حدیث منزلت در منابع اهل سنت/ تو برای من به مثابه هارونی برای موسی

به گزارش خبرنگار مهر، محمدجواد گودینی، استاد حوزه و دانشگاه، پژوهشگر تاریخ اسلام در تازه‌ترین یادداشت خود که برای انتشار در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده، نگاهی داشته به حدیث منزلت نزد عالمان اهل سنت.

گودینی نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه»، «تاملی بر زندگانی ابوالاسود دؤلی و شرح گزیده‌ی اشعارش»، «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «چهل حدیث در ستایش حسن خلق»، «تحولات سیاسی عصر امامت حضرت سجاد (ع)»، «درآمدی بر زندگانی و سروده‌های صاحب بن عباد»، «بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش»، «بررسی، شرح و تحلیل قصیده فرزدق در ستایش امام سجاد (ع)»، «تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسکری (ع)»، «چهل حدیث در فضایل حضرت فاطمه زهرا (س)»، «واکاوی زندگانی و سخنان عمربن‌عبدالعزیز» و… است.

مشروح یادداشت گودینی درباره حدیث منزلت در ادامه می‌آید؛

یکی از احادیث متواتر که در بسیاری از منابع روایی شیعه و اهل سنت نقل شده، حدیث منزلت است که اهمیت به‌سزایی دارد و از فضیلت‌های شاخص و برجسته امام علی بن أبی طالب (ع) محسوب می‌شود. این روایت در تعداد بسیاری از منابع اهل سنت نیز با اندک اختلافی و از اصحاب پیامبر (ص) و تابعان روایت شده که در این مختصر به آن اشاره می‌شود.

پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در جریان تبوک به سال نهم هجری، پیش از حرکت به سوی این منطقه، امام علی (ع) را به عنوان جانشین خود در مدینه برگزید و امور مدیریتی آن را به وی (ع) واگذار کرد. نظر به دور بودن منطقه تبوک و احتمال تحرکات خائنانه منافقان در نبود پیامبر اسلام (ص)، جانشینی امام علی (ع) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود و به تعبیر دقیق‌تر، نقشه‌های منافقان داخل مدینه را نقش برآب می‌کرد؛ چرا که این انتخاب هیچ راهی برای اجرای نقشه‌های منافقان (اعم از شورش یا کودتا و برهم زدن نظم عمومی مدینه و…) برای آنان باقی نمی‌گذاشت. (اسوه‌ی رادمردی، ص ۱۵۸)

منافقان که از این درایت و حُسنِ انتخاب رسول خدا (ص) آزرده خاطر شدند، در شهر شایع کردند که پیامبر (ص) از علی بن أبی طالب (ع) ناراحت بود و از این رو نمی‌خواهد او (ع) را با خود در این سفر طولانی و مهم که نمایش قدرتی از سوی مسلمانان به رومیان ارزیابی می‌شد، همراه کند. این سخنان به مولای متقیان (ع) نیز رسید و وی (ع) خدمت پیامبر (ص) آمد و با زبانی از رسول خدا (ص) درخواست کرد در این تصمیم تجدید نظر فرمایند. پیامبر (ص) نیز در پاسخ، وصی گرامی و والاتبار خود علی بن أبی طالب (ع) را به هارون بن عمران (ع) [برادر، جانشین و مهمترین یاور حضرت موسی بن عمران «ع»] تشبیه کرده و او (ع) را همچون هارون (ع) برای موسی (ع) دانسته است؛ هارون (ع) کسی بود که به تصریح قرآن کریم، برادر، یاور و وزیری از میان خاندان موسی (ع) بوده است که خداوند او را در کار عظیم و مسئولیت سنگین رسالت شریک حضرت موسی بن عمران (ع) قرار داده بود.

پیامبر اسلام (ص) خطاب به امام علی (ع) فرمود: «أنتَ مِنِّی بِمَنزِلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَی إلا أنَّه لانَبیَّ بَعدِی.» (تهذیب التهذیب، ج ۴ ص ۲۱۲). تو برای من همچون هارون هستی نسبت به موسی؛ جز اینکه پس از من پیامبری نخواهد بود.

در بسیاری از منابع اهل سنت، این حدیث از صحابی معروف پیامبر (ص) سعد بن أبی وقّاص نقل شده که وی از پیامبر (ص) چنین روایت کرده است:

«هنگامی که رسول خدا (ص) راهی غزوه تبوک شدند [به دلیل حساسیت شرایط و خطر شورش منافقان داخل مدینه الرسول «ص»]، علی (ع) را جانشین خود [در مدینه] قرار داد. علی (ع) فرمود: آیا مرا میان کودکان و زنان قرار می‌دهی؟ رسول خدا (ص) فرمود: آیا خشنود نیستی که جایگاه تو به من به مانند جایگاه هارون نسبت به موسی است؛ جز آنکه پس از من پیامبری نخواهد بود.» (اللؤلؤ و المرجان فیما اتفق علیه الشیخان، ج ۳ ص ۱۳۲)

همان گونه که اشاره شد، هارون بن عمران (ع)، برادر، جانشین و وزیر حضرت موسی (ع) در انجام وظایف و پذیرش مسئولیت والا و خطیر پیامبری بوده که در مواجهه با فرعون و درباریانش، یاور قابل اعتماد برادرش حضرت موسی (ع) به شمار می رفته است که او را در انجام وظیفه‌ی نبوت و فراخواندن مردم به یکتا پرستی و مبارزه با شرک و خرافاتی که در آن روزگار در سرزمین نیل متداول بوده، یاری می کرده است. (الفصول المهمة فی معرفة الأئمة، ص ۵۸)

سعید بن مسیب [یکی از بزرگان تابعین] نیز در این خصوص چنین گفته است: «از سعد بن أبی وقاص پرسیدم: آیا شما از رسول خدا (ص) شنیده‌ای که به علی (ع) می‌فرمود: تو نسبت به من به مانند هارون نسبت به موسی هستی؛ جز اینکه همراه با من پیامبری نیست؟ او نیز پاسخ داد: آری.» (الأمالی، ص ۲۳۲)

به روایت سیره نویس و محدث نامدار اهل سنت «ابن حجر عسقلانی» خاتم پیامبران (ص) به امام علی بن أبی طالب (ع) چنین فرمود:

«آیا خوشنود نیستی که جایگاه تو نسبت به من به مانند جایگاه هارون نسبت به موسی است؛ جز آنکه پیامبری پس از من نخواهد بود.» (الإصابة فی تمییز الصحابة ج ۳ ص ۵۶۹-۵۶۸).

أحمد بن حنبل از بزرگان و شیوخ اهل سنت، این روایت را از أسماء بنت عُمَیس نقل کرده که پیامبر اسلام (ص) به علی (ع) چنین فرمود: «أنتَ مِنِّی بِمَنزِلَةِ هَارُونَ مِن مُوسَی إلا أنَّهُ لَیسَ بَعدِی نَبِیٌّ.» (فضائل أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب «ع»، ص ۲۸۹): تو برای من، همچون هارون هستی نسبت به موسی؛ جز آنکه پس از من پیامبری نیست.»

سبط بن جوزی نیز در کتاب تذکرة الخواص، این جریان مهم تاریخی را نقل و با اِسناد خود از ابن بریده و او از پدرش روایت کرده است: «علی (ع) برای خداحافظی با پیامبر (ص) همراه شد و می‌گریست؛ به پیامبر (ص) فرمود: ای رسول خدا (ص)، مرا با زنان و کودکان [در شهر] می‌گذارید؟ من دوست ندارم شما جایی بروید مگر آنکه من همراه شما باشم. پیامبر اسلام (ص) فرمود: آیا خشنود نیستی که جایگاه تو به من همانند جایگاه هارون است نسبت به موسی هستی به جز مقام نبوت و اینکه تو جانشین من هستی؟» (تذکرة‌الخواص، ج ۱ ص ۲۱۵).

وی در ادامه، چنین نوشته است: «هنگامی که پیامبر اسلام (ص) رهسپار تبوک بود، علی (ع) را میان خاندان و همسرانش برجای گذاشت؛ چرا که مدینه از مردان خالی می‌شد و این نگران کننده بود. منافقین در مدینه این چنین سخن می‌گفتند: [پیامبر «ص»] از همراهی با او [امام علی (ع) ناراحت می‌شود] از این رو علی (ع) نزد پیامبر (ص) آمد و رسول خدا (ص) آن حدیث را فرمود.» (همان)

با بررسی و تامل در حدیث منزلت که در بسیاری از کتب برجسته و مهم اهل سنت نیز وارد شده و از سوی بزرگان اهل سنت نیز صحت آن تایید شده، امام علی بن أبی طالب (ع) از چنین جایگاهی برخوردار بود و در نزدیکی به پیامبر (ع) و همنشینی با آن حضرت (ص) و دفاع از مکتب اسلام و رویارویی با فراعنه زمان، به هارون (ع) تشبیه شده و بسان هارون (ع) برای برادرش موسی (ع) توصیف شده است که مقامی است بس رفیع و والا و امتیازی اختصاصی برای امیرمومنان (ع) به شمار می‌رود؛ به ویژه هنگامی که فضیلت و برتری پیامبر گرامی اسلام (ص) به عنوان آخرین پیامبران و سفیران الهی (ع) را در مقایسه با دیگر پیامبران (ع) بدانیم و در این باره بیاندیشیم.

فهرست منابع

ابن حجر عسقلانی، الإصابة فی تمییز الصحابة، به کوشش: علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل ۱۹۹۲

ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، بیروت، دار إحیاء التراث العربی ۱۹۹۱

ابن صباغ مالکی، الفصول المهمة فی معرفة الأئمة (ع)، المجمع العالمی لأهل البیت (ع) ۱۴۲۷ ق

أحمد بن حنبل، فضائل أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (ع)، المجمع العالمی لأهل البیت (ع) ۱۴۲۵ ق

سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، المجمع العالمی لأهل البیت (ع) ۱۴۲۶ ق

طوسی، ابوجعفر بن محمد، الأمالی، بیروت، مؤسسة الوفاء ۱۹۸۱

عبدالباقی، محمد فؤاد، اللؤلؤ و المرجان فیما اتفق علیه الشیخان، بیروت، دار الجیل ۱۹۸۶

گودینی، محمد جواد، اسوه رادمردی، نشر نظری ۱۳۹۹