تجاوز روسیه به اوکراین و نگرانی های هسته‌ای

این مکان همچنان حاوی زباله‌های رادیواکتیو است که جهان در 36 سال پس از آن فاجعه برای مهار آنها تلاش کرده است.  نیروهای روسیه عصر پنجشنبه 5 اسفند 1400 نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در نزدیکی مرز روسیه سفید را تصرف کردند. مخزن 200 تنی موجود در اتاق «مواد بسیار رادیواکتیو» هنوز بقایای رآکتوری است که در سال 1986 در نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل منفجر شد . آن رآکتور طی یک آزمایش به طرز فاجعه‌باری منفجر و ذرات رادیواکتیو در انفجار و آتش‌سوزی متعاقب آن آزاد شد.

طبق گزارش سال 2005 سازمان ملل، حدود 50 نفر در دو دهه بعد در نتیجه مستقیم این حادثه جان خود را از دست دادند و ممکن است ده‌ها هزار نفر دیگر تحت تاثیر تشعشعات قرار گرفته باشند. اوکراین نقش مهمی در توسعه برنامه هسته‌ای شوروی داشت. قبل از جنگ جهانی دوم، بسیاری از بهترین فیزیکدانان هسته‌ای شوروی در اوکراین کار می‌کردند. با این حال، در این دوره، ظرفیت توانایی‌های تحقیقات هسته‌ای اوکراین توسط دولت شوروی دست‌کم گرفته شد، رهبران شوروی پیشنهادهای فیزیکدانان خارکف در مورد تولید سلاح‌های هسته‌ای را رد کردند. پس از جنگ جهانی دوم، اوکراین همچنان نقش مهمی در صنعت هسته‌ای غیرنظامی شوروی داشت.

در حالی که موسسه فیزیک اوکراین در خارکف به‌طور فعال در تولید سلاح‌های هسته‌ای شوروی شرکت نکرد، بسیاری از فیزیکدانان اوکراینی بخشی از تلاش‌های در حال انجام در روسیه بودند. فاجعه چرنوبیل نقطه مهمی در تاریخ هسته‌ای شوروی بود. اسناد از طبقه‌بندی خارج شده نشان می‌دهد که نقص‌های طراحی که منجر به فاجعه شده است برای مقامات شوروی شناخته شده بود و می‌توانست اصلاح شود.  

میراث فاجعه چرنوبیل یکی از دلایلی بود که مردم اوکراین از نپذیرفتن تسلیحات هسته‌ای اوکراین مستقل حمایت کردند. پروپاگاندای ضد هسته‌ای که در دهه 1950 در اوکراین انجام شد، بعدا بر تصمیم اوکراین مستقل برای دست کشیدن از زرادخانه تسلیحات هسته‌ای شوروی تاثیر گذاشت. البته از آغاز درگیری معاصر با روسیه، بسیاری از اوکراینی‌ها از احیای وضعیت هسته‌ای اوکراین حمایت می‌کنند. 
برای جلوگیری از انتشار مواد رادیواکتیو، پس از آن یک «درپوش عظیم» به سرعت ساخته شد تا بقایای راکتور را دفن کند. 
نزدیک به یک دهه بعد، مقامات تصمیم گرفتند پوشش ایمن‌تری برای آن بسازند. یک قوس محافظ جدید فولادی غول‌پیکر در سال 2017 با هزینه 1.7 میلیارد دلار تکمیل شد. کارگران می‌توانند از راه دور یک جرثقیل و سایر تجهیزات را در داخل هدایت کنند تا بقیه راکتور را از بین ببرند و سوخت رادیواکتیو را حذف کنند.

اگر این ساختار آسیب ببیند و انفجارهایی در داخل آن رخ دهد، می‌تواند مواد رادیواکتیو باقیمانده را منتشر کند. اوکراین به شدت به انرژی هسته‌ای وابسته است.  این کشور 15 راکتور دارد که حدود نیمی از برق آن را تولید می‌کنند. بزرگ‌ترین نیروگاه هسته‌ای اروپا، نیروگاه هسته‌ای زاپوریژیا، در اوکراین واقع شده است.اوکراین بیشتر خدمات هسته‌ای و سوخت هسته‌ای خود را از روسیه دریافت می‌کند، اما با خرید سوخت از وستینگهاوس امریکا این وابستگی را کاهش داده است. 
در سال 2004 اوکراین دو راکتور بزرگ جدید را راه‌اندازی کرد. دولت اوکراین قصد دارد سهم هسته‌ای در تولید برق را تا سال 2030 حفظ کند که شامل توسعه تاسیسات جدید خواهد بود.
در سال 2021 وستینگهاوس امریکا قراردادی برای تکمیل ساخت یک راکتور جدید منعقد کرد. دولت هم برای فناوری و هم برای سرمایه‌گذاری در نیروگاه‌های هسته‌ای خود به غرب چشم دوخته است. وستینگهاوس توافقنامه‌ای برای ساخت چهار راکتور AP1000 در سایت‌های موجود دارد. AP1000 یک نیروگاه هسته‌ای است که توسط شرکت وستینگهاوس الکتریک طراحی شده و راکتور آب تحت فشار با هدف بهینه‌سازی اقتصادی است.
برق کل تولیدی در اوکراین در سال 2019، در حد 154 تراوات ساعت بود که شامل هسته‌ای 83 تراوات ساعت (54٪)، زغال‌سنگ 45 تراوات ساعت (29٪)، برق‌آبی 8 تراوات ساعت (5%)، گاز طبیعی 12 تراوات ساعت (8%)، خورشیدی 3 تراوات ساعت (2٪)، باد 2 تراوات ساعت (1%)، سوخت‌های زیستی و زباله 0.5 تراوات ساعت، مصرف کل: 117 تراوات ساعت (منبع: آژانس بین‌المللی انرژی و بانک جهانی) 

سهم عمده‌ای از تامین انرژی اولیه در اوکراین از اورانیوم و منابع قابل توجه زغال‌سنگ این کشور تامین می‌شود. بقیه نفت و گاز است که بیشتر از روسیه وارد می‌شود. در دسامبر 2005 اوکراین و اتحادیه اروپا توافقنامه همکاری در زمینه انرژی را امضا کردند که این کشور را قوی‌تر به اروپای غربی در زمینه انرژی هسته‌ای و تامین برق مرتبط می‌کند. اوکراین توسعه ذخایر قابل توجه گاز شیل خود را با هدف خودکفایی در گاز طبیعی تا سال 2020 بررسی کرده است، اما تولید سال 2019 حدود 21 میلیارد مترمکعب نشان می‌دهد که هنوز از هدف راهبردی‌اش فاصله دارد. در اواسط سال 2012، استراتژی انرژی اوکراین تا سال 2030 به‌روز و 5000 تا 7000 مگاوات ظرفیت هسته‌ای جدید تا سال 2030 پیشنهاد شد که حدود 25 میلیارد دلار هزینه داشت. 

در فوریه 2021، دولت نیاز به سه راکتور انرژی هسته‌ای دیگر برای جایگزینی دو واحد قدیمی‌تر در آنجا داشت و همچنین اجرای پروژه «پل انرژی» به لهستان و مجارستان را تایید کرد. بسیاری از زغال‌سنگ اوکراین در منطقه دونباس در مجاورت روسیه است که در پی اقدام نظامی در سال 2013، استان‌های لوهانسک و دونتسک در منتهی‌الیه شرقی اوکراین خود را به عنوان جمهوری‌های مستقل با وابستگی نزدیک و حمایت روسیه اعلام کردند. یکی از بهانه‌های مهم روسیه برای تجاوز نظامی 24 فوریه 2022 به رسمیت شناختن استقلال همین دو استان با اکثریت جمعیت روس‌تبار است. 
توسعه صنعت هسته‌ای اوکراین در شوروی در سال 1970 با ساخت نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل در شمال اوکراین آغاز شد، اولین واحد در سال 1977 راه‌اندازی شد. واحد 4 در سال 1983 آنلاین و در سال 1986 تخریب شد. اگرچه صنعت هسته‌ای اوکراین برای سال‌ها از نزدیک با روسیه درگیر بود، اما در طول تغییراتی که پس از استقلال این کشور از اتحاد جماهیر شوروی سابق رخ داد، نسبتا پایدار ماند.

*  استاد زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه بین المللی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم