گام‌های لرزان احیای برجام: آمریکا معافیت همکاری در بخش هسته‌ای غیرنظامی ایران را بازگرداند

در حالی که مذاکرات غیرمستقیم آمریکا و ایران برای احیای توافق هسته‌ای برجام وارد مرحله نهایی شده است، دولت جو بایدن، روز جمعه ۴ فوریه، ۱۵ بهمن معافیت‌های تحریمی برای فعالیت شرکت‌های بین‌المللی در بخش هسته‌ای غیرنظامی ایران را احیا کرد.

براساس توافق برجام، این معافیت‌ها به شرکت‌های روسی، چینی و اروپایی اجازه داده بود تا در بخش‌های مربوط به ساخت، توسعه و بهره‌برداری از نیروگاه‌های هسته‌ای برای تولید انرژی یا بازطراحی تاسیسات آب سنگین اراک با ایران همکاری کنند. لغو این معافیت‌ها از جمله آخرین گام‌های دولت ترامپ برای خروج کامل از توافق هسته‌ای بود که بخشی از آن در سال ۲۰۱۹ و بخشی دیگر در ماه می ۲۰۲۰ انجام شد.

گفت‌وگوهای غیرمستقیم با هدف بازگشت ایالات متحده به توافق و از سرگیری پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای انجام می‌شود. این توافق در دوران باراک اوباما، رئیس جمهوری سابق آمریکا به دست آمد و بایدن متعهد شده است که تلاش کند ایالات متحده را به آن بازگرداند.

وزارت امور خارجه آمریکا گزارشی را با امضای آنتونی آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه به کنگره ارسال کرده که در آن توضیح داده شده است که بازگرداندن معافیت‌ها به پیشرفت مذاکرات احیای برجام کمک خواهد کرد. این وزارتخانه اعلام کرده که برداشتن این گام برای تسهیل روند نهایی شدن توافق احیای برجام صورت گرفته است.

همچنین اعلام شده که اعطای این معافیت در جهت هدف همیشگی منع اشاعه و ایمنی جهانی فعالیت‌های هسته‌ای است و بازگرداندن آن نه گامی عملی یا پیش‌شرط احیای برجام که اقدامی در جهت اهداف منع اشاعه و تضمین ایمنی هسته‌ای است.

این معافیت‌ها شامل طراحی مجدد رآکتور آب سنگین اراک، آماده‌سازی و اصلاح تأسیسات فردو برای تولید ایزوتوپ پایدار، مدیریت، آموزش و خدمات مرتبط با نیروگاه اتمی بوشهر و چندین مورد دیگر است.

ایالات متحده و ایران از ماه آوریل سال میلادی گذشته هشت دور گفت‌وگوی غیرمستقیم در وین با هدف بازگرداندن توافقی که تحریم‌ها علیه تهران را در ازای محدودیت‌هایی بر برنامه هسته‌ای آن لغو می‌کند، برگزار کرده‌اند. هیچ زمانبندی رسمی برای آغاز دور نهم مذاکرات وجود ندارد. فعلا مذاکره‌کنندگان کشورهای عضو برجام و آمریکا وقفه‌ای در کارشان ایجاد کرده‌اند که برخی دلیل آن را «مشورت‌های نهایی با پایتخت‌ها» می‌دانند و برخی دیگر «زمینه‌چینی برای برخی اقدامات فوری در زمان اعلام توافق».

گام اول آمریکا؟

اعلام احیای معافیت همکاری در بخش هسته‌ای غیرنظامی ایران شاید یکی از همین «زمینه‌چینی»ها باشد. ایران بارها اعلام کرده است که این آمریکا بود که در سال ۲۰۱۸ از برجام خارج شد و حال برای احیای آن توافق این واشنگتن است که باید گام اول را بردارد. این گام نه‌چندان مهم شاید با این هدف برداشته شده است تا به مقام‌های جمهوری اسلامی این فرصت را بدهد که به مخاطبان داخلی‌شان بگویند پیش‌شرط‌شان تامین شده و آمریکا قدم اول را برداشته است.

در آمریکا هم همین تصویر در میان مخالفان احیای برجام منعکس شده است. بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها که از گروه‌های تندروی مخالف برجام است اعطای این معافیت را «لغو تحریم‌های هسته‌ای بدون آنکه ایران اقدامی بکند» خوانده است. احتمالا این دیدگاهی است که در روزها و ساعات آینده بخش بزرگی از جمهوری‌خواهان مخالف برجام هم آن را تکرار خواهند کرد.

We did NOT provide sanctions relief for Iran and WILL NOT until/unless Tehran returns to its commitments under the JCPOA. We did precisely what the last Administration did: permit our international partners to address growing nuclear nonproliferation and safety risks in Iran.

— Ned Price (@StateDeptSpox) February 4, 2022

به همین دلیل ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا ساعتی پس از انتشار اعلامیه این وزارتخانه خطاب به کنگره در توییتر خود نوشت که این اقدام به معنای کنار گذاشتن تحریم‌های ایران نیست:

«ما از تحریم‌های ایران نکاسته‌ایم و تا زمانی که تهران به تعهدات خود وفق برجام باز نگردد، این کار را نخواهیم کرد. ما دقیقاً همان کاری را انجام دادیم که دولت گذشته انجام داد: به شرکای بین‌المللی خود اجازه داد تا به خطرات فزاینده پیرامون منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و ایمنی (هسته‌ای) در ایران رسیدگی کنند.»

پنجره‌ها بسته می‌شوند؟

پس از آنکه ترامپ در سال ۲۰۱۸ آمریکا را از توافق خارج کرد و تحریم‌های شدید را دوباره اعمال کرد، ایران به تدریج شروع به نقض محدودیت‌های هسته‌ای این پیمان کرد. دیپلمات‌های غربی اکنون نگران هستند که پیشرفت هسته‌ای ایران به حدی رسیده باشد که عملا احیای برجام بی‌فایده باشد.

یک مقام آمریکایی که خواست نامش فاش نشود، روز دوشنبه به خبرنگاران گفت که آخرین دور مذاکرات در وین «فشرده‌ترین مذاکراتی بود که تا به امروز داشته‌ایم».

این مقام افزود: «در کاهش فهرست اختلافات پیشرفت‌هایی حاصل شده و اکنون زمان تصمیم گیری‌های سیاسی است.»

یک مقام ارشد وزارت امور خارجه آمریکا به رویترز گفته است که اقدام آمریکا برای معاف کردن همکاری در بخش غیرنظامی برنامه هسته‌ای ایران یک اقدام لازم برای حل برخی امور فنی در مذاکرات وین بوده است. او گفت که نباید این اقدام را نشانه‌ای از دستیابی به توافق یا قرار داشتن در آستانه آن تعبیر کرد.

ایران فعلا سکوت کرده است

مقام‌های تهران که در هفته گذشته به مجادله بر سر مذاکره مستقیم یا غیرمستقیم با آمریکا مشغول بوده‌اند، هنوز واکنش قابل توجهی به این اقدام آمریکا نشان نداده‌اند. علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی تنها یک جمله کلی درباره حق ایران برای پیگیری برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای و ناتوانی دیگر کشورها برای محدود کردن تهران گفته است.

ایران هنوز با این گام آمریکا دور افتخار رسانه‌ای نزده است. ممکن است آن‌ها نیز به این نتیجه رسیده‌ باشند که پیش از آنکه چیزی قطعی شود بهتر است زیاد به فضاسازی در رسانه‌ها روی نیاورند.

خبرهایی که در گوشه دیگری از دنیا منتشر شده نشان می‌دهد که احتمالا تمرکز تهران فعلا برای برنامه ریزی برای آزاد شدن پول‌های بلوکه شده در کره‌جنوبی معطوف شده است. رسانه‌های کره‌جنوبی اعلام کرده‌اند که در روزهای آینده یک نشست کاری مشترک میان دو کشور برای ترسیم افق همکاری‌های آینده برگزار خواهد شد.

چوی جونگ کار، معاون وزیر خارجه کره جنوبی که در دو سال گذشته مذاکره‌کننده ارشد این کشور برای رسیدگی به تنش‌ها بر سر ۷ میلیارد دلار پول بلوکه شده ایران در کره بوده، قرار است اداره کننده این نشست باشد.

چوی جونگ کار در ابتدای دور هشتم مذاکرات وین نیز به این شهر سفر کرد و با همه اعضای برجام و البته آمریکا مذاکرات محرمانه‌ای انجام داد.

هنوز مشخص نیست که آزادسازی پول های بلوکه‌شده بخشی از نخستین گام‌ها پس از احیای احتمالی برجام باشد یا آنطور که ایران می‌خواهد، به عنوان پیش‌شرطی قابل راستی‌آزمایی پیش از بازگشت به تعهدات فنی.

کره‌جنوبی بیشترین پول های بلوکه‌شده ایران را نگاهداری می‌کند ولی عراق و ژاپن و هند هم مبالغ قابل توجهی از دارایی ارزی ایران را در دست دارند و تهران امیدوار است این پول‌ها، درمان زخم‌های گشوده اقتصاد در حال ویرانی‌اش باشد.