کردی دوزی هنری برخاسته از فرهنگ مردمان خراسان شمالی

باشگاه خبرنگاران جوان بجنورد - هر منطقه بر اساس فرهنگ و وضعیت جغرافیایی نوعی صنایع دستی مخصوص به خود دارد؛ که جزء یکی از ویژگی‌های ملی و فرهنگی هر منطقه شده است. 

در واقع صنایع دستی براساس نیاز منطقه شکل گرفته اند از مهم‌ترین صنایع دستی عشایر خراسان می‌توان به قالیبافی، جاجیم بافی، پلاس بافی، چاروق، سیاه چادر، کردی دوزی، دور نین (که سفره بافته شده با پشم شتر است)، اشاره کرد.

یکی ازشاخه‌های صنایع دستی سوزندوزی‌های سنتی می‌باشد. این رشته هنری که قدمت آن به بیش از ۸۰۰۰ سال می‌رسد شاید تنها هنر کاربردی باشد که به آسانی میان خانواده‌های روستایی وشهری راه یافته وبارور شده  وهنوز هم با وجود طی فراز ونشیب‌های متعدد حضور آن را در بعضی از روستا‌ها وشهر‌های ایران می‌بینیم.

سوزن دوزی سنتی هنر آراستن پارچه‌های ساده با بهره گیری از نخ‌های الوان و با کمک سوزن و قلاب است. رودوزی‌های سنتی یکی از گسترده‌ترین شاخه‌های هنر‌های سنتی است و در خراسان شمالی نیز با توجه به تنوع قومیت‌ها از جمله کرمانج و ترکمن این هنر از جایگاه مناسبی برخوردار است، یکی از معروف‌ترین سوزن دوزی‌های قومیت کرمانج، کُردی دوزی است.

کُردی دوزی نوعی دوخت ترکیبی فشرده که با الیاف ابریشم الوان نقش دوزی شده که طی آن زمینه‌ی پارچه را با بخیه می‌پوشانند و زمینه‌ای تازه از نقش و رنگ برروی کلاه، دستینه، چَنگه و بعضی اجزای پوشاک کُرد‌های شمال خراسان ایجاد می‌کنند.

این حرفه بخش مهمی از فرهنگ استان خراسان شمالی است. استفاده از کردی دوزی و آداب مربوط به دوختن آن ریشه در فرهنگ این منطقه دارد. یکی از مهمترین جهیزیه‌ای که خانواده عروس برایش تهیه می‌کنند کُردی دوزی است.

نقش‌های کردی دوزی بر روی لباس کردی زنان خراسان شمالی

لباس کردی یکی‌از زیباترین و متنوع‌ترین و پوشنده‌ترین پوشش‌هایی است که به نوشته سیاحان در سفرنامه‌هایشان در سطح فرهنگ مردم دنیا کم‌نظیر است. به طوری‌که این لباس در چندین جشنواره مختلف بین المللی مقام اول را به لحاض پوشش، زیبایی و تنوع طرح را به‌خود اختصاص داده است.

تنوع پوشش‌های و البسه‌های محلی کردی، ملون بودن و اهمیت دادن به پوشش توامان با زیبایی و تاثیرات عوامل جویی و جغرافیای در ایجاد این تنوع‌ها تاثیرات بسزایی دارد.

زنان هنرمند کرد سوزندوزی‌های ظریفی را بر سر آستین، پائین لباس و دور یقه انجام می‌دهند. از انواع دوخت‌های این استان گلدوزی روی پوستین، روی چاروق ملیله دوزی و منگوله بافی، یراق دوزی و ابریشم دوزی، زنجیره دوزی، و از جمله دوخت‌های کردی این منطقه، سنبله دوزی، زری دوزی و نوار دوزی را می‌توان نام برد. لباس زنان کرد دارای تزیینات زیاد است و در قسمت سردست همیشه دارای نوار‌های زری است.

پیش سینه را اغلب با نوار‌های الوان افقی و عمودی تزیین می‌کنند و از حدود کمر به پایین را اغلب در دو یا سه رج و گاه بیشتر، به طور افقی نواردوزی کرده و ریشه‌های الوان را از پایین همین نوار‌ها آویزان می‌کنند.

جلیقه، چادر، کلاه و کفش اقوام کرد دارای گلدوزی، نواردوزی و ریشه دوزی فراوان است و همچنین برای تزیین بر روی پوستین و چاروق نیز بوسیله نخ‌های ابریشم و گلابتون گلدوزی‌های زیبایی انجام می‌شود.

در قدیم الایام در شب‌های سرد زمستان بانوان روستایی پرده‌های گلدوزی، رورخت خوابی، روبالشتی و پرده‌های سوزن دوزی الوان می دوختند و برای عید نوروز منازل خود را زیبا می‌کردند.

طرح‌های سوزن دوزان عموماً ذهنی و ملهم از برداشت‌ها و بینش‌های شخصی هنرمندان از محیط طبیعت است و بیشتر شامل گل‌ها و بوته‌های تمثیلی می‌شود.

این سوزن دوزی‌ها همچون دست بافته‌های دار دارای نقوش سمبولیک و برگرفته از طبیعت می‌باشد و در آن‌ها از رنگ‌های شاد و زنده استفاده شده است.

این رو دوزی‌ها شامل نقوشی مانند انواع پرندگان، حیوانات اهلی و درخت سرو است.

کردی دوزی شامل هفت نوع دوخت می‌شود. این دوخت‌ها شامل ساقه دوزی، دندان موشی، خامه دوزی، صرافی دوزی، متن دوزی، برگ دوزی و زیگزاگ می‌باشد.

ساقه دوزی اغلب برای دوخت شاخه انگور، شاخه‌های درختان و ساقه‌های گل استفاده می‌شود. این دوخت در تکنیک، بسیار شبیه دوخت زنجیره است. این نوع از انواع دوخت‌ها برای شاخه انگور، شاخه‌های درختان و ساقه‌های گل استفاده می‌شود.

وسایل لازم برای دوخت کردی دوزی ابزار و اشیا وابسته

ابزار کار کُردی دوزی را فقط یک سوزن چهار سانتی معمولی و یک انگشتانه خیاطی تشکیل می‌دهد و با کمک همین وسایل ساده است که بدیع‌ترین نقوش را بر پارچه می‌نشانند و محصولاتی ظریف و مصرفی که از جنبه‌های قوی هنری نیز برخوردار هست تولید می‌کنند.

سوزن که از گویش محلی به آن در زبان ترکی به آن‌ای نه (eina) و در گویش کرمانجی به آن درزی می‌گویند نقش آن در کُردی دوزی بسیار مهم است واندازه و نوع آن به نوع کار، دوخت وپارچه مورد نظر بستگی دارد واز آنجا که نقش‌ها باهم تفاوت دارند. 

کُردی دوز سعی می‌کند ابزارکار با نوع کار هماهنگی لازم را داشته باشد. برای انواع دوخت‌ها از انواع سوزن‌های نازک و کلفت استفاده می‌کنند که بستگی به ظرافت، نوع دوخت ونقشی که می‌خواهد پیاده کند دارد بطوریکه هرچه سوزن نازک‌تر باشد می‌تواند به ظرافت کار کمک کند.

سوزن پنبه دوزی (کُردی دوزی) دارای چشمی گرد به منظور بخیه‌های مناسب بر روی پارچه‌های ضخیم هستند.

انگشتانه که با نام‌های انگشت‌دانه یا انگشت‌دونه (شستی) هم شناخته می‌شود و وسیله‌ای است که از آن برای کُردی دوزی استفاده می‌کنند. انگشتانه ابزاری است از جنس فلز و سخت که آن را نوک انگشت گذاشته که مانع فرو رفتن سوزن حین کُردی دوزی به انگشت شود.

هنگام دوخت و دوز با سوزن دستی کاربرد دارد. انگشتانه باعث سرعت در کار شده و ظرافت و زیبایی کار را افزایش می‌دهد، همچنین نوک انگشت را از خراشیده شدن با سورن محافظت می‌کنند.

انواع نخ‌های گلدوزی و سوزن دوزی

معمولی‌ترین آن‌ها نخ‌هایی است که به صورت کلاف‌های کوچک است. این کلاف‌ها از یک رشته نخ ۶ لا تشکیل شده اند و رنگ بندی آن‌ها بسیار متنوع بوده و کار کردن با آن‌ها بسیارساده است؛ و نخ بدون پرز بوده ودارای برق و جلای خاص و رنگ ثابت می‌باشد.

نوع دیگر عمامه نخی که الیاف آن تابدار و براق است و بیشتر برای دوخت‌های درشت و نقش‌هایی که طرح برجسته دارند استفاده می شود.

نخ ابریشم: ابریشم نیز به دو صورت عمامه یا کلاف در بازار عرضه می شود.

عمامه ابریشمی معمولا ضخامت نسبتا زیاد و حالت تابیده‌ای دارد و بیشتر برای حاشیه دوزی و بافت کروشه استفاده می شود. کلاف‌های ابریشمی هم به صورت کلاف‌های کوچک و هم به صورت ابریشم خام (این نوع نخ ابریشم مخصوص ابریشم دوزی است) در بازار عرضه می شود.

نخ پشم: این الیاف یا به صورت کلاف کاموا و یا به صورت الیاف خام در بازار عرضه می شود. معمولا برای سوزن دوزی از الیاف پشم تابیده نشده (نتابیده) کم استفاده می شود.

نخ‌های مصنوعی: که امروزه در بازار به صورت گسترده‌ای عرضه می شود و ظاهرا با الیاف طبیعی تفاوت چندانی ندارد و به جای الیاف طبیعی مورد استفاده قرار می گیرد.

الیاف فلزی: این الیاف بیشتر برای تزئین در سوزن دوزی‌ها و گلدوزی‌ها استفاده می شود.  این الیاف در گذشته از طلا و نقره تهیه می شد اما در حال به علت گرانی این نوع فلزات از مواد مصنوعی تهیه می‌شود. الیافی که از نقره و طلا تهیه میشد به نام (نقده) معروف است که سطحی صاف داشته اند و الیافی که از طلا بود لوله‌ای شکل و به نام (گلابتون) معروف است.

نخ بوکله: نوعی نخ با گره‌های نامنظم است که به دلیل نخ‌های گره دار کمی ضخیم است.

حسین پناه کارشناس مردم شناسی میراث فرهنگی خراسان شمالی گفت: صنایع دستی کُردی دوزی در خطر نابودی است، زیرا مردم بیشتر به خرید سوزن دوزی حاضری و ماشینی تمایل دارند همچنین حضور الیاف مصنوعی این صنعت دستی را دچار فراموش و انزوا کرده است. فنون کُردی دوزی یک هنر و حرفه سنتی است که با فرهنگ ما آمیخته و از این رو ضرورت حفظ آن لازم است.

او از مهم‌ترین موارد اقتصادی در هنر کردی دوزی را دسترسی آسان به مواد اولیه در داخل منطقه، مواد اولیه و ابزار کار مختصر و ارزان، ارزش افزوده بالا، ایجاد درآمد مکمل، قدرت اشتغال زایی دانست.

حسین پناه گفت:در راستای اهداف برنامه‌های آموزشی پس از ارزیابی قابلیت‌های توسعه آموزش رشته‌های مختلف بومی استان تشکیل کلاس‌های آموزشی و انتقال روش‌های تولید کُردی دوزی از اهداف در حال انجام این اداره کل می‌باشد که خود بستر‌های مناسبی را برای اشتغال جوانان فراهم می کند.

او گفت : شناسایی صنعتگران فعال در این رشته و برخوردار کردن آنان از تسهیلات بانکی و بیمه‌ای نیز در حال اجراست که پیامد‌های خوبی را در بر داشته است.

استان خراسان شمالی از معدود نقاطی است که کُردی دوزی هنوز در آن زنده است و عده‌ای از این راه ارتزاق می‌کنند و حتی برخی در منازل خود و برای مصارف شخصی به آن مبادرت می‌ورزند.

میراث با مستندنگاری و ثبت استانی و ملی آن می‌تواند اولین گام را در جهت حمایت و احیای آن بردارد.

پیش‌بینی می‌شود با حمایت میراث فرهنگی و آموزش و معرفی این هنر از سوی اداره کل فنی حرفه‌ای به مردم و نسل جوان بتوان از فراموشی آن جلوگیری و زمینه صادرات این هنر را به عنوان یکی از هنر‌های دست صنعتگران فراهم کرد.

نویسنده گزارش /الهه دهستانی

انتهای پیام/