روز جهانی زن؛ "سالی پر از فراز و نشیب برای زنان ایران و افغانستان"

۲۶ تشکل مستقل زنان ایرانی در خارج از کشور در بیانیه مشترکی به مناسبت روز جهانی زن (۸ مارس) همبستگی خود را با فعالان حقوق زنان در ایران که "در صف مقدم مبارزات اجتماعی هستند و دراین راه متحمل هزینه فراوانی شده‌‌اند" اعلام کرده‌اند.

این بیانیه سال گذشته را سالی نامساعد و توام با محدودسازی بیشتر حقوق زنان در ایران و فشار بر فعالان این حقوق توصیف کرده است. در این رابطه در بیانیه آمده است: «با روی کار آوردن ابراهیم رئیسی و یکدست شدن حکومت در ایران، نابرابری جنسیتی در حوزه‌های مدنی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی عمیق‌تر شده است.»

جرم‌انگاری حق کنترل زنان بر بدن خود بیش از پیش، جمع آوری همه امکانات بهداشتی جلوگیری از بارداری ناخواسته و غیرقانونی‌ کردن کامل سقط جنین در کنار سیاست تبلیغ و تحمیل حاملگی اجباری، تشدید کودک همسری، کودک مادری و چند زنی، افزایش فاحش اخراج وسیع زنان و نابرابری دستمزدها و نیز فقر عنان گسیخته از مواردی بوده‌اند که به نوشته بیانیه در نتیجه سیاست‌های حکومت در سال گذشته، زندگی را بر زنان ایران دشوارتر کرده‌اند.

اوایل بهمن امسال سازمان غذا و داروی ایران توزیع رایگان یا یارانه‌ای اقلام مربوط به پیشگیری از بارداری را ممنوع اعلام کرد. بنا بر بخشنامه این نهاد هرگونه ارائه داروهای جلوگیری از بارداری منوط به تجویز پزشک است.

هدف از این بخشنامه اعمال محدودیت‌ در راستای حمایت از اجرای "قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت" ذکر شده است.

این در حالی است که بسیاری از کارشناسان ممانعت از سالمند‌شدن جامعه و کاهش رشد جمعیت ایران را نه با چنین قوانین سخت‌گیرانه‌ و مغایر با حقوق زنان، که در گرو اعمال سیاست‌های اصلاحی در رفع تنگناهای اقتصادی و اجتماعی و ایجاد چشم‌اندازهای مثبت برای بهبود زندگی نسل‌های کنونی و آتی می‌دانند.

بیانیه از موج مخالفت و اعتراض در محدودسازی حقوق زنان در ایران و ادامه فعالیت و مبارزه در این راه هم سخن می‌گوید.

فراز و نشیب‌ها در جهان

بیانیه ۲۶ تشکل ضمن مروری بر شکل‌‌گیری ۸ مارس و روند مبارزات زنان در جهان برای دستیابی به حقوق برابر تصریح می‌کند که "زنان جهان در ۸ مارس فارغ از تفاوتها و نوع نگرشها در کنارهم می‌ایستند تا با همدلی، همبستگی وهم‌اندیشی، مردسالاری را به چالش کشیده و با حاکمیت مذهب، اسلام سیاسی، سیاست‌های پوپولیستی و ضد عدالت اجتماعی مبارزه کنند."

سال ۲۰۲۱ به روایت بیانیه سالی بوده است توام با عقب‌گردها و پیشروی‌ها در تامین حقوق زنان در جهان.

همه‌گیری کرونا که شکاف‌های اقتصادی و اجتماعی را به زیان زنان تشدید کرد و شرایط کار را برای آنها محدودتر ساخت، در کنار بازگشت دوباره طالبان به قدرت در افغانستان و ضربه سنگینی که به حقوق زنان این کشور زد در بیانیه به عنوان عمده‌ترین روندهای منفی در مسائل مربوط به حقوق زنان مورد اشاره قرار گرفته‌اند.

سازمان ملل متحد در بیانیه‌ای تفصیلی که اوایل سال جاری منتشر کرد از فشار فزاینده حکومت طالبان و محدود کردن حضور زنان در جامعه خبر داد.

کارشناسان کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل در این بیانیه گفتند که رهبری طالبان در حال "نهادینه کردن تبعیض و خشونت علیه زنان و دختران در مقیاس وسیع و به صورت سیستماتیک" است.

بیانیه تشکل‌های زنان ایرانی ضمن اشاره به همین وضعیت نامساعد برای زنان افغان، تصریح می‌کند که "علیرغم اقدامات طالبان در بازداری زنان و دختران از تحصیل، محدود کردن زنان در فضای عمومی، کنار گذاشتن آنها از مشارکت سیاسی و اقتصادی، ادامه سرکوب، دستگیری و ترور، زنان افغانستان از مبارزه و مقاومت دست بر نداشته‌اند."

بیانیه به پیشرفت‌های زنان در تامین حقوق خود در جهان هم نظر انداخته و از جمله به دستاورهای زنان آرژانتین و اسپانیا اشاره می‌کند که پس از مبارزات طولانی موفق به قانونی کردن حق سقط جنین شده‌اند. زنان لهستان نیز به نوشته بیانیه در این زمینه موفق به تعدیل قانون موجود شدند و در بریتانیا نیز پس از سالها مبارزه ازدواج کودکان غیرقانونی شد.

بیانیه در انتها بر "پیمان مدافعان حقوق زنان" در راه پاسداری از دستاوردهای زنان و مبارزه با "ستم جنسی – جنسیتی، ستم اتنیکی، نژادی، اقتصادی، طبقاتی، واپس گرائی و اسلام سیاسی" تاکید می‌کند و دوباره حمایت خود را از مبارزات زنان درون ایران اعلام می‌دارد.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  "آغاز جنبش مستقل زنان در ایران"

  برخی از تاریخدانان انتشار نخستین مجله زنان در سال ۱۲۸۹ در تهران را تاریخ آغاز جنبش مستقل زنان در ایران دانسته‌اند. "دانش" هفته‌نامه‌ای بود که توسط "خانم دکتر کحال" منتشر می‌شد‌. او همسر دکتر حسین کحال‌زاده چشم‌پزشک و دختر محمد حکیم‌باشی از اقلیت‌های مذهبی همدان بود. پس از تحصیل در مدرسه‌های میسیونری طبابت را نزد پدر و همسرش آموخته بود. "دانش" هدف اصلی‌اش را تشویق زنان به علم‌آموزی قرار داده بود.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  محرومیت زنان از آموزش

  در دوره قاجار تحصیل علم برای دختران بیهوده و حتی خطرناک دانسته می‌شد و شرکت در زندگی سیاسی و اجتماعی از امتیازهای مردان بود. همچون بسیاری از جوامع دیگر خانه و آشپزخانه مکان "طبیعی" برای زن شمرده می‌شد.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  جدایی فضای زن و مرد

  درحالیکه حجاب کامل مانع کار زنان کارگر و فروشنده بود‌، روبنده و چادر سیاه یا سرمه‌ای زنان طبقه مرفه را از دیگران متمایز می‌ساخت. اندرونی و بیرونی در خانه‌های شهری دنیای زن و مرد را از هم جدا می‌کرد. حتی در تهران زنان از یک سو و مردان از سوی دیگر پیاده‌رو حرکت می‌کردند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  دو کودک با سرنوشت‌های متفاوت

  رهبران مذهبی با غیراسلامی دانستن آموزش دختران محرومیت زنان از آموزش را تقویت می‌کردند. با این همه برخی خانواده‌ها در خانه یا مکتب اقدام به آموزش دخترانشان می‌کردند. با این حال چه بسا نوشتن را به دختران نمی‌آموختند. مردان حق چندهمسری و طلاق داشتند و با این حال بسیاری از آنان به دلیل معذورات اجتماعی تک‌همسر می‌ماندند. دختران در ۹ سالگی و پسران در ۱۵ سالگی می‌توانستند ازدواج کنند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  قرة العین؛ "پیشاهنگ مبارزه با حجاب"

  آغاز جنبش زنان ایران متأثر از جنبش‌های نوین اجتماعی، سیاسی و مذهبی عصر خود بود. فاطمه زرین‌تاج برغانی قزوینی مشهور به طاهره قرة‌العین شاعر و عالم مذهبی و از نخستین پیروان آیین باب بود که در سال ۱۲۳۱ در تهران اعدام شد. او حجاب را باعث نادانی و نماد سرکوب زنان می‌دانست. روایت شده که او با کنار زدن روبند‌ه‌اش باعث غوغا در میان پیروان باب شد. او را نخستین زنی می‌دانند که به حجاب اعتراض کرد.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  میرزا آقا خان کرمانی

  میرزا آقا خان کرمانی از روشنفکران عصر مشروطیت و متاثر از جنبش باب بود که در نوشته‌های خود به موضوع زنان هم می‌پرداخت. او در "صد خطابه" از چندهمسری، صیغه و بدرفتاری با زنان و حجاب و انزوای آنان به عنوان دلایل رواج فساد در جامعه نام برده است. او می‌نویسد که زنان وقت و نیرویشان را به جای آموختن علوم و ترقی اجتماعی صرف حسادت و رقابت با زنان دیگر می‌کنند و از تربیت فرزندانشان هم باز می‌مانند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  میرزا فتحعلی آخوندزاده

  میرزا فتحعلی آخوندزاده آشنا با افکار روشنفکران اروپا و روسیه بود. او اعتقاد داشت که ترقی شرق تنها در صورت تربیت ملت امکان‌پذیر است. اندیشه‌های او درباره زنان در نمایشنامه‌هایش و نیز در "مکتوبات کمال‌الدوله" بیان شده است. او بیش از هر چیز بر لزوم آموزش اجباری برای همه تاکید می‌کرد. درباره حجاب می‌نویسد: «با نزول آیه حجاب نصف بنی نوع بشر را، که طایفه اناث است، الی مرور دهور به حبس ابدی انداخت.»

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  بی بی خانم استرآبادی

  "معایب الرجال" کتابی طنزآمیز در پاسخ به اندرزنامه‌هایی به اسم "تادیب النسوان" بود که مردان برای "آموزش زنان" می‌نوشتند. در این نوشته‌ها که منعکس‌کننده دید جامعه مردسالار نسبت به زنان بود زنان ضعیف و توطئه‌گر توصیف می‌شدند. به آنان گفته می‌شد چگونه رفتار کنند. به عقیده بی بی خانم هدف مردان از تالیف اندرزنامه تقویت جایگاه خودشان است وگرنه به نظر او اگر آموزش لازم است، برای همه لازم است.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  نقش روزنامه‌ها

  روزنامه‌ها نقش مهمی در تنویر افکار عمومی داشتند چون بیشتر پخش می‌شدند، دست به دست می‌گشتند و آگاهی می‌دادند. روزنامه‌هایی چون اختر، قانون، حبل المتین، حکمت، ثریا‌، عدالت، صور اسرافیل و ایران نو درباره وضعیت زنان کشورهای دیگر و تاثیر تعلیم و تربیت بر آنان و بر جامعه می‌نوشتند. در این روزنامه‌ها بیش از هر چیز بر حق آموزش زنان تاکید می‌شد. تصویر میرزا ملکم خان، ناشر "قانون" در لندن را نشان می‌دهد.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  تاج السلطنه

  عده‌ای از دختران و همسران فعالان انقلاب مشروطیت با این جنبش همراهی کردند. اما قانون زنان را در کنار دیوانگان و کودکان از حق رای محروم کرد. تاج السلطنه، دختر ناصرالدین شاه، در خاطراتش پس از انقلاب نوشت: «افسوس که زنان ایرانی از نوع انسان مجزا شده و جزو بهایم و وحوش هستند… زندگی زن‌های ایرانی از دو چیز ترکیب شده: در موقع بیرون آمدن و گردش کردن: هیاکل موحش سیاه عزا، و در موقع مرگ: کفن‌های سفید.»

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  علی اکبر دهخدا

  پس از اعلام فرمان مشروطه و محدود شدن قدرت شاه با آن هم بیشتر روشنفکران بی‌سوادی زنان را از دلایل مهم مشکلات ایران می‌دانستند. علی اکبر دهخدا، مؤلف شهیر لغت‌نامه دهخدا، از جمله نویسندگان آن دوره بود که بر لزوم آموزش زنان تاکید می‌کرد و می‌گفت که زنان نادان کودکان نادان به بار می‌آورند. بیشترین تلاش انجمن‌های زنان که پس از مشروطیت به پا شدند هم مصروف به درخواست حق تحصیل برای دختران بود.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  مریم عمید مزین السلطنه

  در بررسی سیر آگاهی و فعالیت‌های زنان ایران تاسیس مدارس دخترانه و نشریات زنان دو نقطه عطف مهم هستند. مریم عمید سمنانی مزین السلطنه از پیشگامان هر دو عرصه محسوب می‌شود. او "شکوفه" را در سال ۱۲۹۲ منتشر کرد و مؤسس دو مدرسه بود. او همچنین عضو "انجمن همت خواتین" بود. بیشتر منابع از طوبی آزموده به عنوان مؤسس ناموس‌، نخستین مدرسه‌ برای دختران مسلمان، نام می‌برند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  اعتراض به محرومیت زنان از حق رای

  آموزش دختران تا سال‌ها پس از مشروطه و جنگ جهانی اول مسئله اصلی جنبش زنان بود. صدیقه دولت‌آبادی در سال ۱۲۹۸ "زبان زنان" را در اصفهان منتشر کرد و در آن بخصوص به دفاع از آموزش و حق رای زنان پرداخت. در سال ۱۲۹۹ "نامه بانوان" در تهران توسط شهناز آزاد و "جهان زنان" توسط فخرآفاق پارسا در مشهد منتشر شدند. فخرآفاق پارسا بخاطر انتشار مطالب انتقادی درباره نابرابری زنان و مردان از مشهد تبعید شد.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  محترم اسکندری

  جنبش زنان ایران متاثر از ایده‌های سوسیالیستی هم بود. از جمله "جمعیت پیک سعادت نسوان" (از ۱۳۰۰ در رشت) سازمانی با گرایش چپ بود که روز جهانی زن را در ۸ مارس جشن می‌گرفت. "جمعیت نسوان وطنخواه" (۱۳۰۱ تا ۱۳۱۲) نیز به اهتمام محترم اسکندری در تهران تشکیل شد. با سرکوب احزاب و نشریات در دوره رضا شاه این سازمان نیز نتوانست به کارش ادامه دهد. اتمام کار این سازمان را نقطه پایان جنبش مستقل زنان می‌دانند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  قمرالملوک وزیری

  قمر خانم سید حسین خان نخستین خواننده زن ایران در دوران معاصر بود که در اولین کنسرت خود در تهران در سال ۱۳۰۳ بدون حجاب به روی صحنه رفت. حضور او فضای مردانه موسیقی آن دوران را دگرگون کرد و دیوار ترس را از پیش پای زنان هنرمند دیگر برداشت. شاعران تصنیف‌های قمر شعرای منتقد و سیاسی‌ای چون شیدا، عشقی، عارف، ایرج میرزا و بهار بودند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  پروین اعتصامی

  در دوره پهلوی جنبش مستقل زنان به چند علت افول کرد. نخست اینکه بسیاری از نوگرایان ناسیونالیست از سیاست‌گذاران دوره پهلوی بودند. دوم اینکه پهلوی فعالیت مستقل گروه‌ها را تحمل نمی‌کرد. "کانون بانوان ایران" در سال ۱۳۱۴ به دستور و با کمک مالی دولت تشکیل شد و صدیقه دولت‌آبادی از ۱۳۱۶ مدیر آن و پروین اعتصامی، شاعر معروف، عضو کمیته اجرایی آن بود. بیشتر جلسات در حضور شمس و اشرف دختران رضا شاه برگزار می‌شد.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  کشف حجاب

  رضا شاه متاثر از تغییراتی که در کشورهای همسایه ایران چون افغانستان و ترکیه صورت گرفته بود در ۱۷ دی ۱۳۱۴ زنان ایران را از داشتن حجاب منع کرد. در این روز همسر رضا شاه و دخترانشان شمس و اشرف با کلاه به دانشسرای مقدماتی رفتند. پس از آن این دستور با اجبار و خشونت پلیس اجرا شد و باعث گشت که زنان خانواده‌های سنتی تا سال‌ها از خانه خارج نشوند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  گسترش امکانات اجتماعی

  در دوره رضا شاه با وجود محدود شدن قدرت علما اصلاحات قانونی زیادی در رابطه با زنان انجام نگرفت. تنها سن قانونی ازدواج برای زنان ۱۵ و برای مردان ۱۸ سال شد و در ضمن هر ازدواجی باید رسما ثبت می‌شد. با این همه امکانات آموزشی، اشتغال و حضور در جامعه برای زنان گسترش یافت.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  نخستین فارغ‌التحصیلان زن دانشگاه تهران

  در سال ۱۲۸۹ شمار دانش‌آموزان دختر ۲۱۶۷ نفر بود. این تعداد در فاصله ۱۳۰۵ تا ۱۳۱۵ به ۴۹ هزار نفر رسید. در سال ۱۹۳۶ دانشگاه تهران هم تاسیس شد و زنان نیز توانستند به تحصیلات عالی بپردازند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  مریم فیروز؛ فعالیت در چارچوب احزاب سیاسی

  سازمان‌های زنانی که پس از برکناری رضا شاه از قدرت شکل گرفتند بیشتر تشکیلاتی درون احزاب سیاسی بودند. برنامه‌های احزاب سمت و سوی فعالیت‌های زنان را هم تعیین می‌کرد. تشکیلات زنان حزب توده تا کودتای مرداد ۱۳۳۲ از فعال‌ترین آنان بود که پایه‌گذار آن مریم فیروز فرمانفرما بود. حزب توده در سال ۱۳۲۶ طرح اعطای حق رای زنان را در مجلس ارائه کرد، اما درخواستش بی‌پاسخ ماند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  مبارزات گسترده برای حق رای

  ایران در دهه ۱۳۳۰ شاهد فعالیت‌های گسترده و پرشور زنان برای کسب حق رای و شرکت در انتخابات بود. روحانیت و در رأس آن روح الله خمینی از زنان خواسته بود که در انتخابات شرکت نکنند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  اعطای حق رای به زنان

  با وجود مخالفت مراجع و روحانیون دینی چون آیت‌الله خمینی و آیت‌الله فلسفی حق رای زنان یکی از اصول "انقلاب سفید" محمدرضا شاه پهلوی برای مدرنیزه کردن کشور بود. محمدرضا پهلوی در هشتم اسفند ۱۳۴۱ در سخنرانی خود اعلام کرد که زنان باید حق رای داشته باشند و این ننگ که زنان نمی‌توانند در انتخابات شرکت کنند از جامعه پاک شود. در روز ۱۲ اسفند ۱۳۴۱ طبق مصوبه دولت حق رای زنان به رسمیت شناخته شد.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  حقوقدان تنظیم‌کننده قانون حمایت از خانواده

  مهرانگیز منوچهریان یکی از نخستین فارغ‌التحصیلان زن در رشته حقوق دانشگاه تهران‌، نخستین زن وکیل و سناتور ایرانی بود. او در تنظیم قانون حمایت از خانواده که در سال ۱۳۴۶ تصویب شد نقش مهمی داشت. این قانون از جمله طلاق و چندهمسری را منوط به اجازه دادگاه کرد.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  فروغ فرخزاد

  فروغ شاعر و فیلمساز در طول ۳۲ سال عمر کوتاهش تاثیری بی‌مانند بر ادبیات ایران و نگاه به زن به عنوان موجودی دارای احساسات گذاشت. تا امروز هم برای جامعه سنتی ایران که زنان را خاموش می‌خواهد، پذیرش صداقت و جسارت او در بیان فردیت و احساسات عشقی دشوار است. از فروغ نقل شده که در نامه‌ای گفته است: «به رنج‌هایی که زنان در این مملکت می‌برند واقف هستم و نیمی از هنرم را برای تجسم دردهای آنان به کار می‌برم.»

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  نخستین وزیر زن در ایران

  فرخ رو پارسا‌، دختر فخرآفاق پارسا‌ فعال حقوق زنان، نخستین زنی بود که در دوران حکومت پهلوی به مقام وزارت رسید. او وزیر آموزش و پرورش در دو کابینه امیرعباس هویدا بود. او را پس از انقلاب ۵۷ به حکم دادگاه انقلاب اسلامی به ریاست صادق خلخالی به عنوان "مفسد فی الارض" اعدام کردند.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  دومین وزیر زن در تاریخ ایران

  مهناز افخمی دومین زن در تاریخ معاصر ایران است که به مقام وزارت رسیده است. او در سال ۱۳۵۵ وزیر مشاور در امور زنان شد. او به مدت پنج سال دبیرکل "سازمان زنان ایران" در دوره محمدرضا شاه پهلوی بود. این سازمان در سال ۱۳۳۸ با هدف اصلی دستیابی به حق رای برای زنان تشکیل شده بود.

• نگاهی به تاریخچه جنبش زنان ایران؛ از کنج اندرونی تا صندلی وزارت

  انقلاب ۱۳۵۷

  بسیاری از زنان و مردانی که در انقلاب بهمن ۵۷ شرکت کردند خواستار عدالت اجتماعی و آزادی‌های سیاسی بیشتر بودند. اینکه چه سرنوشتی در انتظار مملکت است برای کسی روشن نبود. ضعف حافظه تاریخی و زندگی در جامعه‌ای بدون آزادی‌های سیاسی و تمرین‌های دمکراتیک زمینه‌ساز ورود به دوره‌ای شد که در آن دستاوردهای جنبش زنان ایران را به شدت به زیر سوال بردند.

  نویسنده: کیواندخت قهاری