هندوستان شریک راهبردی ماست/لزوم نشرمیراث مشترک فرهنگی ایران و هند

به گزارش خبرگزاری مهر، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدمهدی ایمانی‌پور، رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در سخنرانی خود در همایش بین‌المللی «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش‌ها)» که به صورت حضوری و مجازی برگزار شد، گفت: هندوستان از دیرباز یکی از کانون های فرهنگ و تمدن در قاره کهن است. وجود ادیان و آیین‌های گوناگون، اقوام و زبان‌های مختلف و آداب و رسوم متنوع سبب شده این سرزمین از تنوع و آمیختگی فرهنگی بسیاری برخوردار باشد و بزعم برخی صاحب نظران به لحاظ کثرت و تنوع فرهنگی در قامت نه یک کشور، بلکه یک قاره ظاهر شود.

وی افزود: پیوند فرهنگی و ادبی ایران و هندوستان در طول تاریخ، پیوندی استوار و غیر قابل انکار بوده و با فراز و فرودهای بسیار در گستره روزگاران استمرار داشته است. شاعران، ادبا و حکما حلقه اصلی و مؤثر روابط ایران و هندوستان در دوره اسلامی به ویژه در عصر گورکانیان بشمار می‌رفتند.

رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ادامه داد: شعر و ادبیات فارسی در هند این عصر، به اوج خود رسید و شاعران با هنرمندی‌های بسیار، تعامل فرهنگی و ادبی این دو سرزمین را در آثار خود به تصویر کشیدند. موارد فراوان از شواهد و آثار تاریخی در دست است که پیوندهای بسیار صمیمانه‌ای را میان دو قوم ایرانی و هندوستانی نشان می‌دهد.

وی به تاج محل و نشانه‌های معماری ایرانی در هندوستان اشاره کرد و گفت: در اغلب بناهای تاریخی این کشور که امروزه جهانگردان بسیاری را جذب می‌کند، عناصر فراوانی از فرهنگ و تمدن ایران وجود دارد. بیش از صدها هنرمند، صنعتگر و ادیب و عارف ایرانی بعد از اسلام تاکنون به هندوستان کوچ کرده‌اند که منشا آثار متنوع و برجسته در حوزه فعالیت خود بوده‌اند و برجسته‌ترین آن «تاج محل» است که هنرمندان ایرانی در طراحی و ساخت آن نقش داشته‌اند.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان قدمت و پیشینه زبان فارسی در هند مطرح کرد: بخشی از تعاملات عمیق دو کشور در زمینه ادبیات مربوط به تولید آثار غنی شعر و ادب فارسی توسط ادبا و نویسندگان هندی است که در بارزترین نمونه آن، در سبکی موسوم به سبک هندی نمود یافته است و شاعران بزرگ ایرانی و هندی همانند صائب تبریزی، طالب آملی، کلیم کاشانی، بیدل دهلوی، غالب دهلوی، امیرخسرو دهلوی و صدها شاعر بزرگ دیگر آثار ارزشمندی را از خود در این سبک به یادگار گذاشته‌اند.

ایمانی پور اضافه کرد: بر اثر تلاش‌های این شعرا، ادبا و نویسندگان در حال حاضر بیش از یک میلیون نسخه خطی فارسی در کتابخانه‌های مختلف هندوستان بر جای مانده است. باید اذعان کرد که بخش مهمی از تاریخ و گذشته سرزمین هند به ویژه در قرون میانه اسلامی تا برآمدن انگلیسی‌ها و حتی مدتی پس از آن در این کشور به زبان فارسی تألیف و تدوین شده است. در بسیاری از دانش‌ها همچون شعر و ادب، نجوم، ریاضیات، طب و معارف اسلامی و حتی، آیین هندوئیزم و سیک، زبان فارسی نقش پررنگی در این دوره داشته و آثار فاخری در این علوم به زبان فارسی تولید شده است.

وجود پیوند عمیق ادبی ایران و هند

وی با اشاره به انتخاب زبان فارسی به عنوان زبان کلاسیک کشور هند عنوان کرد: اخیرا در اصلاحیه قانون نظام آموزشی هند در سال ۲۰۲۰ زبان فارسی به عنوان زبان کلاسیک هند برسمیت شناخته شد و آموزش آن در برنامه‌های مدارس قرار گرفت. تعداد گروه‌های زبان فارسی و قدمت این گروه‌ها در دانشگاه‌های این کشور نشان از پیوند عمیق ادبی ایران و هند دارد. البته این به معنای نادیده گرفتن موانع و مشکلات زبان فارسی در هند امروز نیست و این آمار و ارقام نباید برای ما فریبنده باشد و در وادی کم کاری بیافکند.

وی نسخه‌های خطی را سرمایه و پشتوانه‌ی فرهنگی هر ملت دانست و افزود: این گنجینه‌ها نمایانگر تاریخ علم و ارزش‌های هنری در قرون مختلف است. وجود نسخه‌های خطیِ ارزشمند، پشتوانه قوی علمی گذشتگان را نیز نشان می‌دهد. علاوه بر متون اصلی نسخ خطی، حواشی، شرح‌ها، اسناد، تقویم‌ها، وقف‌ها، امضاها و مهرها حاوی اطلاعات تکمیلی مهمی هستند که مطالعه آنها نیز برای محقّقان ارزش فراوانی دارد چرا که خطاطی، نقاشی، تذهیب و جلدسازی از هنرهایی هستند که با شناخت نسخ خطی تکامل یافته‌اند.

رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی همچنین، بیان کرد: از آن جا که زبان فارسی بیش از ۷۰۰ سال زبان دیوانی شبه قاره بوده است، تعداد بسیار زیادی نسخ خطی فارسی در کتابخانه‌ها و مراکز اسناد این کشور وجود دارد. بدیهی است که یکایک این نسخه‌ها میراث ارزشمند فرهنگی و تاریخی کشورهای شبه قاره و کشور ما به شمار می‌آیند، اما شرایط خاص اقلیمی و هوای گرم و مرطوب شبه قاره و شرایط نامناسب حفاظت و نگهداری این نسخه‎ها باعث شده که بسیاری از این نسخ خطی به مرور زمان دچار پوسیدگی شده یا در معرض پوسیدگی قرار گیرند.

وی ادامه داد: با وجود اینکه در سالیان اخیر به این مهم از سوی مسئولان دو کشور هند و ایران توجه ویژه‎ای شده است اما به دلیل حجم بالای این نسخه‌ها، تا شناسایی، فهرست نویسی و تبدیل آنها به شکل دیجیتالی راه درازی در پیش است. بی‌شک تأخیر در این امر موجب از بین رفتن حجم عظیمی از میراث فرهنگی کشورهای شبه قاره و ایران خواهد شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین ایمانی‌پور با تأکید بر گسترش همکاری‌های فرهنگی بین دو کشور گفت: ثروت و دارایی‌های معنوی و فرهنگی مشترک ایران و هند بسیار زیاد است. ثروت و دارایی‌هایی که بر اثر تلاش‌های بی وقفه فرهیختگان و مشاهیر فرهنگی ایران و هند در طول تاریخ پدید آمده و حفظ این مواریث گران‌سنگ فرهنگی و تاریخی خود از ضروریات و واقعیات انکار ناپذیر است.

وی افزود: باید بهره‌گیری از ظرفیت عظیم و غیر قابل جایگزین میراث مشترک فرهنگی با تعریف و ترسیم یک راهبرد واقع بینانه در مدار درست و منطقی قرار گیرد و ضمن صیانت از این میراث گرانبها به عنوان یک گنجینه فرهنگی ـ تمدنی، از آن در جهت پررنگ‌کردن ارزش‌های اخلاقی، انسانی و بارور کردن هر چه بیشتر درخت علم و معرفت در گستره جغرافیایی وسیعی که همه ملت‌ها و دولت‌های این حوزه تاریخی و تمدنی را در برگیرد، استفاده شود.

تأکید بر تبادل نسخ خطی و حفظ این میراث مکتوب

رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به روابط ایران و هند گفت: نگاه ما به هندوستان همواره به عنوان شریک راهبردی است که همکاری‌های علمی و فرهنگی طرفین باید قوی‌تر شود که این امر در سفر رؤسای دو دولت به تهران و هندوستان مورد تأکید قرار گرفت و در بندهای برنامه مبادلات علمی و فرهنگی بین دو کشور گنجانده شد که یکی از آن بندها اشاره به «ایجاد صندوق حفظ میراث مشترک فرهنگی ایران و هندوستان» دارد و بر همین اساس آماده همکاری و تبادل نسخ خطی فی مابین هستیم.

وی موضوع همکاری کتابخانه‌های دو کشور در زمینه تبادل نسخ خطی و حفظ این میراث مکتوب را از دیگر بندهای یادداشت تفاهم سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با شورای روابط فرهنگی هند برشمرد و گفت: باید تلاش کرد تا این تفاهمنامه‌ها اجرایی و عملیاتی شود. مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در هند این آمادگی را خواهد داشت تا برای نشر میراث مشترک موجود در کتابخانه این مرکز با محققان و نهادهای فرهنگی همکاری کند. بدیهی است در این راستا باید مذاکرات و تلاش‌های مقامات فرهنگی دو کشور ایران و هند نیز به سمت و سویی هدایت شود تا نسخ خطی و اسناد و میراث مکتوب راحت تر در اختیار محققان دو کشور قرار گیرد و نسخ خطی از حبس در قفسه‌ها و کتابخانه‌ها رهایی یابد و تصحیح، منتشر و در اختیار علاقه مندان قرار گیرد.

وی در پایان سخنانش، اظهار امیدواری کرد با برگزاری برنامه‌های علمی و فرهنگی افق‌های جدیدی در توسعه روابط فرهنگی بین دو کشور گشوده شود.

بنابر این گزارش، همایش بین‌المللی «میراث مشترک ایران و هند: نسخ خطی (ظرفیت‌ها و چالش‌ها) با هدف بررسی مباحث مرتبط با نسخه‌های خطی در هند در روزهای ۲۴ و ۲۵ بهمن ماه برابر با ۱۳ و ۱۴ فوریه ۲۰۲۲ برگزار می‌شود. غلامعلی حداد عادل، رئیس بنیاد سعدی، گددام دارمندرا، سفیر هند در ایران، اکبر ایرانی، مدیر عامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب و غلامرضا امیرخانی، دبیر علمی همایش از جمله سخنرانان برنامه افتتاحیه این همایش هستند.

نشست اول با عنوان حفاظت، نگهداری و مرمت نسخ خطی به دبیری محمد حدادی، مدیرکل حفاظت و نگهداری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با ارائه مقاله‌های «مروری بر روش‌های استحکام بخشی مورد استفاده در حفاظت آثار کاغذی تاریخی»، «ضرورت به‌کارگیری اصول حفاظت پیشگیرانه در حفاظت و نگهداری نسخ خطی» و «میراثی کهن در بستری نو: ظرفیت‌ها و راهکارهای دیجیتال‌سازی نسخ‌خطی» برگزار می‌شود.

نشست دوم با عنوان فهرست‌ها و فهرست نویسی نسخ خطی به دبیری سید محمد حسین حکیم برگزار می‌شود و در این بخش نیز مقاله‌های «مطالعه نسخه‌های خطی سانسکریت موجود در کتاب خانه آستان قدس، مشهد، ایران»، «نسخه‌های ناشناخته از کتابخانه تیـپو سلطان»، «معرفی موسسه شرق‌شناسی کاما و نسخه‌های اوستا و پهلوی آن در بمبئی»، «فهرست نسخ خطی مرکز تحقیقات زبان و ادب فارسی دهلی» و «فهرست کتابخانه ناصریه لکهنو» ارائه می‌شود.