زیبایی خفته در مرکز ایران؛ بازار تاریخی اراک + فیلم

زیبایی خفته در مرکز ایران؛ بازار تاریخی اراک + فيلم 

شهر اراک، شهری مسطح با آب‌وهوایی مطبوع که در مسیر گذر چهارسو در مرکز ایران واقع شده است، مرکز «استان مرکزی» است که از آن به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شهرهای صنعتی ایران یاد می‌شود. این شهر همسایه استان‌های قزوین، همدان، اصفهان، لرستان، قم، و البرز است.

اراک در محل تلاقی رشته‌کوه‌های البرز و زاگرس قرار دارد و هم‌جوار کویر میقان، حوض سلطان، و حوزه آبریز دریاچه نمک است. تالار کویر میقان، چشمه چپقلی، غارهای سفیدخانی، سوله خونزا، کبوتر، آسیلی، میلانون، طاق رچه، گیوه‌کش، مناطق گردشگری هزاوه، هفتاد قلعه و مناطق انجیرک، خانه میران، دره گردو، تخت سادات کرهرود، کلاله سنجان، از مناطق طبیعی زیبای استان مرکزی و نزدیک به اراک هستند.

قدمت شهر اراک به دوره قاجار می‌رسد. فتحعلی‌شاه قاجار به دلیل نابسامانی و اختلاف‌هایی که در ایران وجود داشت، قشونی به نام عراق را به فرماندهی یوسف‌خان گرجی تشکیل داد که برای آن قلعه‌ای نظامی در مرکز ایران ساخته شد. آن قلعه به نام «سلطان‌آباد» شهرت یافت و بنای آن در سال ۱۲۳۱ به پایان رسید. به ‌این ‌ترتیب، هشت قلعه یا ده به نام‌های خان‌باباخان، حصار، ده کهنه، مرادآباد، آقاسمیع، سلیم، نو، و قادر با هم یکی شدند.

با احداث راه‌آهن سراسری در سال ۱۳۱۷ شمسی، ایستگاهی کنار سلطان‌آباد احداث شد که نام آن را «اراک» گذاشتند و با فرمان شاه، همه آبادی‌های مجاور با همان نام خوانده شدند. برای اراک معانی گوناگونی ذکر شده است؛ از جمله تخت‌ شاهی، پایتخت، باغستان، و نخلستان، باغ، و بارگاه، که به دلیل شرایط جغرافیایی و آب‌وهوای مطبوع آن بوده است. همچنین، اراک را به معنای سرزمین هموار هم خوانده‌اند.

شهر اراک در دل بافت تاریخی خود دیدنی‌های بسیار دارد که هویت آن به‌ شمار می‌آید. شاخص‌ترین بخش تاریخی شهر اراک بازار سرپوشیده آن است، بازاری که شاید رونقش چون گذشته نباشد، اما هنوز هم اصلی‌ترین مرکز تجاری آن شهر به‌ شمار می‌آید. از دیگر مناطق تاریخی شهر اراک می‌توان به مدرسه سپهداری، کلیسای مسروپ مقدس، کاروان‌سرای شاه‌عباسی، مسجد آخوند، قلعه حاج‌وکیل، حمام علیا، و امامزاده‌ها و بقعه‌های ۷۲ تن ساروق، محمد عابد، ابراهیم، حوا خاتون، پیر مراد‌آباد، شاه غریب، شاه قلندر، و چهل‌دختران اشاره کرد.

اما بازار تاریخی اراک از اولین بناهای ساخته شده در شهر است. مجموعه فعلی بازار از حمام، مسجد، مدرسه، آب‌انبارها، گذرها، و کاروان‌سراها تشکیل شده است که در زمان فتحعلی‌شاه قاجار در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی سلطان‌آباد (نام قدیم اراک) ساخته شدند.

بام‌های بازار گنبدی و پوشیده از کاهگل بوده‌اند که در هر یک نورگیری برای تهویه و نوررسانی در نظر گرفته شده است. شاخصه‌های این بازار تاریخی، جز معماری و حجره‌بندی آن، باراندازها، انبارها، و بازارچه‌های اختصاصی در سراهای مستقل از هم هستند.

این بازار بخش اساسی بافت مرکزی شهر است. این مجموعه که یکی از ارزشمند‌ترین تجربه‌های شهرسازی و معماری تاریخی ایران به شمار می‌رود، مابین خیابان‌هایی قرار دارد که نام امروز آن‌ها امام‌خمینی، محسنی، حصار، و نیز خیابان‌های عمار و یاسر است.

در طرفین بازار به فواصل حدود پنجاه متر از یکدیگر، ۲۹ سرا و تیمچه ساخته شده‌ است که در هر یک کالاهایی به فروش می‌رسد. وجود سراهای گوناگون در بازار اراک، نشان از شکوفایی و رونق دادوستدی این شهر از روزگار گذشته دارد و جلوه‌ای دلپذیر از ذوق و هنر معماری ایرانی است. در این مجموعه سنتی، سراهایی چون اکبری، مهدیه، کرمانشاهی، کاشانی، کلیمی‌ها، نوذری، گلشن، کتاب‌فروشان، فلسطینی‌ها، و صندوق‌سازان، هر یک داستانی از گذشته این بازار را روایت می‌کنند.

در این میان یکی از زیباترین سراهای این بازار، سرای کاشانی‌ها است که بنای آن به سفارش یکی از تجار بنام اراک، به‌دست معمار استادمحمدعلی یزدی ساخته شده و شامل تیمچه، محوطه روباز، و یک حیاط مرکزی در فضایی در حدود ۲۵۰۰ مترمربع است.

در جای‌جای بازار تاریخ اراک صنایع‌دستی، از جمله فرش، ساروق و قالی، گیوه، و از همه مهم‌تر، کالاهای هنر دست مسگران و قلم‌زنان را می‌توان از نزدیک دید و خریداری کرد.

یکی از مشخصه‌های بازار اراک، منظم بودن تمامی مسیرهای آن و برخورداری از تقارن هندسی است. سقف بازار گنبدی‌شکل است و گنبدها در مسیرهای شمالی جنوبی و شرقی غربی پشت‌سرهم ساخته شده‌‌اند.

میان این گنبدها، یک گنبد از بقیه بزرگ‌تر است که بر روی محل تلاقی دو مسیر، یعنی چهارسوق قرار دارد. درست در وسط هر گنبد نورگیری چندضلعی ساخته شده است که نور فضای داخلی بازار و تهویه آن را تأمین می‌کند.

در مرکز بازار اراک چهارسوقی است که دو مسیر شمالی-جنوبی و شرقی-غربی را به هم متصل می‌کند و از هر طرف به دروازه‌های قدیم شهر متصل است.

یکی از ویژگی‌های معماری بازار تاریخی اراک، به‌کار گیری انواع طاق و گنبد برای مسقف کردن گذرگاه‌ها، حجره‌ها، انبارها، تیمچه‌ها، و سراهاست. بوی ادویه‌ها و داروهای گیاهی، صدای چکش‌های مسگرها، نقش‌ونگار فرش‌ها، و فریاد پرشور فروشندگان کالاها، روایت‌هایی شنیدنی و دیدنی از تاریخ شهری هستند که تجارت و کسب‌وکاری زنده و پرشور آن را برپا کرده است.

امروز اما این بازار تاریخی، بنایی که ۴۰ درصد آن در اختیار اوقاف قرار دارد، به دلیل مرمت نشدن بموقع و رسیدگی کلی، با مشکلات زیادی مواجه است و مالکان آن گویی چنان که باید، به اهمیت فرهنگی و تاریخی این بنای مهم در مرکز ایران توجه نمی‌کنند.

منبع: داریوش معمار روزنامه‌نگار-ایندیپندنت ‌فارسی 


فیلمها و خبرهای بیشتر در کانال تلگرام پیک ایران