چرا به کودتای نقاب به اشتباه کودتای نوژه می‌گویند؟

به گزارش خبرگزاری مهر، در در اولین شب از هفته بیست و دوم برنامه چراغ مطالعه که سه‌شنبه بیست و ششم بهمن ماه پخش شد ابتدا مروری بر اخبار حوزه‌ی کتاب، نشر و ترجمه شد که این اخبار به شرح زیر بود؛ کتابفروشی منصور غزه که سال گذشته تخریب شده بود به کمک یک کمپین جهانی بازگشایی می‌شود. این کتابفروشی ۹۰ هزار جلد کتاب داشت که در بمباران ۱۱ روزه توسط اسرائیل از بین رفت. «هانا لو» که سابقه فعالیت به عنوان یک معلم را دارد برای نگارش کتاب «بچه‌ها» به عنوان برنده کتاب سال «کاستا» معرفی شد. نشان نیوبری ۲۰۲۲ برای کتاب «آخرین قصه گو» به دونا باربارا تعلق گرفت. این نشان هرسال به اثری تعلق می گیرد که برجسته ترین اثر ادبیات کودک را در آمریکا منتشر کرده باشد. مجموعه بزرگی از اسناد و کتاب های جیمز جویس خالق رمان اولیس توسط نوه او به دانشگاه ریدینگ اهدا شد.

اما در بخش چی را چطور بخوانیم، سعید طاووسی در مورد «تاریخ تشیع» و اینکه چطور باید آثار مرتبط با این حوزه را خواند سخن گفت.

وی گفت: برای شروع مطالعه تاریخ تشیع در ابتدا لازم است که مطالعه ای درباره شیعه، تشیع، گسترش و پیدایی آن داشته باشیم. کتاب «شیعه در اسلام» و «شیعه» مرحوم علامه طباطبائی در این حوزه خیلی مناسب است. کتاب دیگر«تشیع؛ مولود طبیعی اسلام» نوشته محمد باقر صدراست که در این حوزه می‌تواند راهگشا باشد. اما درباره تاریخ متقدم شیعه و سیر گسترش آن کتاب «پیدایش و گسترش تشیع» نوشته عبدالله فیاض با ترجمه جواد خاتمی و با مقدمه شهید صدر هم بسیار خواندنی است. درباره ادوار اولیه تشیع کتاب مرحوم حسین محمد جعفری با عنوان «تشیع در مسیر تاریخ» با ترجمه محمد تقی آیت اللهی هم اثر خوب وخواندنی است. در ادامه این مسیر کتاب «تاریخ تشیع ازآغاز تا پایان غیبت صغری» نوشته غلامحسن محرمی ما را با سیر شیعه و شکل گیری آن تا دوره پیش از شروع دوره غیبت کبری آشنا می‌کند. در کتاب «تاریخ تشیع» که پژوهشگاه حوزه و دانشگاه منتشر کرده مباحث مفصلی مثل مباحث عالمان شیعی، خاندان های شیعی و جنبه های تمدنی شیعه آمده است.

این استاد تاریخ اسلام افزود: بعد از پنج قرن اول که اتفاقات مهمی مثل حمله مغولان رخ داده است تا پیش از شکل گیری صفویه در کتاب «شیعه از سقوط بغداد تا ظهور صفویه» نوشته محسن الویری به صورت مفصل آمده که پیشنهاد می کنم مطالعه کنید. اما در مطالعه باید بدانیم که کتابها فقط منابع نیستند و مقالات هم مهمند و مثلا مقالات دائره المعارفی و دانشنامه ای خیلی مهم هستند. در حوزه ای که سخن گفتم مدخل شیعه در دانشنامه جهان اسلام و مقاله امامیه در دائره المعارف بزرگ اسلامی نوشته احمد پاکتچی دو مقاله ای هستند که بسیار خواندنی اند و می توانند به آشنایی ما با تاریخ تشیع کمک شایانی کنند. در پایان اینکه نمی توان از تاریخ شیعه سخن گفت و اسمی از رسول جعفریان نبرد چون عمده عمرش را وقف تاریخ تشیع کرده است. کتاب «تاریخ تشیع در ایران» نوشته ایشان منبع بسیار مهمی در این حوزه است. اگر بتوانید در کنار این اثر به کتاب «اطلس شیعه» که باز هم اثر این تاریخ پژوه شیعه است مراجعه کند مطالعاتش خیلی تکمیل خواهد شد. البته اطلس شیعه اختصاصی به ایران ندارد و به شیعه در همه جای دنیا پرداخته است. کتاب «تشیع در عراق در قرون نخستین» نوشته حمید ملکان و همکارانش اثر خواندنی دیگر در این حوزه است.

در ادامه برنامه بخش فارسی وار با رضا بیات؛ استاد دانشگاه، پژوهشگر ادبیات آیینی درباره موضوع «مناقب امیرالمومنین در ادبیات فارسی» گفتگو شد.

نجفی در ابتدا از بیات خواست تا تاریخچه منقبت را بیان کند.

وی گفت: علی بن ابی طالب (ع) چهره چند وجهی است و بیشینه مذاهب اسلامی هم ایشان را دوست دارند و هرکسی به یک شکلی به ایشان ارادت و محبت دارد. همین بحث محبت بحثی است که فرق را از همدیگر جدا می‌کند و درباره امام علی (ع) از همان ابتدا شعرهای زیادی برای ایشان سروده شده است و شعرای مختلفی حتی آنهایی که خیلی مذهبی هم نبودند در وصف حضرت علی (ع) شعر گفتند. مثل منوچهری و فرخی. در منظومه ها مرسوم است است که شناسنامه اعتقادی شان را بیان می‌کنند. اما کسانی هم هستند که معروفند به منقبت سرایی مثل کسایی، ناصرخسرو و ...یا مثلا شاعری در قرن پنجم داریم به نام ربیع که «علی نامه» را می سراید و جنگ جمل و صفین را به نظم در می آورد و یازده هزار بیت شعر درباره این جنگ ها می‌سراید و بیش از تاریخ جنگ بحث های کلامی در اثبات حقانیت کرده است.

بیات ادامه داد: سنائی هم در این فضاها حرف زده است و نقطه دشمنی و تقابل با بنی امیه را هم امام علی (ع) می دانند یعنی می گویند یا کسانی علی را دوست دارند یا ندارند آنهایی که علی (ع) را دوست ندارند جزو بنی امیه اند. به این ترتیب هرچه جلوترمی آئیم علی (ع) بیشتر به علم، شجاعت وحکمت ستوده می‌شود و فضائل قرآنی و حدیث کمتر نقل می شود.در آن روزگار هیچکس در فضای ایران از بنی امیه طرفداری نکرده است و در علی دوستی اتفاق نظر وجود دارد و وحدتی حول علی دوستی شکل گرفته است چیزی که باعث شیعه کشی شد عمدتا انگیزه های سیاسی بود نه انگیزه های اعتقادی.

این کارشناس حوزه ادبیات اضافه کرد: مثلا خلفای بنی عباس و مامون همگی شیعه بودند و در فضیلت امام علی (ع) مفصل حرف می زد اما امام معصوم را می کشت چون اعتقاد داشت که حکومتش را به کسی نمی دهد و سرآن با کسی شوخی ندارد. یعنی اگر کسی دوستدار علی (ع) بود کاری با آن نداشتند مگر وقتی که وارد بازی سیاسی شود. در دوره مغولان که دوره مهمی است و خلافت از بین رفته ما کار آماری دقیقی انجام دادیم و مشخص شده که گرایش به اهل بیت در ادبیات به طور پررنگی زیاد شده و نمودار نشان داده که ما در قرن ششم، هفتم و هشتم سیر صعودی در این حوزه داریم و وقتی صفویه روی کار می آید برخلاف تصور این نمودار سقوط می کند.

وی توضیح داد: امیرالمومنین (ع) ذاتا دوست داشتنی است. اهل بیت همگی اینجور هستند وبه همین دلیل با فطرت سازگارند. آدمها هم به طور طبیعی وقتی با خوبی مواجه می شوند دوستش دارند. در طول تاریخ این موضوع کاملا دیده می شود که هیچ شخصیتی اندازه امیرالمومنین (ع) مدح نشده است چون مردم دوستش دارند و زمانی که فشارها برداشته می شود این محبت بیشتر هم می شود. ابن بطوطه که یک جهانگرد معروفی هم است در گزارشش نوشته که حب به علی را در مردم و در فضاها و شهرهای مختلف دیده است. بعد از روی کار آمدن صفویه، نادرشاه افشارروی کار آمد که سنی مذهب بود ولی به نجف زیارت امام علی (ع) می‌رود در همان زیارت هم یکی از معجزات این امام را می‌بیند. پس حب به علی ربطی به شیعه و سنی ندارد.

بیات گفت: البته ما شاعرانی هم داریم که دچار غلو می شوند و امام علی (ع) در برابر این افراد موضع می‌گیرد. در دوره قاجار فهم های باطنی دین خیلی زیاد می شود و برخلاف تصور عموم که می گویند شعر زمان قاجار ارزشی ندارد، اینطور نیست و شعرهای این دوره از لحاظ محتوایی خیلی قدرتمندند اگرچه به لحاظ زبانی تکرار دوره پیشین است اما حرفهای جدیدی در این دوره گفته شده است که در دوره های قبلی گفته نشده و یکی از دلایلش هم این است که جامعه یکدست شیعه است و دغدغه مردم دیگر بهتر بودن علی (ع) و معاویه نیست و همه می دانند علی (ع) کیست به طور کلی در دوره قاجار ادبیات و هنر خیلی رشد کرد و نمی توان آن را کتمان کرد. سروش اصفهانی در این دوره شاعر قوی است و این نسل به دوره پهلوی هم کشیده می شود مثلا آیتی بیرجندی، صغیر اصفهانی که مناقب گوهایی هستند که شعرهای فوق العاده ای گفتند. بعد از این دوره ها ما به یک پختگی می رسیم که رو به امیرالمومنین (ع) حرف می زنیم مثل شعر علی ای همای رحمت استاد شهریار که در دیوان نامش مناجات است.

وی در پایان با اشاره به اینکه این امام معصوم خودشان هم در کلامشان نظم و سجع و شعر داشتند توضیح داد: محمود عابدی کتابی با نام «گوهرهای پراکنده» دارد که جملات قصار امام علی (ع) را به نظم درآورده و حدود ۶۵ ترجمه منظوم امیرالمومنین (ع) در کتابخانه تخصصی امام علی (ع) در مشهد وجود دارد که بنده دیدم اما بسیاری از اینکارهایی که مرتبط با این موضوع انجام می شود دیده نمی شود و ما از آن خبر نداریم.

اما در بخش پایانی برنامه که بخش تجربه خواندن بود علی الماسی زند دربارۀ تجربۀ خواندن کتاب «هبوط» نوشتۀ علی شریعتی صحبت کرد.

وی گفت: کتاب «هبوط» دکتر شریعتی مسیر من را در زندگی تغییر داد. من حدود ۱۷-۱۸ ساله که بودم روزی در جایی به انتظار نشسته بودم که مجبور بودم ساعتهایی را در انتظار بگذرانم و ناگزیر کتابی را از کتابخانه جایی که بودم برداشتم و یکدفعه نگاه کردم دیدم صفحه چهل آن هستم بدون اینکه عنوان آن را بدانم و در همان لحظه فکر کردم که این کتاب کمشده من را پیدا کرد چون من دنبال ادبیات نقادانه ای بودم که در کتاب پیدا کرده بودم و همین باعث شد که من به آثار ایشان علاقمند شوم و با وجود اینکه رشته م ریاضی بود بعد از اینکه مهندسی برق قبول شدم و چندسالی هم خواندم به این نتیجه رسیدم که من به درد این رشته نمی خورم و از دانشگاه انصراف دادم اما بخاطر مخالفت های خانواده مجبور شدم لیسانس برق را بگیرم اما در مقع ارشد فلسفه هنر خواندم و الان هم دانشجوی دکترای فلسفه هستم. کتاب «هبوط» دکتر شریعتی به گونه ای است که از مسائل دینداری به مسائل روز و جامعه می رسد و همین نگاه نقادانه گمشده من بود و سرنوشت من را عوض کرد. پس شما هم انقدر کتاب بخوانید که گمشده تان را پیدا کنید. کتاب «هبوط» شریعتی برای جوانانی که دردشان چگونه بودن و چگونه زندگی کردن است می تواند خیلی مناسب وراهگشا باشد.

اما در دومین شب از هفته بیست و دوم برنامه چراغ مطالعه کتاب «قدر مطلق یک توطئه (کودتای نقاب به روایت اسناد)» با حضورشاداب عسگری یکی از نویسندگان این اثرمورد بحث و گفتگو قرارگرفت.

نجفی از عسگری پرسید که چرا سراغ پژوهش تاریخ معاصر دراین برهه زمانی رفتید؟

وی پاسخ داد: یکی از علومی که در حوزه علوم انسانی کشور ما مغفول مانده و کمتر به آن توجه می‌شود علم تاریخ است. این درحالیست که علم تاریخ بسیار بااهمیت است؛ چون تاریخ یعنی استفاده از تجارب یک فرد و اگر یک فرد از تجارب خودش استفاده نکند دائم دچار روزمرگی و آزمون و خطا می‌شود درباره ملت ها هم همینطور است. ضمن اینکه تاریخ را اگر ننویسیم برایمان می نویسند و آن وقت چیزی را می‎‌نویسند که خودشان دوست دارند نه چیزی که واقعیت دارد.

وی افزود: زمانی که کودتای نقاب رخ داد من ۱۸ سال سن داشتم و در سنی بودم که همه جریان را متوجه می شدم وبراساس علایق شخصی موضوع را دنبال کردم و تصمیم گرفتم که درباره این موضوع بنویسم چون چیزی که اتفاق افتاده بود با چیزهایی که نوشته شده بود یکی نبود علاوه براینکه این واقعه ابهامات زیادی هم داشت و درنهایت دست به کار شدم و به مطالعه در این حوزه ورود کردم و حدود ۴ سال مشغول مطالعه در این حوزه شدم و با افرادی که مرتبط با این موضوع بودم مصاحبه کردم و نتیجه این مصاحبه ها کتاب «قدر مطلق یک توطئه (کودتای نقاب به روایت اسناد)» شد.

عسگری ادامه داد : در کشور ما درباره موضوعات تاریخی دسته های مختلفی وجود دارند؛ عده‌ای هستند که مستندات را قبول می‌کنند، عده ای هستند که حتما باید مدرک به آنها ارائه بدهیم و دسته سوم هم کسانی هستند که می گویند اگر مستندات با مدارک همراه باشد قبول داریم. کاری که من در این کتاب کردم این بود که هم مصاحبه های نقلی آوردم و هم اسناد مرتبط. این اسناد را از همه جا آوردم از پایگاه‌های هوایی گرفته تا خلبان ها و... در حوزه تاریخ پژوهی وقتی سراغ اسناد می‌روی پشیمان می‌شوی. موضوع کودتای «نقاب» را آنچنان تحریف کرده بودند که من وقتی نوشتم و کتاب را به یکسری دوستان هدیه دادم آنها تعجب می‌کردند و می گفتند کتاب با چیزی که شنیدیم خیلی فرق دارد. نکته مهم اینکه این تفاوت، تفاوت در بیان جمهوری اسلامی نبود تفاوت در تحلیل های ناصواب بود.

این نویسنده و پژوهشگر توضیح داد: هیچ مورخی نمی تواند بگوید که کارتاریخی من ۱۰۰ درصد درست است اما من می توانم بگویم که حق مطلب را ادا کردم. طوریکه در بخشی از کتاب به خطای راهبردی یک نفر در این کودتا اشاره کردم و گفتم شاید یکی از دلایل حمله صدام به ایران ر فتار ایشان بود. نام و مشخصات ایشان را در کتاب آوردم. اصلی ترین موضوعی که برای من در طول این کتاب مهم بود اینکه ابهامات این موضوع را برطرف کنم. برای این کار تمام کتابهایی که مرتبط با این موضوع نوشته شده بود را مطالعه کردم مهمترین کتاب در این باره هم خاطرات آقای ری شهری است که قاضی این پرونده بودند. اخیرا هم کتابی درباره حمله آمریکا به طبس نوشتم که به زودی منتشر می‌شود و این کتاب هم خیلی با حرفهایی که ما دراین باره شنیدیم فرق دارد البته اینکه می گویم فرق دارد یعنی خیلی موضوعات را ما نمی‌دانیم.

عسگری در اداه بحث تفاوت در پرداختن به موضوعات تاریخی در کتابش گفت: مثلا خیلی ها می‌گویند در کودتای نقاب حدود ۶۰ خلبان اعدام شدند که این اعدام باعث حمله صدام شد اما من در کتاب با سند و یقین آوردم که ۱۱ خلبان اعدام شدند و از این ۱۱ نفر سالها بود که اصلا پرواز نمی‌کردند.

وی در توضیح عنوان کتاب که کودتای نقاب است بیان کرد: کودتای نقاب مخفف، «نجات قیام ایران بزرگ» است. نکته جالب اینکه کسانی به فکر نجات قیام بزرگ بزرگ بودند که تا دقیقه نود مخالف آن بودند مثل شاپور بختیار. اینکه برخی کودتای نقاب را کودتای نوژه می‎نامند به این خاطر است که پایگاه هوایی نوژه پیش از انقلاب پایگاه هوایی شاهرخی نام داشت، بعد از انقلاب چون بیشترین تحرکات نیرو هوایی علیه پهلوی در آنجا بود پایگاه هوایی حر نامیده شد. در جریان اتفاقات پاوه، خلبانی که به کمک شهید چمران و همرزمانش می‌رود شهید نوژه بوده و چون ایشان اولین شهید جمهوری اسلامی ایران در نیروی هوایی بوده پایگاه به نام ایشان نامگذاری شده است.

این نویسنده و پژوهشگر تاریخ در ادامه به شرح ماجرای کودتای نقاب پرداخت و گفت: برخلاف تصور عامه اولین کودتا در جمهوری اسلامی ایران در ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ در قالب کودتای کورتاژ شکل گرفت. دومین کودتا آبان ماه سال ۱۳۵۸ به نام «نمارا» بود که ناکام ماند. سومین کودتا هم همین کودتای نقاب بود. یکی از سوالاتی که من در کتاب به آن پاسخ دادم اینکه کودتاچیان چگونه انتخاب می‌شوند؟ برای انتخاب کودتاچیان باید از افراد شناخت داشته باشیم. دفتر مستشاری ایران در آمریکا این شناخت را داشت. در کودتای نقاب قراربوده حدود ۳۲ فروند هواپیما جماران را مورد حمله قرار دهند اما یک روز قبل از حمله، کودتا لو می‌رود. این را هم بگویم که هیچ کودتایی در یک کشور شکل نمی گیرد مگر اینکه یک کشور بیگانه از آن حمایت کند. حداقل در ۵۰ سال اخیر قرن بیستم بیشترین حمایت از کودتاها را آمریکا انجام داده است.

نویسنده کتاب «قدر مطلق یک توطئه (کودتای نقاب به روایت اسناد)» توضیح داد: در افکار عمومی اینگونه القا شده که روس ها و توده ای ها کودتا را لو دادند اما اصلا اینطور نبوده و من این را اثبات کردم. در پایان اینکه در جمع آوری این کتاب دوست و همکار عزیزم آقای اسماعیل قمری هم همراه من بودند که باید از ایشان هم یادی می‌کردم.

اما در بخش تفکر انتقادی که بخش پایانی برنامه است، معصومه توکلی درباره اینکه کجا کتاب بخوانیم سخن گفت. وی گفت: برای خیلی ها جای کتاب خواندن از مدرسه، جامیزی مدرسه، کیف مدرسه و امثال اینها آغاز شده است اما برای برخی کتاب همیشه نزدیک یا زیر بالششان است و آن را هیچ وقت از خودشان دور نمی کنند. برخی هم یک کتاب بالینی دارند به این معنا که هرکتاب دیگری داشته باشند جای کتابی که کنار بالششان دارند را اشغال نمی کند مثل دیوان حافظ یا یک کتاب عجیب و غریب. کتاب در اماکنی که انتظار طولانی داریم هم می تواند آن انتظار ملال آور را به یک لذت طولانی تبدیل کند. مثلا من در کودکی کتابهای زیادی را در ایستگاه اتوبوس یا اتوبوس خواندم و امروز هم می توان اینکار را کرد. در برخی از مواقع صاحبان اماکن فکر انتظار را کردند و کتاب برای مطالعه گذاشتند ولی خب کتابهای آنها با سلیقه خودشان است نه ما. بنابراین پاسخ این سوال که کجا بخوانیم این است که هرجا. اما برخی از اماکن با خواندن کتابهای ما نشاندار می شوند و خوب است که این اتفاق بیفتد. یک آدم کتابخوان دنبال جایی برای کتاب خواندن نمی گردد و از هرجایی برای کتاب خواندن استفاده می‌کند.