نقش انقلاب‌ها در تاریخ؛ نکاتی پیرامون انقلاب بهمن ۵۷

انقلاب‌ها رویدادهای مهم جهان در سه قرن اخیر هستند که بسیاری از نهادها، رویه‌ها و ارزش‌های سیاسی کنونی در عرصه بین‌المللی محصول آنها هستند. بدون بروز طوفانی انقلاب شالوده‌های حکمرانی و ارزش‌های سیاسی در جهان امروز شکل نمی‌گرفتند. مشارکت برابر سیاسی، حقوق شهروندی، تامین اجتماعی، چرخش قدرت دستاوردهایی هستند که از کریدور انقلاب‌ها وارد دنیای سیاست و حکمرانی شدند.

دویچه وله فارسی را در اینستاگرام دنبال کنید

انقللاب در معنای شیوه عمل کلان سیاسی در مواجه با حکومت‌های ناکارامد، استبدادی و تمامیت‌خواه، امور مقدس و یا منفی نیستند بلکه با توجه به شرایط می‌توانند در جاهایی مفید باشند و در شرایطی مضر. به عبارت دیگر انقلاب در معنای سیاسی بار ارزشی ندارد. انقلاب مبتنی بر بسیج توده‌های ناراضی با اتکا به چارچوب نظری شالوده‌شکنانه و نوین جهت انحلال نهادهای موجود و جایگزینی نهادهای کارآمد حاکمیت جدید است. تصویر دوگانه‌ای که ازانقلاب‌ها داده شده است، اعتبار ندارد؛ چه آنهایی که انقلاب را «بزرگترین دستاورد بشری ، سرشار از قدرت خلاق انسانی ،تجلی آرمان ها و دروازه ورود بشر به سعادت جاوید» معرفی کردند و نه آنهایی که انقلاب را مرادف با «تباهی، خشونت صرف، شورش فرومایگان وانفجار جنون بشری» دانسته‌اند.

بر خلاف تصور غالب وجه تمایز انقلاب و اصلاح بر استفاده و یا نفی خشونت نیست. در انقلاب نهادهای پایه‌ای و قانون اساسی حکومت عوض می شود در حالی که در اصلاح و یا رفرم آنها ثابت می مانند و تغییرات در سطوح روبنایی، قوانین پایین دستی و رفتار حاکمان حاص می‌شود. به عبارت دیگر در این زمینه آشفتگی مفهومی وجود دارد. خشونت در انقلاب کلاسیک نفی نمی‌شود اما کاربست آن اصالت و قطعیت نیز ندارد و در اصل تابع واکنش حکومت‌های مستقر در چگونگی واکنش به خواست تغییر است. برخی از حرکت‌های اصلاحی (رفرمیستی) همراه با خشونت بوده‌اند.

به کانال دویچه وله فارسی در تلگرام بپیوندید

تحولات در دهه‌های گذشته بخصوص بعد از دهه شصت میلادی باعث ظهور گونه جدیدی از انقلاب‌ها (آرام؛ مدنی، مخملی، رنگین) شد که بر خلاف انقلاب‌های کلاسیک بر استفاده از مشی خشونت‌پرهیز تاکید دارند. در پارادیم جدید هر حرکتی که منجر شود که نیروهای حاشیه و محذوف به متن بیایند و تغییری بنیادین در ساختار سیاسی ایجاد شود، در خور اطلاق عنوان انقلاب است. همچنین پس از پیروزی جنبش لغو آپارتاید در آفریقای جنوبی که آشکارا جنبشی انقلابی بود، تلقی جدید تحت عنوان «انقلاب بر مبنای مذاکره» نیز پا به منصه ظهور گذاشت که رهبران انقلاب به پشتوانه فشار اجتماعی نیروهای اجتماعی حامی توانستند از طریق مذاکره با نخبگان حکومت موجود اهداف انقلابی مورد نظر را به پیش برده و آنها را وادار به پذیرش تغییرات ساختاری و واگذاری بی خشونت قدرت کنند.

بزرگترین درسی که از تحولات نظری و عملی پیرامون پدیده انقلاب می‌توان گرفت، وداع با بینش ایده‌آلیستی و یوتوپیایی از انقلاب است که بر اساس آن تصور می‌شد که گذشته مالامال از سیاهی و تباهی است؛ ماشین انقلاب باید از نقطه صفر آغاز کند و دنیا و انسان طراز نوین خلق کند.  در چارچوب این بینش گسست از هر چیزی که بوی گذشته را می‌دهد ضروری بوده و تصور می‌شود که دانش و ایمان نیروهای انقلابی به آنان چنان قدرتی می دهد که بر نقص مطلق و خطاپذیری فهم بشری فائق شوند و نسخه‌ای ابدی برای انسان‌ها بپیچند که با ایستادن بر فراز قله ایدئولوژی انقلابی می‌توان ارابه تاریخ را در مسیری بازگشت‌ناپذیر به سمت مدینه فاضله راند. در نگاه قائلان، نظم انقلابی اکسیری است که می‌تواند به سرعت و به یک باره همه مشکلات را از بین برده و دنیا را بهشت کند. لذا در نگاه مدافعان قرائت یوتوپیایی از انقلاب همه باید خود را فدای اهداف انقلابی کنند که داعیه‌دار ادعای‌های بزرگی چون "تغییر جهان" و "به ارمغان آوردن سریع عدالت ، آزادی و صلح برای همه است".

انقلاب در این مفهوم در زمانه کنونی به حاشیه رفته و تنها در حوزه سیاست به عنوان یک روش مبارزه سیاسی موضوعیت و کاربرد دارد آن هم وقتی بین وضع موجود و وضع مطلوب بن‌بست پدیدار شده است. در مقابل نگاه ایده‌آلیستی و فلسفی به انقلاب رویکرد  تکامل (evolution) تدریجی وجود دارد که معتقد است دنیا در مجموع به سمت رشد حرکت می‌کند و در بازه‌های زمانی بلند مدت آهنگ صعودی دارد؛ اگر چه در مقاطعی دچار تکرار، نوسان و نزول هم می‌شود اما در مجموع افق پیش‌روی جهان مثبت است و به سمت روشنایی است. مشکلات دنیا و مصائب آن اموری نیستند که به یک باره قابل حل شدن باشند. در ثانی عاجز بودن بشر از فهم مطلق همه مسائل و نسبی بودن ادراک او در پرتو زمان به او اجازه نمی‌دهد تا نسخه‌های ابدی و دگرگون‌ناپذیر بپیچد. از این رو باید براساس روش سعی و خطا به تحول و رشد تدریجی نهادها ورویه‌های موجود پرداخت. هر کس به جای تعریف اهداف بزرگ که شدنی نیست ، گام‌های کوچکی در حد توانش برای اصلاح بردارد. به جای آنکه جهان را اصلاح کند به اصلاح خودش بیندیشد . قطعا دنیایی که ساکنانش بهبود و رفع خطاهای خود را در اولویت قرار داده‌اند، بیشتر از بخت اصلاح برخوردار است.

نظام جمهوری اسلامی

بنابراین در پرتو آخرین تحولات انقلاب آرام به سنخی از عمل سیاسی اتکا دارد که از هرگونه گرایش پوپولیستی و دادن وعده‌های تغییرات سریع اجتناب می‌کند. مشکلات حکومت‌های جبار اصلاح‌ناپذیر چون جمهوری‌اسلامی پس از ۴۳ سال بزرگ‌تر از آن است که بشود انها را در کوتاه مدت حل کرد. علت وجود آنها تنها نظام سیاسی موجود نیست. به عبارت دیگر تغییر ساختار سیاسی ایران ( حداقل قانون اساسی) بخشی از راه حل مشکلات ایران و اولویت زمانی است نه همه آن. مشکلات فرهنگی، آسیب‌های اجتماعی، کمبود منابع، نزاع‌های سیاسی غیرضروری، شکاف‌های اتنیکی و فرهنگی و ضعف زیر ساخت‌های اقتصادی دیگر عواملی هستند که در برابر توسعه ، گذار مسالمت‌آمیز به دموکراسی و فقرستیزی مقاومت می‌کنند.

درس بزرگی که می‌توان از تاریخ معاصر ایران آموخت مبنا قرار دادن جنبه‌های مثبت و ایجابی علاوه بر غیریت‌سازی در همگرایی‌ها و ائتلاف‌های سیاسی است. در بهمن ۱۳۵۷ همه فقط می‌خواستند شاه برود، اما معلوم نبود دقیقا برای نظام جایگزین چه می‌خواستند و یا ساده‌اندیشانه فکر می‌کردند بعد از رفتن شاه و بر چیده شدن ساواک می‌توانند برنامه‌های خود را بدون تزاحم با رهبری آیت‌الله خمینی جلو ببرند. ازاین رو نیروهای سیاسی انقلابی منهای استثناهایی بر سر براندازی نظام پادشاهی پهلوی اتحاد کردند و دو گانه‌ای را تصویر کردند که «شاه چون دیو می‌رود و آیت‌الله خمینی چون فرشته وارد می‌شود». اما گذشت زمان نشان داد که اینچنین نشد و جمهوری اسلامی وضعیت بدتری را نسبت به گذشته در ایران برقرار نمود. در مجموع تا به امروز کارنامه حکومت فعلی از حکومت پهلوی در ابعاد سیاسی ،اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی منفی‌تر است.

بنابراین باید بر سر اصول ایجابی و چه باید کردها هم توافق وجود داشته باشد. انقلاب‌های آرام و حتی انقلاب‌های کلاسیک علاوه بر سویه سلبی، سویه ایجابی و نظریه و کلان‌باورها برای نظام جایگزین دارند. البته اشتراک در تضادها و مخالفت‌ها نیز ضروری است ولی شرط کافی نیست. و گرنه فقط دیکتاتوری می‌رود و دیکتاتور دیگری می‌آید که به لحاظ هویتی و اجتماعی حتی عقب مانده‌تر از گذشته است. امروز نباید خطای گذشته را تکرار کرد و فریفته هر آواز مخالفت با جمهوری اسلامی شد. نفس ضدیت با حکومت موجود برای هیچ فرد و گروه حقانیت و مشروعیت نمی‌آورد، بلکه باد دید عیار آن جریان یا فرد در میدان عمل در اعتقاد به موازین حقوق بشری، دموکراسی وحاکمیت ملی، نگاه دانش‌بنیان در حکمرانی، رعایت اصول اخلاقی و مدنی و رواداری، پایبندی به منافع ملی و سرزمینی ایران و توانایی در عمل به وعده‌ها وشعارها چیست.

مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.

 

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  پس از خروج محمد رضا شاه پهلوی در ۲۶ دی ماه ۱۳۵۷، مخالفان حکومت سلطنتی خود را در مسیر پیروزی یافتند. اما شاید کمتر کسی باور می‌کرد که آن‌ها کمتر از یک ماه بعد قدرت را به دست بگیرند.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  شاه پیش از خروج از ایران شاهپور بختیار، از اعضای جبهه ملی و زندانی سیاسی سابق را به عنوان نخست وزیر منصوب کرد. انقلابیون و حتی هم حزبی‌های بختیاز، دولت وی را به رسمیت نشناختند و حتی وی را از جبهه ملی اخراج کردند. بختیار با پیروزی انقلاب از ایران گریخت.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  سید روح‌الله خمینی که از سوی بسیاری از گروه‌های مخالف شاه به عنوان رهبر انقلاب ایران شناخته می‌شد، پس از سال‌ها تبعید تصمیم گرفت به تهران بازگردد. بختیار ابتدا موافق بازگشت وی به ایران نبود.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  روزنامه کیهان چهارشنبه ۱۱ بهمن ۱۳۵۷. چاپ دوم

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  روزنامه اطلاعات . ۱۲ بهمن ۱۳۵۷

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  ۱۲ بهمن ماه ۱۳۵۷، آیت‌الله خمینی که انقلابیون از وی با عنوان «امام» یاد می‌کردند با هواپیمای ایرفرانس از پاریس راهی تهران شد. خبرنگاری در هوا پیما از آیت‌الله خمینی پرسید که چه احساسی از بازگشت به ایران دارد. او پاسخ داد: «هیچ». با این حال صادق قطب‌زاده برای خبرنگار ترجمه کرد که آیت‌الله در این مورد پاسخی نمی‌دهند.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  هواپیمای رهبر انقلاب ایران بدون مشکل در فرودگاه مهرآباد می‌نشیند. آیت‌الله خمینی به همراه جمعی از انقلابیون سرشناس وارد تهران می‌شود. افرادی که شماری از آنها بعدها مورد غضب قرار گرفتند و حتی جان خود را از دست دادند. ابوالحسن بنی صدر، صادق قطب‌زاده، ابراهیم یزدی، صادق طباطبایی، محسن سازگارا و محمد منتظری از جمله همراهان وی بودند. آیت‌الله خمینی در دست خلبان فرانسوی پرواز خود از هواپیما پایین آمد.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  آیت‌الله خمینی از فرودگاه راهی بهشت زهرا شد و در آنجا سخنرانی تندی علیه دولت بختیار کرد. وی در بخشی از سخنان‌اش گفت: «من دولت تعیین مى‏کنم! من تو دهن این دولت می‌زنم! من دولت تعیین می‌کنم! من به پشتیبانى این ملت دولت تعیین می‌کنم». به نوشته رسانه‌های خبری بیش از ۴ میلیون نفر به استقبال او آمده بودند. نزدیک به نیم میلیون نفر هم در بهشت زهرا به سخنرانی وی گوش دادند.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  در روزهای پس از ورود آیت‌الله خمینی، درگیری‌ها در تهران و شهرستان‌ها ادامه یافت. ۱۴ بهمن مدرسه علوی میزبان خبرنگاران ایرانی و خارجی بود. آیت‌الله خمینی گفت که دولت موقت را بزودی معرفی خواهد کرد. او از ارتش نیز خواست هر چه زودتر به انقلاب بپیوندد.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  ۱۵ بهمن: آیت‌الله روح‌الله خمینی همچنان خواستار ادامه اعتراضات بود.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  آیت‌الله خمینی در روز ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ طی فرمانی مهدی بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت تعیین و معرفی کرد. عصر همان روز در سالن سخنرانی مدرسه علوی در یک مصاحبه مطبوعاتی مهدی بازرگان برنامه و وظایف دولت موقت را تشریح کرد.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  در ۱۷ بهمن مهدی بازرگان موقتاً از رهبری نهضت آزادی کناره‌گیری و به مدرسه علوی نقل مکان کرد. دکتر جواد سعید، رییس مجلس شورا در جلسه مجلس اظهار کرد: «بازگشت خمینی، مرجع عالیقدر تشیع را به خاک وطن از طرف خود و عموم نمایندگان خوش‌آمد می‌گویم.» لوایح محاکمه وزرای سابق و انحلال ساواک، در این جلسه به تصویب رسید.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  در ۱۸ بهمن فرماندار نظامی تهران به این دلیل که مردم به مقررات حکومت نظامی اهمیت نمی‌دهند، ساعات منع عبور و مرور را کاهش داد. سیزده نفر دیگر از نمایندگان مجلس شورای ملی استعفا دادند.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  به گفته ناظران روز نوزدهم بهمن ماه بزرگ‌ترین راهپیمایی انقلابیون صورت گرفت. راهپیمایان از نخست وزیری مهدی بازرگان حمایت کردند و علیه دولت بختیار شعار دادند.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  روزنامه اطلاعات . ۱۹ بهمن ۱۳۵۷

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  تیتر اول روزنامه کیهان روز ۱۹ بهمن ۱۳۵۷ به دیدار پرسنل نیروی هوایی با آبت‌الله خمینی اختصاص داشت.خبر این دیدار به همراه تصویری به چاپ رسید. در تصویر، جمعی از همافران با لباس رسمی در اقامتگاه رهبر انقلاب ایران از پشت سر دیده می‌شدند. پس از انتشار خبر، دولت بختیار آن را تکذیب و عکس را مونتاژ شده خواند.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  در روز ۲۰ بهمن ماه که مصادف بود با روز جمعه، مهدی بازرگان در جمع مردم در دانشگاه تهران سخنرانی کرد. در همین هنگام در غرب تهران درگیری شدیدی صورت گرفت؛ عده زیادی از افراد گارد شاهنشاهی به پادگان همافران نیروی هوایی حمله بردند.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  به محض آغاز درگیری آنان، عده زیادی از جوانان وابسته به جناح‌های مختلف (از جمله چریک‌های فدایی و مجاهدین خلق) به نفع همافران وارد صحنه درگیری شدند. این درگیری خونین ده‌ها نفر کشته و مجروح بر جای گذاشت ولی در ‌‌نهایت همافران توانستند حلقه محاصره نیروهای گارد را بشکنند.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  روز بیست و یکم بهمن ماه، روز نبرد مسلحانه همه جانبه مردم و نیروهای دولتی بود. درگیری خونین مردم و لشکر گارد در این روز به اوج خود رسید؛ جنگ تانک‌ها با مردم مسلح باعث کشته و زخمی شدن صد‌ها نفر شد. آیت‌الله خمینی تهدید کرد در صورت عدم جلوگیری از کشتار نیروهای گارد شاهنشاهی، حکم جهاد خواهد داد.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  در روز ۲۱ بهمن چندین کلانتری توسط گروههای مسلح انقلابی تسخیر شدند که در نتیجه آن مقادیر زیادی اسلحه به دست مردم افتاد. در همین روز فرمانداری نظامی تهران از ساعت ۴ بعد از ظهر مقرارات منع آمد و شد صادر کرد.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  با وجود اعلام مقررات منع عبور و مرور مردم عملاً مقررات حکومت نظامی را باطل کردند و تا صبح در خیابان‌ها با ایجاد حریق و راه بندان‌های متعدد مانع حرکت قوای نظامی ‌شدند.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  در روز ۲۲ بهمن به ترتیب زندان اوین، ساواک، سلطنت آباد، مجلس‌های سنا و شورای ملی، شهربانی، ژاندارمری و ساختمان زندان کمیته مشترک به تصرف مردم در آمد. در تسخیر شهربانی سپهبد رحیمی، فرماندار نظامی تهران به دست انقلابیون مسلح دستگیر شد.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  پادگان باغشاه و دانشکده افسری، دبیرستان نظام، زندان جمشیدیه، پادگان عشرت آباد و پادگان عباس آباد یکی پس از دیگری تسلیم شدند و آخرین مرکزی که به تصرف درآمد رادیو و تلویزیون بود و نشانه‌های پیروزی نهایی پدیدار گشت.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  ساعت ۱۰ بامداد روز ۲۲ بهمن، شورای فرماندهان نیروهای مسلح در ستاد مشترک تشکیل شد و تصمیمی سرنوشت‌ساز گرفت. برخی از نظامیان حاضر در جلسه عبارت بودند از: عباس قره باغی، جعفر شفقت، حسین فردوست، هوشنگ حاتم، ناصر مقدم، عبدالعلی نجیمی، احمدعلی محققی، عبدالعلی بدره‌ای، عبدالمجید معصومی، جعفر صانعی، اسدالله محسن‌زاده، حسین جهانبانی، محمد کاظمی، خلیل بخشی آذر، علی محمد خواجه نوری و منوچهر خسروداد،.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  ریاست شورای عالی ارتش بر عهده عباس قره باغی بود. پس از گزارش فرماندهان نیرو‌ها از وضعیت موجود بحث پیرامون همبستگی ارتش با مردم آغاز شد؛ اکثراً موافقت خود را اعلام کردند و سرانجام اعلامیه‌ای مبنی بر بی‌طرفی ارتش در کشمکش میان دولت و انقلابیون تهیه و به امضا رسید.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  ساعت یک بعد از ظهر خبر تصمیم شورای عالی ارتش در اختیار رادیو و تلویزیون گذاشته شد. رادیو ایران برنامه عادی خود را قطع و اعلامیه را قرائت کرد. لحظه‌ای بعد نیروهای انقلاب محوطه رادیو تلویزیون را تصرف کردند و خبر سقوط رژیم سلطنتی پهلوی از رادیو تلویزیون ملی اعلام شد.

• روایت تصویری از ده روزی که ایران را تغییر داد

  روزنامه کیهان چاپ ۲۵ بهمن ۱۳۵۷

  نویسنده: MI