رقص صبور در قتلگاه شور 

خبرگزاری مهر؛ گروه استان‌ها - امل درویش: داشت قایقش پهلو می‌گرفت، پاهایش نرسیده به خشکی از قایق پرید بیرون و یک سر تور ماهیگیری را گرفت و به بالا کشید، صیدش دندان‌گیر نیست، صُبورها بدک نیستند؛ کوچک‌اند.

صدایی شنید که می‌گفت «عامو سر ماهی صبور چه بلایی داره میاد؟!»، «عامو علی» آن سر تور را گرفت و گوشه چشمی به صبورها انداخت و گفت: «برو پسر خُداتم شکر کن. همین هم غنیمته!».

«نادر» اخمه‌اش رفت تو هم؛ دوکی شکل‌هایِ نقره‌ای، خاکستریِ دُم چنگالی، بین بازوان و دستانش بالا و پایین می‌پریدند؛ فلس‌هایشان زیر نورِ سرخ دم غروب با هاله‌های نارنجی، پوست پیازی، بازیِ رنگ و نور می‌کرد.

او، نه فقط چون ماهی صبور توی حافظه کودکی، زیر زبانش مزه کرده بود این حرف را زده باشد، (چیزی که عامو فکر می‌کرد)؛ انگشت شمار بودن صبورهای تور ماهیگیریش، کمترین نگرانی او نبود؛ غیبتِ صبورها، نگرانش کرده بود.

لیوانِ چاییش را از دست ممد قهوه‌چی گرفت، رفت نشست لب اسکله و داغ داغ هورت کشید و فرمان سوختگی زبانش را از مغزش نادیده گرفت؛ حواسش متوجه دلش بود که داشت می‌سوخت؛ او از ته دل آهی تلخ کشید و با خودش گفت: «مو اگه ماهی صبور بودوم، دلوم می‌خواست برگردوم به اقیانوس، تو پهنه‌ی آبیِ عمان شنا کُنُم. تو حافظه شط بزرگ شُم، تو خاطره بهمن‌شیر و اروند بچه دار شُم».

از آخرین باری که در خانه پدرش با بزرگ و کوچک فامیل نشسته بود دور سفره‌ای که ناهار آخر هفته‌ها، ماهی صبور بود؛ بیش از دو دهه می‌گذشت. دست‌های مادرش را که خارهای ریز و درشت صبور را که تنها قسمت سخت خوردنش است به خاطر آورد.

دلش برای مهر ِمادرش تنگ شد برای جمعی که دور سفره خانه پدری‌اش تا سال‌ها با خوردن چایی بعد صبور هر کدام یک جا ولو می‌شد و خوابش می‌برد، برای خوابِ سنگینِ بعد چایی و صبور دلتنگ شد. دلتنگی احساساتی‌اش کرد؛ او برای بچه صبورها دل سوزاند، دلش دیگر صبور نمی‌خواست، احساس عذاب وجدان می‌کرد.

جایی خوانده بود که صبور برای بهبود بیماری قلبی که داروهای دکتر بهترش نکرده بود، دواست؛ تسکین بیماری‌های پوستی، حفظ دید در شب، از بین رفتن اثرات روماتیسم مفصلی و درد را چون خاصیت ضد التهابی دارد، ممانعت از زوال عقل و مشکلات حافظه، مفید بودنش برای بهبود تمرکز کودکان و مهارت‌های رفتاری، اختلال در تمرکز یا بیش فعالی را در ادامه همان مطلب خوانده بود.

با خودش فکر کرد از ماهی صبور، پر خاصیت بودنش همیشه در وهله دوم محبوبیتش قرار داشته است؛ شاید چون بوی خوش سیر، شنبلیله و گشنیزِ حشوی پر سیر و پیاز وسط شکم تمر هندی زده گوشت لذیذش وقتی کباب می‌شود، هوش از سر آدم می‌برد.

ارزان بودنش آن زمان، دلیل فراوان بودنش در وعده ناهار سفره خوزستانی‌ها بود که هر پنج‌شنبه، تا بیست سال پیش خودش را تکرار می‌کرد اما امسال در بازار ماهی فروش‌ها تا کیلویی ٧٠٠هزار تومان معامله شد. یک دهه بیش‌تر است که از حیاط خانه خوزستانی‌ها بوی صبور کبابی بلند نمی‌شود اما اینها همه، دلیل ناراحتی نادر نبود.

مدیر بازار ماهی فروش‌ها در قهوه‌خانه ممد قهوه‌چی، وقتی داشت پول چاییش را حساب می‌کرد به نادر گفته بود: «فصلی بودن صید ماهی صبور، کاهش صید و عرضه و بالا بودن تقاضا به دلیل مصرف بالای جوامع ساحلی منطقه باعث گرانی بی‌سابقه آن شده است».

صبور، یک ماهی دو زیست است و با آغاز فصل بهار تنگه هرمز را تا رسیدن به رودخانه اروند رود به مقصد کارون شنا و در آب‌های شیرین اروندرود و بهمن‌شیر تخم‌ریزی می‌کند و برای بقای خود در پایان فصل تابستان به مهاجرتش شنا کنان به مقصد آب‌های شور سواحل خلیج‌فارس و دریای عمان و اقیانوس آرام پایان می‌دهد؛ تا مهاجرتی دیگر. سفری که تکمیل شدنش در حفظ چرخه‌ی آن مؤثر است.

پایان مهاجرت صبور در دو قدمی خوزستان

بیشترین خطراتی که نسل این گونه محبوب را به سوی انقراض می‌برد در فصل تخم ریزی و مهاجرت اتفاق می‌افتد که نگرانی برای از بین رفتن ذخایر این ماهی ارزشمند را دو چندان می‌کند. فشار صیادی ناشی از فعالیت قایق‌های غیرمجاز و شناورهای فاقد هویت، آلاینده‌های نفتی، پتروشیمی، پالایشگاه‌ها، پساب‌های فاضلاب شهری، خشکسالی و کاهش آورد آب شیرین رودخانه‌های مرزی از عواملی است که حضور ماهی صبور را در منطقه کمرنگ کرده است.

«هوشنگ انصاری» معتقد است «ماهی صبور چون با مهاجرت از آب‌های بنگلادش و پاکستان وارد آب‌های خوزستان می‌شود و در بین آب‌های استان‌های جنوبی در خوزستان بالاترین حضور را دارد باید به عنوان گونه خاص استانی معرفی شود».

رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های جنوب کشور می‌افزاید: تا زمانی که زمینه سلامت و امنیت این گونه فراهم نشود، مهاجرت پایدار این گونه به استان به خطر می‌افتد.

او بر اهمیت موضوع تأکید کرد و گفته است «اگر همه ارگان‌ها از مراکز تحقیقاتی و شیلات گرفته تا محیط زیست، نهادهای سیاسی و انتظامی دست به دست هم بدهند، شاید حداقل بخشی از ذخیره برای تجدید نسل و نجات از انقراض حفظ شود».

انصاری می‌گوید: بررسی تعداد ماهیان صبوری که هر ساله به رودخانه‌های استان مهاجرت می‌کنند و از منابع آبی استان خارج می‌شوند به آسانی امکان‌پذیر نیست و نیاز به مطالعات نشانه‌گذاری یا تگ‌گذاری دارد اما کاهش صید نشان می‌دهد که این تعداد در سال‌های اخیر کاهش چشمگیری داشته است.

او با اشاره به آخرین تحقیقات و پژوهش‌های به عمل آمده در خصوص حفظ ذخایر این گونه ارزشمند بیان می‌کند: از ابتدای تشکیل مرکز تحقیقات شیلات در اواخر دهه ٦٠ یکی از اولین گونه‌هایی که در مورد آن پژوهش شد این ماهی بود که در این سال‌ها بیولوژی، پراکنش، ژنتیک و پویایی جمعیت آن مورد بررسی قرار گرفت؛ علاوه بر آن همواره در گشت‌های تحقیقاتی، گونه‌های مختلف به دست این پژوهشکده پایش می‌شوند به خصوص گونه‌هایی خاص مانند ماهی صبور، حلوا سفید، شوریده، میش ماهی و غیره.

رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های جنوب کشور در ادامه تغییر کیفیت آب را یکی از مهم‌ترین عوامل تهدید کننده ذخیره این ماهی در منابع آبی استان اعلام و تصریح می‌کند: این امر سبب شده که این ماهی مانند گذشته برای تخم‌ریزی وارد رودخانه‌ها نشود.

وی اضافه می‌کند: اُفت کیفی آب هم به دلایل گوناگونی بستگی دارد از افزایش آلودگی‌ها گرفته تا کاهش دبی آن؛ همچنین رعایت نکردن مکان و زمان‌های ممنوعیت صید باعث می‌شود که ماهیان مولد، صید شوند و فرصت تخم‌ریزی و تجدید نسل را به دست نیاورند.

به گفته رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های جنوب کشور، سدسازی‌ها از دیگر عوامل تهدید کننده زیستگاه ماهیان است و همچنین کاهش کیفیت آب و دبی رودخانه‌ها بر اثر سدسازی‌ها و اختصاص نیافتن حقآبه که سبب شده تا این گونه نتواند در طول رودخانه مسیر طبیعی خود را طی کند.

وی می‌گوید: در مطالعات صورت گرفته توسط این پژوهشکده در دو دهه گذشته، حضور این گونه در بالا دست رودخانه کارون در شهرستان شوشتر نیز گزارش شده اما اکنون به دلایل گفته شده دیگر مشاهده نمی‌شود به خصوص که در صورت ساخت هر نوع سدسازی، تعبیه راه‌های ماهیFishways) ) در نظر گرفته نمی‌شود.

نبود نظارت، توجیه درآمد

قهوه خانه ممد، پشت بازار ماهی‌فروش‌ها، پاتوق صیادها و خرده‌فروش‌های شاغل در بازار ماهی فروش‌های آبادان است، «محمود» هر روز دوازده ظهر بعد ناهار به جمع هم حجره‌ای‌هایش می‌پیوندد، او در گذشته ماهیگیر بوده؛ او می‌گوید: «صبور جایی که متولد می‌شود، تخم ریزی می‌کند. زمان قدیم، ماهی را با تور درشت باید می‌گرفتند که ماهی‌های ٧۵٠ گرمی از تور دربیاید. حالا شیلات نظارت ندارد و تورهای کوچیک می‌برند که ماهی‌های ٧۵٠ گرمی به پایین را هم صید می‌کند».

«علی چهارلنگ» از تقاضای زیاد و عرضه کم ماهی صبور در بازار ماهی فروش‌ها ابراز نگرانی می‌کند، او به خبرنگار مهر می‌گوید: آخرین قیمت ماهی صبور کوچک کیلویی ۳٠٠ تا ۴۵۰ هزار تومان است؛ ماهی صبور متوسط هم کیلویی حدود ۵٠٠ هزار تومان است که امسال تا مرز ٧٠٠هزار تومان رسید.

او ادامه می‌دهد: اینجا همه از انقراض نسل ماهی صبور نگران هستند اما ماهی‌فروش‌ها همچنان ماهی صبور کوچک می‌فروشند؛ صیادها هم تقاضای ماهی فروش‌ها را برای خرید ماهی صبور دلیل صید غیر قانونی‌شان عنوان می‌کنند.

مدیر بازار ماهی فروش‌های آبادان به نحوه نظارت و مدیریت بالا دست این جریان انتقاد دارد، او می‌گوید: چشم پوشی از نسل کشی این گونه از سوی فروشنده و صیاد را کسب درآمد برای رفع نیازهای خانوار آنها توجیه می‌کند.

چهارلنگ می‌گوید: عراقی‌ها و کویتی‌ها، طرفدارماهی‌های صبور کوچک هستند و ماهی را به دلار می‌خرند.

مدیر بازار ماهی فروش‌های آبادان بی توجه به حضور صیادان متخلف در قهوه‌خانه با صدای بلند و معترض می‌گوید: «در بهترین حالت، یک قایق ۵٠ کیلو ماهی در اندازه متوسط به خشکی می‌آورد اما صیادان غیر مجاز ماهی‌های کوچیک١٠کیلو تا ١۵ کیلو می آروند و روی آنها یخ می گذارند».

هوا مه شده، ماهی فروش‌ها غر غر کنان به حجره‌هاشان برمی‌گردند؛ چهارلنگ نچ نچ کنان، سرش را تکان می‌دهد، جهت مخالف را پیش می‎‌گیرد و می‌رود؛ نادر با ممد قهوه‌چی خداحافظی می‌کند، در خیالات و اوهام مانده است، گوشش به این حرف‌ها عادت کرده اما دلش نه؛ می‌رود تا برای صید فردا آماده شود.

لزوم ممنوعیت صید ماهی صبور در فصل بهار

مدیر کل شیلات خوزستان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، ماهی صبور را جزو گونه‌های در معرض تهدید می‌داند و با اشاره به کاهشی بودن میزان صید ماهی صبور در ٢٠ سال گذشته در خوزستان که در سال ٨٢ از ٧ هزار و ۵۵٧ تن، بدون تغییر در تلاش صید و دریاروی صیادان به ٧٨٠ تن در سال ٩٩ رسیده اظهار می‌کند: این ماهی مهاجر، تنها گونه آنادرموس (رودرو) در بین ماهیان جنوب ایران است که به صورت فصلی از اواخر زمستان از دریا به رودخانه‌های اروند رود و بهمن‌شیر برای تخم‌ریزی مهاجرت می‌کند.

وی می‌افزاید: صید این ماهی در سال ٩٩ نسبت به بالاترین میزان صید که در سال ٨٢ استحصال شده است که حدود ٩٠ درصد کاهش داشته که به یقین این کاهش روی معیشت، وضعیت اقتصادی و فعالیت صیادان تأثیر منفی گذاشته است.

«فتح‌الله ابوعلی» همچنین تعداد جامعه صیادی استان خوزستان را ۴۴ هزار نفر، اشتغال مستقیم صیادان را ١٢ هزار و ۴۱۰ نفر و میزان صید خوزستان را بیش از ۵١ هزار تن اعلام می‌کند و ادامه می‌دهد: این در حالی است که کاهش صید ماهی صبور، فشار صیادی را روی سایر گونه‌ها بیشتر کرده به طوری که صیادان برای حفظ اشتغال و امرار و معاش به صید سایر گونه‌ها روی آورده‌اند.

ابوعلی، بیشترین خسارت را متوجه قایق‌های فصلی می‌داند که تنها منبع درآمدشان صید ماهی صبور است.

او ادامه می‌دهد: از جمله تدابیر بازدارنده از انقراض این گونه به پیشنهاد پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های جنوب کشور و نظارت شیلات با توجه به روند کاهشی ذخایر، ممنوعیت صید ماهی صبور در برخی سال‌ها در فصل تخم‌ریزی (بهار) از سوی مدیر کل شیلات خوزستان اعلام شد.

ابوعلی با اشاره به مشترک بودن صیدگاه اصلی این گونه با کشور عراق بر لزوم هماهنگی و همزمانی این دو کشور همسایه در اعمال طرح ممنوعیت صید در بازه‌های زمانی اعلام شده، تأکید می‌کند و می‌افزاید: فرهنگ‌سازی و آموزش صیادان، دریابست، پایش و ارزیابی مستمر این گونه، انجام پژوهش‌های علمی، کنترل و جلوگیری از صید و آلات و ادوات غیرمجاز از سوی یگان حفاظت منابع آبزی، تصویب قوانین مرتبط در راستای بهبود ذخایر این ماهی در سطح کلان و برخورد قاطع با متخلفان از مهم‌ترین اقدامات این اداره کل در راستای حفظ این گونه ارزشمند به شمار می‌آیند.

به گفته وی، بر اساس مطالعاتی که پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های جنوب کشور انجام داده میانگین طول ماهی صبور در ۱۰ سال گذشته حدود ۴۰ میلی متر کاهش یافته و از ۳٢٠ میلی متر به کمتر از ٢٨٠ میلی متر رسیده است؛ این نکته زنگ خطری برای ذخایر این گونه با ارزش شیلاتی است.

پژوهشگران و کارشناسان اتفاق نظر دارند که برای خروج از بحران خطر انقراض این گونه مهاجر باید سیاست‌های کلان در سطح ملی و منطقه‌ای با تلاش جمعی و همگانی دستگاه‌های مربوط برای حفظ ذخایر، جلوگیری از صید بی‌رویه، اعلام ممنوعیت صید در فصل تخم‌ریزی و نظارت بر نبود صید در زمان و مکان‌های ممنوع، جلوگیری از آلودگی‌های بیشتر رودخانه‌ها و جریان پیدا کردن دبی مناسب برای رودخانه‌های استان، همچنین تقویت همکاری‌های منطقه‌ای و اجرای پروژه مشترک با کشورهای همسایه (کویت و عراق) که دارای ذخیره مشابه هستند؛ برای نمونه، تجربه موفق مطالعه مشترکی که در خصوص ماهی حلوا سفید، بین پژوهشکده آبزی‌پروری آب‌های جنوب کشور و مرکز تحقیقات کویت انجام شد؛ لازم است برای این گونه نیز اجرا شود.

حدود دو دهه است که نسبت به ایمن‌سازی بستر مهاجرت این مهاجرِ محبوب در بین خوزستانی‌ها، هشدارهایی به طور مرتب در اخبار و پژوهش‌های علمی به مسئولان جهاد کشاورزی، شیلات، محیط زیست و غیره داده می‌شود؛ با این وجود، تنها در دو قدمی قطع زنجیره مهاجرت این گونه ارزشمند هستیم.