جنگ روسیه-اوکراین و تاثیر آن بر برجام؛ سرنوشت مذاکرات وین به کجا خواهد انجامید؟

جنگ روسیه-اوکراین و تاثیر آن بر برجام؛ سرنوشت مذاکرات وین به کجا خواهد انجامید؟

• شهیر شهید ثالث
• روزنامه‌نگار و تحلیلگر

یک ساعت پیش

منبع تصویر، Getty Images

علیرغم برخورد خارج از اصول دیپلماتیک روسیه، در جریان دیدار ابراهیم رئیسی از مسکو، به خصوص در صحنه بدرقه وی که هیچ مقام روسی در صحنه حاضر نبود و آقای رئیسی و همراهانش به حال خود رها شده بودند، در نخستین ساعات تهاجم ارتش روسیه به اوکراین، رئیس جمهور ایران در یک تماس تلفنی با ولادیمیر پوتین گفت: "گسترش ناتو، تهدیدی جدی علیه ثبات و امنیت کشورهای مستقل در مناطق مختلف است."

شش روز بعد، آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، در واکنش به تجاوز روسیه به خاک اوکراین گفت: "اوکراین قربانی سیاست آمریکا شده است".

در این ماجرا، ایران در کنار بلاروس و گروهی از کشورهای آسیای میانه که قبلا جزئی از اتحاد جماهیر شوروی بودند به اضافه کوبا و البته چین در زمره معدود کشورهایی است که در کنار روسیه ایستاد. چین و روسیه با هدف شکل دادن به یک قطب‌بندی جدید در نظام بین‌المللی که بعد از فروپاشی شوروی در ابتدای دهه ۱۹۹۰ منجر به شکل‌گیری نظام جهانی تک‌قطبی به رهبری آمریکا شد، بطور چشمگیری به یکدیگر نزدیک شده‌اند.

بیشتر بخوانید:

• آیت‌الله خامنه‌ای: اوکراین قربانی سیاست آمریکا شده
• حمله به اوکراین؛ آیا یک جنگ سرد تازه آغاز شده؟
• بحران اوکراین چه معنایی برای ایران دارد؟
• بحران اوکراین و تغییر لحن رسانه‌های چین: هشدار در مورد 'تغییرات اساسی'
• مذاکرات وین؛ ذهنیت حکومت ایران و تبعات نتیجه مذاکرات

حدود سه هفته پیش، در جریان ملاقات پوتین با شی جین‌‌پینگ رهبر چین، بیانیه مشترکی صادر شد. کلماتی که در بیانیه در تعریف روابط بین دو کشور بکار رفته بود قابل توجه و کم‌سابقه است. در بیانیه آمده بود: "روابط بین دو کشور روسیه و چین فراتر از اتحاد سیاسی و نظامی بین آنان در دوران جنگ سرد [بین سالهای ۱۹۴۷ تا ۱۹۸۹علیه بلوک غرب] است. دوستی بین دو کشور حد و مرز ندارد".

روز ۵ اسفند خبرنگار رویترز از سخنگوی وزارت خارجه چین، خانم هوآ چون‌یینگ که در جمع خبرنگاران حاضر شده بود پرسید: "آیا چین فکر می‌کند اقدام روسیه تجاوز به اوکراین است؟ اگر چنین نیست، چرا نیست؟"

وی پاسخ داد: "من پیشنهادی برای شما دارم. بروید از آمریکا بپرسید، آنها آتش را به پا کردند و در آن دمیدند. حالا چگونه می‌خواهند این آتش را خاموش کنند؟"

از پادکست رد شوید و به خواندن ادامه دهیدپادکسترادیو فارسی بی‌بی‌سی

پادکست چشم‌انداز بامدادی رادیو بی‌بی‌سی

برنامه ها

پایان پادکست

در جریان مذاکرات احیای برجام، میخائیل اولیانف، نماینده روسیه در مذاکرات، حداقل آن طور که به نظر می‌رسید، برای نزدیک کردن مواضع آمریکا و حکومت ایران، علی الخصوص فشار بر حکومت ایران برای دست کشیدن از "خواسته‌های حداکثری" فعال بود تا جائی که روزنامه جمهوری اسلامی در سرمقاله ای نوشت: "مگر اولیانف از اولیاء ما است که هرچه بگوید ما باید قبول کنیم!" با این حال، با حمله روسیه به اوکراین این وضعیت، یعنی نقش میانجی‌گرایانه روسیه می‌تواند تغییر کرده باشد.

پیش از آن که به این موضوع بپردازیم، بر اساس خبری که روز ۹ اسفند توسط رویترز از قول منبعی نزدیک به مذاکرات انتشار یافت "بعد از سفر باقری به تهران موضع [حکومت] ایران آشتی ناپذیرتر شده" ضمن اینکه "خواسته‌های تازه‌ای مطرح کرده‌اند". منابع رویترز گفته‌اند که نمایندگان حکومت ایران "می‌خواهند موضوعاتی را که قبلا بر روی آن توافق شده بود دوباره برای مذاکره باز کنند".

اگر این خبر صحت داشته باشد، چند عامل می‌تواند باعث سخت‌تر شدن موضع حکومت ایران شده باشد. نخست اینکه در پی بحران اوکراین قیمت نفت افزایش قابل توجهی داشته است. در زمان تهیه این گزارش، در روز ۵ مارس، بهای هر بشکه نفت برنت به ۱۱۸ دلار رسیده که بالاترین نرخ در هفت سال گذشته است. بودجه سال آینده ایران بر اساس بشکه ای ۶۰ دلار تهیه شده بود. این افزایش قیمت، حاشیه نسبتا امنی برای اقتصاد ایران بوجود خواهد آورد که شاید بتواند با تحریم‌های آمریکا مقابله کند. به نظر نمی‌رسد در آینده قابل پیش‌بینی قیمت نفت به سطح سال ۲۰۲۱ باز گردد.

دوم، اطلاعات شرکت‌های ردیابی نفتکش‌ها نشان می‌دهد که فروش نفت ایران به چین در ماه‌های گذشته به شدت افزایش یافته و از پنج سال پیش هم که ایران مشمول تحریم‌های انرژی دولت آمریکا نبود بیشتر شده است. افزایش خرید نفت ایران، به خصوص توسط چین ، ظاهرا این باور را در حکومت ایران تقویت کرده که دوران بی‌اثر شدن تحریم‌های آمریکا فرا رسیده است.

نور نیوز، منعکس کننده نظرات شورای عالی امنیت ملی ایران در تحلیلی به تاریخ ۱۰ اسفند نوشت: " در شرایطی که کشور با بهره‌گیری از راهبرد "مقاومت فعال" از گردنه‌های سخت ناشی از بدعهدی آمریکا و بی‌عملی اروپا عبور کرده و به مرز بی‌اثر شدن تحریم‌ها نزدیک شده هیچ اجباری برای نادیده گرفتن خطوط قرمز تضمین‌کننده توافق خوب وجود ندارد".

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

نفت خریداری شده برای پالایشگاه‌های مستقل و غیردولتی چینی است

خرید نفت ایران توسط واسطه‌هائی صورت می‌گیرد که هیچ رابطه مالی و اقتصادی با آمریکا ندارند لذا قابل تحریم توسط آمریکا نیستند. نفت خریداری شده برای پالایشگاه‌های مستقل و غیردولتی چینی است. اما نکته مهم اینجاست که این حکومت چین است که برای پالایشگاه‌های مستقل سهمیه خرید تعیین می‌کند. در صورتی که آمریکا دست به سختگیری بزند، به احتمال قوی دولت چین میزان سهمیه خرید نفت از ایران را تقلیل خواهد داد و حتی ممکن است به صفر برساند.

از مجموعۀ اطلاعاتی که به دست آمده چهار خواستۀ جمهوری اسلامی ایران که در مذاکرات وین جهت احیای برجام تا کنون حل نشده باقی مانده عبارتند از: برداشته شدن همه تحریم‌هائی که تحت عنوان سیاست فشار حداکثری در دوران ریاست جمهوری دونالد ترامپ اعمال شد. دوم، تضمین برای عدم خروج دوباره آمریکا از برجام. حکومت ایران مطرح می‌کند که بازگشت آمریکا به توافق، بدون تضمین، واردشدن به یک فضای ناپایدار و موقتی است. سوم، زمان کافی برای راستی‌آزمائی برداشته شدن تحریم‌ها. و چهارم، موضوع جدید درخواست بسته شدن پرونده هسته‌ای ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی در رابطه با پیدا شدن آثار مواد رادیو اکتیو در سه سایت اعلام نشده.

به گزارش نورنیوز، پایگاه اینترنتی وابسته به شورای عالی امنیت ملی حکومت ایران، طی سفر ۱۴ اسفند مدیر کل آژانس، رافائل گروسی،به تهران، به وی گفته شده که "در صورت حل نشدن موضوعات پادمانی باقیمانده [منظور بسته شدن پرونده سایت های مشکوک]، توافق در وین امکان پذیر نیست." در ضمن طبق گزارش رویترز توافق شده که سازمان انرژی اتمی ایران تا پایان اسفند ماه جاری توضیحات خود را به گروسی ارائه کرده و وی حداکثر تا ۱۶ خرداد ماه آینده گزارش نهائی خود را تسلیم شورای حکام آژانس کند.

به این ترتیب به نظر می‌رسد اگر در دیگر موارد توافق حاصل شود، "اجرائی شدن" توافق، موکول به متقاعد شدن آژانس نسبت به توضیحات جمهوری اسلامی است و لذا باید تا ۱۶ خرداد برای عملیاتی شدن توافق احتمالی صبر کرد.

خبرگزاری تسنیم وابسته به سپاه پاسداران در این خصوص می‌نویسد: " در صورتی که طرف غربی درباره موضوعات غیرپادمانی باقیمانده [یعنی سه موضوع دیگر ذکر شده] تصمیم درستی بگیرد و به تعهداتش پایبند باشد، اجرای توافق احتمالی منوط به اراده آژانس برای حل و فصل و پایان بخشیدن به موضوعات پادمانی خواهد بود. تا پیش از آن، طرف غربی نمی‌تواند از ایران انتظاری داشته باشد [که برنامه هسته‌ای‌اش را به عقب برگرداند]." در هر حال، نفس قانع کردن آژانس در این رابطه، با توجه به اینکه جمهوری اسلامی از سال ۲۰۱۹ تاکنون قادر به انجام آن نبوده، مشکلی برای عملیاتی شدن توافق خواهد بود.

منبع تصویر، Getty Images

توضیح تصویر،

از آنجا که روسیه یکی از طرف‌های امضاء کننده برجام است، "احیای آن توافق" قاعدتا به موافقت روسیه نیز نیاز دارد

جنگ اوکراین آثار خود را بر مذاکرات وین آشکار کرده است. روسیه با مانوری غیرمنتظره کل روند مذاکرات را در پرده‌ای از ابهام قرار داده است. سرگئی لاوروف روز ۱۴ اسفند گفت: "ما خواهان تضمین کتبی هستیم ... که روند جاری که از سوی آمریکا شروع شده است به هیچ‌وجه به حقوق ما در خصوص انجام تجارت آزاد و کامل اقتصادی و همکاری در زمینه سرمایه‌گذاری و تکنیکی-نظامی با جمهوری اسلامی [ایران] خللی وارد نمی‌کند."

از آنجا که روسیه یکی از طرف‌های امضاء کننده برجام است، "احیای آن توافق" قاعدتا به موافقت روسیه نیز نیاز دارد. مشکل برآورده شدن این درخواست روسیه، دقیقا مشابه مشکل لاینحلی است که حکومت ایران در مورد درخواست تضمین از آمریکا با آن روبرو شده است. تنها تضمین نسبتا محکم و معتبر در پاسخ به این درخواست روسیه، مصوبه کنگره آمریکاست که آن هم در شرایط موجود، چه به دلیل نگاه کنگره به حکومت ایران و چه درگیری آمریکا با روسیه بر سر تجاوز آن کشور به اوکراین، غیرممکن به نظر می‌رسد.

غیرعملی بودن چنین درخواستی نمی‌تواند از دید حکومت روسیه و دیپلمات کارکشته ای مانند لاوروف پنهان باشد. این امر باعث می‌شود این گمان به وجود بیاید که روسیه در صدد بازی کردن با کارت ایران است به این معنا که در قبال گرفتن امتیاز از آمریکا، از جمله کاهش فشارهای تحریمی، در جهت اعمال فشار بر حکومت ایران برای رسیدن به توافق در وین، همکاری کند. همکاری روسیه با غرب در همین مذاکرات سابقه دارد. اولیانف حدود دو ماه پیش عنوان کرده بود که "روسیه و چین، ایران را متقاعد کردند که برخی خواسته‌هایش را کنار بگذارد". این اظهارات از سوی حکومت ایران رد نشد.

اما به موازات این حرکت روسیه، در یک تحول تازه آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه آمریکا در مصاحبه ای با بی‌بی‌سی تمایل دولت آمریکا را برای مذاکره با روسیه اعلام و راه دیپلماسی را باز کرده است. وی گفته است: "ما همواره به دنبال فرصت هائی برای دیپلماسی و گفتگو هستیم. ... این کاملا بستگی به پرزیدنت پوتین و روسیه دارد". بطور قطع اگر چنین دیالوگی صورت بگیرد موضوع توافق با ایران و موضع جدید روسیه که توسط لاوروف اعلام شده یکی از مطالب مورد گفتگو خواهد بود. حال اگر مسکو به این پیشنهاد آمریکا پاسخ مثبت داده و حاضر به گفتگو شود، احتمالا احیای برجام موکول به نتیجه آن مذاکرات خواهد شد. و اگر گفتگو بین دو طرف برای رسیدن به یک راه حل برقرار نشود و مسکو هم چنان بر خواسته‌اش پافشاری کند، حتی اگر حکومت ایران با آمریکا به توافق برسد، احیای برجام با عدم مشارکت روسیه در هاله‌ای از ابهام فرو خواهد رفت.

اگر هم آمریکا و اروپائی‌ها بخواهند روسیه را کنار بگذارند، اولا، احتمالا با مخالفت چین روبرو خواهند شد. ثانیا، برجام بدون مشارکت روسیه که یکی از طرف‌های توافق بوده قابل احیا نیست لذا باید به فکر یک توافق جدید بود که بند بندش، از جمله مکانیزم ماشه، می‌تواند آغاز دور جدیدی از درگیری باشد. ثالثا، توافق جدید نیاز به تایید بین‌المللی دارد و باید به تصویب شورای امنیت سازمان ملل برسد، جائی که روسیه در آن حق وتو دارد و می تواند آن را رد کند.