پاسخ داد: استادان اثرگذار نیز در این موضوع دخیل هستند. ایشان به گفته خودشان از سه استادشان بیشترین تاثیر را گرفتند. اولین استاد تاثیرگذار ایشان مرحوم آیت الله سید نورالدین شیرازی است که در بحث تحصیلات مدرسه‌ای (جدیده ی آن روز) که در حوزه آن زمان حساسیت بر این موضوع بوده، خود ایشان خاطره‌ای را می‌فرمایند که: «من پنجم را که تمام کردم، تصمیم گرفتم که تحصیلاتم را ادامه دهم. یک روزخدمت استاد سید نورالدین شیرازی بودیم و من مدتی بود که محضرشان نبودم. ایشان از بنده سوال کردند که شما این مدت کجا بودید؟ من کمی نگران بودم از اینکه استادمان موضوع را متوجه شوند و برخود خوبی با من نداشته باشند. یکی از طلبه‌ها به استاد گفت ایشان مشغول تحصیلات جدیده هستند و استادمان برخلاف انتظار من فرمودند طلاب علوم دینی باید با علوم جدید آشنا باشند و حتی از بنده سوال کردند که شما زبان هم می‌خوانید و بنده پاسخ دادم بله.»

در نتیجه تاثیر استادان را باید در این زمینه جدی گرفت و پیش کسوتان مهمی چون شهید بهشتی، شهید مطهری یا شهید مفتح در این زمینه اثرگذار بودند. ایشان می‌فرمایند من دیدم این بزرگان مسیر را در فراگیری علم و ورود به دانشگاه ادامه دادند بنده هم تصمیم گرفتم که اینگونه عمل کنم.

در ادامه سلمانپور گفت: علم از معقوله معنویت است یعنی معنویت جدا از قید زمان و مکان است. این علم اگر در بستر فطرت قرار بگیرد و رشد کند خود به خود برای عالِم جامعیت می‌آورد. به تعبیر دیگر فلاسفه، فقها و حتی دانشمندان دو دسته‌اند، یک دسته علمای ربانی به معنای اعم که انسان‌های جامع الاطراف در شخصیت و نگریستنند. چون علم و عقل فارغ از زمان و مکان است شخصیتی فارغ از زمان و مکان می‌سازد لذا آنان را دارای جامعیت می‌کند.

دانشیار دانشگاه شیراز اضافه کرد: از دو وجه می‌توان جامعیت شخصیت آیت الله بهشتی را بررسی کرد که همان دو وجه جامعیت علمای ربانی است. وجه اول از منظر نگرش است. نگرش ایشان فراتر از زمان و مکان موجود است. من ایشان را با نگرش آینده نگری، فرانگری، جهان نگری، عمق نگری، وطن نگری، زمان نگری و تاریخ نگری می دانم. شخصیت جامع استاد براساس هویت فطری که خداوند ساخته است مبتنی شده است.

وجه دوم جامعیت در شخصیت است. کسانی مثل ایشان در یک حوزه‌ی علمی محدود نشدند، اینان از نوادر افرادی در زمان ما هستند که از نظر علمی جامع هستند. ایشان در فلسفه به ویژه فلسفه سینوی صاحب نظرند. در علم کلام جدید و قدیم به بهترین نحو ورود پیداکردند. در حوزه علم النفس، علوم و تربیت وارد شدند. ایشان از کسانی هستند که از کودکی و نوجوانی در حوزه علم و تربیت وارد شدند. ایشان صاحب فتوا هستند. آیت الله بهشتی در زمینه تاریخ نگری ورود پیدا کردند. در حوزه تفسیر و شرح احادیث و شرح نهج البلاغه نیز وارد شدند.

نادیا مفتونی مهمان دیگر این برنامه بود که ادبی از وی خواست تا درباره خصیصه شاگردپروری آیت الله بهشتی سخن بگوید.

مفتونی گفت: یکی از خاطرات بنده درباره ی نحوه تدریس ایشان است. در درس دکتری حکمت متعالیه در کلاس دکتر بهشتی بودم و می‌دیدم درس‌ها روان و آسان است. روزی به دلیل مشغولیاتی که داشتم و آسانی که در درس می‌دیدم وجود دارد تصمیم گرفتم یک روز غیبت کنم و درکلاس حاضر نشوم و خودم مبحث آن جلسه را مطالعه کنم. جلسه بعد که در کلاس حاضرشدم دیدم هیچ چیز عایدم نمی‌شود همین جا متوجه شدم که چقدر بیان ایشان آسان و روان بود که من فکر می‌کردم خودم از پس مطالعه این مبحث برمی آیم.

نکته دیگرآنکه ایشان سال‌ها در دانشگاه مدیر گروه بودند. مدیریت ایشان به حدی استوار بود که همه چیز آرام بود و تلاطم نداشت و شما فکر می‌کردید مدیریت گروه کار آسانی است اما این کار را هم با مهارت تمام عیار هم چون تدریسشان در دست داشتند. هیچ وقت در آن سال‌ها ندیدم که ایشان به مرز عصبانیت و هیجانی شدن نزدیک شوند.

وی افزود: ورزشکار بودن ایشان هم جزء نکاتی است که باید بدان اشاره کرد. ایشان هم اکنون بدون عینک و عصا درحال انجام کارهای علمی شان هستند و این به خاطر زندگی سالم و روزی یک ساعت ورزش است که خود را متعهد به این موضوع نگه داشته‌اند.»

در ادامه ادبی از سلمانپور پرسید که شخصیت‌هایی نظیر آیت الله دکتر بهشتی برای حوزه‌های علمیه چه دستاوردی داشتند؟

وی پاسخ داد: شخصیت‌هایی چون علامه طباطبایی، شهید مطهری، شهید محمدباقر صدر، علامه مصباح یزدی و آیت الله دکتر احمد بهشتی در دوران معاصر خدمت بسیار عظیمی به دانش حوزه‌های علمیه کردند. ۱۴ قرن در حوزه‌های دینی ما به ویژه حوزه علمیه تشیع، دانش‌های عمیقی در حوزه کلام، فقه واصول و فلسفه در جریان است. همواره این علوم در حال رشد بوده اما چون به زبان حوزه بوده، حبس در حوزه بوده است لذا دانشمندان بیرون حوزه بودند و بی خبر ماندند که این باعث مظلومیت در حوزه‌های علمیه است اما شخصیت‌هایی چون علامه طباطبایی، شهید مطهری، شهید محمدباقر صدر، شهید بهشتی، علامه مصباح یزدی و آیت الله دکتر احمد بهشتی علوم حوزوی را در دانش اصول به ویژه زبان شناسی آن، مباحث فقهی حوزه‌های علمیه و فلسفه را به زبان دانشگاهی و روز مطرح کردند و به بازسازی و بازمعرفی هرآنچه در حوزه می‌گذشت پرداختند. کاری که آیت الله بهشتی انجام دادند این بود که مباحث حوزه را در فلسفه، فقه و اصول و کلام در بازار دانش ریختند که علوم حوزوی در نزد دانشگاهیان قرار گرفت و سبب باز معرفی نزد اروپائیان شد.»

مفتونی در بخش پایانی سخنانش بیان کرد: بنده بر وجه علامه بودن و جامعیت ایشان تأکید دارم به طوری که افرادی مثل نیکلاس رِشِر درباره این بحرالعلوم بودن تاکید می‌کند که ما الان باید رویکرد بین رشته‌ای همراه با جامعیت داشته باشیم تا بتوانیم سر از پیله‌های خود درآوریم و به پرواز برسیم. راه رشد علوم انسانی ما نگاه به این جامعیت است و اینکه بتوانیم این را به علوم انسانی دنیا پیوند دهیم و یک رابطه‌ی دو طرفه باید در این فضا برقرار باشد.

در بخش پایانی برنامه ادبی از بهشتی خواست که درباره منظر عرفانی آیت الله بهشتی بگوید.

وی گفت: اگر عرفان عملی نباشد عرفان نظری به کار نمی‌آید. قرآن می‌فرماید: وَمَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا وَیَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ (بخشی از آیه ۲ و ۳ سوره طلاق) و در آیه‌ای دیگر می‌فرماید إِن تَتَّقُوا اللَّهَ یَجعَل لَکُم فُرقانًا (آیه ۲۹ سوره انفال) در اینجا واژه جعل یعنی خداوند برای شما قرار می‌دهد به کار برده شده است یعنی خداوند برای شما فرقان قرار می‌دهد و آیه دیگر وَاتَّقُوا اللَّهَ وَیُعَلِّمُکُمُ اللَّه (بخشی از آیه ۲۸۲ سوره بقره) در اخلاق و منش ایشان و همه ی زمینه‌های شخصیتی آیت الله بهشتی تقوا وجود دارد. در بحث آثار عرفانی ایشان مجموعه مقالاتی به نام وحیانیت و عقلانیت عرفان از دیدگاه امام خمینی (ره) وجود دارد. عرفان ایشان هم عرفانی است که در محدود آموزه‌های دین مبین اسلام است. حریت در گفت و گوها و مباحث نیز از دیگر ویژگی‌های ایشان است. ایشان حل و فانی در اسلام هستند.

برنامه رادیویی «سوفیا» سه شنبه شب‌ها ساعت ۲۲ با اجرای محمد جواد ادبی و سردبیری سارا فرجی از شبکه رادیویی گفتگو بر روی موج اف. ام ردیف ۱۰۳.۵ به صورت زنده پخش می‌شود.