چه کسی موجب شکل گیری عقل اصلاح‌گر عربی شد؟

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: رایزنی فرهنگی ایران در تونس در تازه‌ترین گزارش ارسالی خود به مهر از انتشار یک کتاب درباره یکی از شخصیت‌های برجسته تونس در دوره رنسانس عربی خبر داده است. این کتاب را که «خیرالدّین تونسی بین حقیقت و سایه آن» نام دارد و به قلم عبدالحق الزموری است، انتشارات ارتحال در ۲۰۹ صفحه منتشر کرده است.

خیرالدین تونسی (۱۸۲۱-۱۸۸۹) که در تونس به خیرالدین پاشا معروف است، از سال ۱۸۷۳ تا ۱۸۷۷ نخست وزیر تونس بود و پس از آن صدر اعظم امپراتوری عثمانی شد. او یکی از برجسته‌ترین پیشگامان پژوهش سیاسی عربی و اسلامی از اوایل رنسانس عرب (قرن ۱۹) بود که برنامه اصلاحگرانه خود را بر پایه اقبال به دنیای غرب بنا کرد که همین مسئله در شکل گیری شخصیت و ذهن روشنفکرانه او نقش داشت و تا حد امکان از سفرهای مکررش به اروپا، به ویژه فرانسه، بسیار سود می‌برد.

اگرچه اندیشه‌های اصلاح‌طلبانه خیرالدین مورد بررسی و تحلیل بسیاری قرار گرفته است، و حتی به تفصیل در تعداد زیادی از مطالعات عربی و غربی به آن پرداخته شد؛ اما تمرکز آنها عموماً به تلاش‌های اصلاحگرانه خیرالدین و تاثیر او بر برخی نخبگان زمان خود و دوره‌های پس از آن معطوف بود؛ اما نسبت به «چگونگی شکل گیری عقل اصلاح‌گر او» غفلت شد.

در همین راستا، کتاب «خیرالدین التونسی بین حقیقت و سایه آن» توسط نویسنده تونسی و پژوهشگر رشته تاریخ، عبدالحق الزموری تدوین شده است. وی برای شناخت حلقه‌های روابط و دوستان و دشمنان و مردان مورد اعتماد خیرالدین بسیار تلاش کرده است؛ و همانطور که خود او آن را توصیف کرده است، این اثر، یک پژوهش در باب چیزی است که او آن را تشریح هندسه «زمینه‌ها» نامیده است که اصلاحگران و روایت اصلاحگری را به وجود آورده است.

عبدالحق الزموری مدیر بنیاد مطالعات آینده‌ پژوهی «ابعاد» در اسپانیا و نایب رئیس انجمن عربی مطالعات آینده پژوهی خارطوم (سودان) است. وی همچنین نویسنده و مترجم بسیاری از کتاب‌های فردی و گروهی مانند: «تشیع در تونس؛ خوانشی علمی از تاریخی طولانی» (۲۰۲۰) و «تصوف، مسیر باطنی اسلام» ترجمه شده از جوفروا (۲۰۱۹) است.

شکستن «زنجیرهای» تصویر تبلیغ شده

عبدالحق الزموری هدف خود از نوشتن کتاب «خیرالدین التونسی بین حقیقت و سایه آن» را شکستن «غل و زنجیرهای» تصویر منتشر شده از یکی از مهمترین مردان تاریخ جدید و معاصر ما یعنی خیرالدین التونسی بیان می‌کند، تصویری که - اگر به سازوکارهای توجه به تفاوت تاریخ وقایع و تاریخ‌هایی که جانبدارانه نوشته شده توجه کنیم که معمولا با فاصله از دوره آن رویداد نوشته می‌شود – آن را تصویری بزرگ شده و اصلاح شده می‌یابیم که در آینده، در راستای اهدافی که معمولا هیچ ارتباطی با واقعیت ندارند، در چارچوب یک تاریخ «تلفیق شده» در عقل ایدئولوژیک قرار داده می‌شود.

الزموری می‌گوید: این کتاب بخشی از یک پروژه گسترده‌تر با هدف کمک به از بین بردن «روایت‌های بزرگ هژمونیک» است که ساختارهای مشترک ما و انتخاب‌های اصلی اجتماعی ما را شکل داده است. برای این کار باید شیوه و دستورالعملی نامتعارف و ابتکاری انتخاب می‌کرد که از آن به عنوان مبنای سؤالات و به عنوان ماده‌ای برای تجدید نظر در بدیهیات قدیمی در این زمینه استفاده کند، مبنایی که بیشتر بیانگر خودانگیختگی حوادث و صمیمیت احساس و تعامل با آنها در میان این مصلحان است. او ساختار اثر خود را بر اساس مکاتبات خیرالدین به عنوان یک مجموعه اساسی بنا کرد (منظور از مکاتبات خیر الدین یعنی نامه‌هایی که او نگاشته بود یا دریافت کرده بود) و آن را با اطلاعات تاریخی و آرشیوی همان دوره (نیمه دوم قرن نوزدهم) درآمیخت.

در همین زمینه الزموری اشاره می‌کند که علیرغم انتشار تعداد زیادی از مکاتبات این مرد از دهه سی قرن گذشته، اما این نشریات به صورت پراکنده و جزئی باقی ماندند و با اینکه آنها حاوی گنجینه‌ای از اطلاعات، اسامی، اسرار، بینش‌ها، مواضع و تحلیل‌ها بودند، اما کار علمی جامع و دقیقی در مورد آن صورت نگرفت، ضمن اینکه این نامه‌ها مورد یک مطالعه تحلیلی بر مبنای شخصیت خیرالدین اصلاحگر قرار نگرفتند، این در حالی است که نویسنده از معانی این نامه‌ها بهره می‌برد و و در اسلوب‌های نیمه دوم قرن نوزدهم معناسازی می‌کند.

نهضت تونس بر اساس اصلاحگری روشنگرانه خیرالدین بنا شد

میراث خیر الدین جایگاه مهمی در عرصه ملی تونسی‌ها دارد. ایده‌های او از ابتدای تجربه، موفقیت بزرگی داشته است. نخبگان جدید تونس، صرف نظر از وابستگی‌های ایدئولوژیک و سیاسی، هنوز به اتفاق آرا موافق هستند که ایده‌های او لنگر محکم تلاش‌های اصلاحی معاصر است و حتی «گفتمان اصلاحی او تا آغاز قرن ۲۱ در میان بسیاری از روشنفکران عرب بازتاب داشت و کتاب او با عنوان «اقوم المسالک فی معرفة احوال الممالک» به چندین زبان اروپایی و آسیایی ترجمه شده است.

عبدالوهاب بوحدیبه در یک کتاب گروهی با عنوان «خیرالدین تونسی» تاکید میکند که اندیشه‌های اصلاحگرانه و روشنگرانه خیرالدین تونسی پس از آنکه مصلحان در کشور ما نسل به نسل از آن الهام گرفتند و نهضت پربرکت ما بر اساس آن رویید، ماندگار شد. همانطور که احمد عبدالسلام در کتاب خود «بنیاد صادقی و دانش آموختگان آن» و نیز مرحوم «معن زیاده» مدیر مسئول مجله «اندیشه عرب» و سردبیر «دائره المعارف فلسفی عرب» در مقدمه تحقیق خود بر کتاب «اقوم المسالک فی معرفه احوال الممالک» نگاشته است: خیرالدین تونسی به عنوان «پدر اصلاحات در تونس و سازنده نهضت فکری آن» شناخته می‌شود.

آگاهی‌ای که در آزمایشگاه ایجاد می‌شود

عبدالحق الزموری در پایان این اثر خود تأکید می‌کند که خیرالدین حداقل ۹ بار به فرانسه سفر کرده است و سفرهای او و دلایل آن متنوع بوده است و از سفرهای دیپلماتیک رسمی گرفته تا سفرهای خانوادگی و درمانی و شخصی را شامل می‌شود. سابقه سفرهای او نشان می‌دهد که فرانسه و پاریس همیشه یک مقصد یا نقطه آغازین برای حرکت به سمت دیگر مناطق بوده است. مکاتبات خیرالدین حاوی حجم عظیمی از رویدادها، جزئیات و تحلیل‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است و بلکه شامل تعداد زیادی از نام‌هایی است که خیرالدین در زمینه‌های مختلف با آن‌ها اشتراک داشته است و «شبکه روابطی را تشکیل می‌دهد که در آن حرکت و تعامل داشت و معنا را مصرف و نیز آن را تولید می‌کرد».

بنابراین، الزموری تلاش کرد تا بفهمد عقل اصلاحگر تونسی (و به طور کلی مسلمانان) در قرن نوزدهم چگونه شکل گرفته و همزمان چگونه عمل می‌کرد؟ و این چیزی است که نویسنده آن را آگاهی ساخته شده در آزمایشگاه نامید.

الزموری می‌افزاید: پرس و جوی این حقایق در مورد خطوط شغلی و خانوادگی مصلحان نیز منجر به تلاش برای ترسیم (و شناخت) پیشینه آگاهی‌های آنان، عملکرد و زمینه‌های ذهنی ایشان می‌شود که مبتنی بر چیزی است که به آن «تاریخ اولیه» گفته می‌شود. یعنی پیام‌های شخصی، قبل از آنکه خوانش‌های هدایت شده و تکرار فرمول‌بندی‌ لازم در نگارش روایت‌ها بر آن بار شود، بیانگر اولین واکنش‌های مرتبط با رویدادهاست.

به نظر الزموری ارزش متمایز این سفرها در اشتراک‌ها، تکرار و کسب تجربه‌ای است که برای خیرالدین و دیگر مصلحان جهان اسلام فراهم می‌کرد. این همان چیزی است که می‌توانیم آن را فرصت تاریخی برای نسلی از ذهن‌های امیدوار بنامیم که خواهان اصلاحات و پایان دادن به از کار افتادگی تمدنی هستند. شیوه پیام‌هایی که نویسنده - پژوهشگر روی آن کار کرده و به این سفرها مربوط می‌شود، چیزی را نشان داد که او آن را «صحنه» اولین واکنش‌ها برای ذهن یک مسلمان در مواجهه با پیچ و خم‌های تمدن جدید نوظهوری نامید که نتایج دوره نهضت خود را آزموده و تعقل و تمدن خود را در آن واحد، بر آن بنا کرده است. ارزش این فرایند در آن است که پیش از آنکه به روایت بعدی تبدیل شود که در آن، خودِ کنشگر یا پیروان بعدی‌اش اصلاحات و ترمیم‌های لازم را برای ایجاد یک چهره مورد قبول انجام دهند، تصویری از کنش متقابل زنده و خودانگیخته را در اختیار ما قرار می‌دهد.

در نتیجه، نویسنده به دنبال روشن کردن نقاط تاریک در زندگی خیرالدین، برای بررسی مجدد روایت‌های انتقادی به منظور شکل دادن به آگاهی جمعی ما از طریق تجزیه و چینش مجدد آن به سمت فهم دقیق‌تر پیچیدگی‌های واقعیت است که منظور از آن، درک زمینه‌هایی است که اندیشه اصلاحگری، پیش از اشغال مستقیم (استعمار تونس) از آن برخاسته است.

(تفاوت) تصویر واقعی و تصویری که به بازار عرضه شده است

الزموری از خوانندگان کتاب خود «خیرالدین التونسی بین حقیقت و سایه آن» می‌خواهد تا در مورد اصول حقیقت بحث کنند. آیا تصویر، حقیقت است یا سایه آن حقیقت دارد؟ با توجه به بررسی نویسنده از مجموعه نامه‌ها و تمام بحث‌ها ومناقشات مرتبط، شخصیت خیرالدین تونسی دارای روندها و مجموعه‌ای از آثار، دستاوردها و شکست‌هاست. اما واقعیت «خام» خیرالدین که ارائه نشده است، نسبی باقی می‌ماند، همانطور که اندیشه‌های اصلاحگرانه مندرج در کتاب نیز گوشه‌های نسبی از حقیقت باقی می‌مانند، حتی اگر حقایق، گرد آن را فرا گرفته باشند.

در مجموع، نویسنده، پژوهشگران جوان و تازه کاری را که به مطالعه اندیشه‌های اصلاحگرانه خیرالدین تونسی می‌پردازند، به قدم گذاردن در میدان پرسشگری و عدم پذیرش هر آنچه که از نظر آنان حقیقتی پذیرفته شده است، فرا می‌خواند تا توهم به واقعیتی تبدیل نشود که سال‌ها، دهه‌ها یا قرن‌ها بر ساختارها حاکم بماند، همانطور که به نظر نویسنده، در مورد ملت ما اینگونه است.