جنگ اوکراین مرز‌های نظم بین‌الملل بین دو بلوک قدرت غرب و شرق را تعیین می‌کند/ هدف نهایی روسیه از حمله به اوکراین چیست؟

بین الملل تابناک: عده ای از ناظران و کارشناسان سیاست بین الملل برآنند که جنگ اوکراین و حمله نظامی روسیه به این کشور، بحرانی حاد برای نظم بین الملل و یک نقطه عطف بحرانی برای نظام بین الملل است که می تواند منجر به تحولات و تغییرات عمده ای در نظم و نظام جهانی شود. 

پیامدهای این بحران برای نظام بین الملل را چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا تاثیرات عمده ای روی سیاست بین الملل خواهد داشت؟ منجر به تضعیف نظم بین الملل لیبرال یا فروپاشی آن خواهد شد؟ در مقابل ممکن است جنگ روسیه علیه اوکراین منجر به همگرایی بیشتر غرب و بازآرایی ناتو و همگرایی اعضای آن شود؟ تاثیر این بحران بر روابط غرب با چین و مسکو و پکن چه خواهد بود؟

این ها پرسش های مهمی است که تابناک در گفتگو با دکتر «مسعود موسوی شفائی» دانشیار دانشگاه تربیت مدرس و کارشناس سیاست بین الملل بدان ها پرداخته است.

تاکید می‌کنم که این تحلیل می خواهد نشان دهد که ریشه این تجاوز چه بوده نه این‌که آن را توجیه کند. به‌هرحال از نظر اخلاق و حقوق بین‌الملل و مسائل حقوق بشری و بشر دوستانه حمله روسیه به اوکراین قابل توجیه نیست.

تابناک: هدف روسیه از راه اندازی جنگ علیه اوکراین چیست؟

مسعود موسوی شفائی: برای پاسخ به سوالاتی که مطرح شده اول باید ببینیم که هدف غایی روسیه به عنوان کشوری که جنگ را شروع کرده چیست؟ هدف روسیه را می‌توان در چند محور یا سطح دید: در سطح همسایگی تبدیل کردن اوکراین به یک کشور محصور در خشکی(landlocked) است؛ به نحوی که دو استان شرقی لوهانسک و دونتسک و کل جبهه جنوبی اوکراین از کنترل دولت مرکزی خارج شود. کریمه را که الان روس‌ها در اختیار دارند. برای همین است که اکنون بنادر  ماریوپل و اودسا نیز اهمیت زیادی دارند.  اگر این دو گلوگاه هم گرفته شود کل جنوب اوکراین و دسترسی این کشور به دریای سیاه مسدود خواهد بود و اوکراین به یک کشور محصور در خشکی ضعیف تبدیل می‌شود.  به این ترتیب  وقتی کل جبهه جنوبی و شرقی اوکراین از کنترل‌ دولت مرکزی خارج می‌شود، روسها می توانند به نوعی یک منطقه یا مرزبندی مشخصی را با آن چیزی که قدرت یورو آتلانتیک یا اروپایی_آمریکایی می‌شناسیم، پیدا کنند. روس‌ها از این بلاتکلیفی مرزهای ژئوپولیتیکی خودشان با قدرت‌های یورو آتلانتیکی سرخورده هستند؛ به این دلیل که دائم پیشروی ناتو به سمت خود را دیده اند  و به همین دلیل، می‌خواهند تعیین مرزی صورت گیرد، شاید شبیه آن چیزی که در زمان جنگ سرد بین برلین شرقی و غربی یا بین اروپای شرقی و غربی وجود داشت.

تابناک: تبعات و پیامدهای این بحران برای نظام بین الملل را چگونه ارزیابی می کنید؟

مسعود موسوی شفائی: در پاسخ به این که تبعات و پیامدهای آن برای نظام بین‌الملل چیست، فکر نمی‌کنم تغییر بنیادی در نظام بین‌الملل ایجاد کند؛ یعنی تداوم یک نظام بین‌الملل آنارشیکی که تفاوتش با دوره‌های قبل شاید این است که یک بستر درهم‌تنیدگی و وابستگی متقابل اقتصادی و نوعی از زنجیره ارزش جهانی، قدرت‌های بزرگ را با همدیگر متصل کرده به نحوی که احتمال بروز جنگ تمام عیار بین قدرت‌های بزرگ با سرکردگی آمریکا و چین را خیلی  کاهش داده است و بعید می‌دانم که یک  جنگ این‌چنینی بخواهد بین این دو بلوک قدرت اتفاق بیفتد. جنگ اوکراین، نظم بین‌الملل را ـ به معنی نحوۀ توزیع و چینش قدرت و توانمندی‌ها در سطح بین‌الملل ـ تغییر نداده؛ اما می‌شود گفت که کمک می‌کند تا مرزهای آن نظم بین‌الملل انتقالی بین دو بلوک قدرت- یکی بلوک قدرت غربی با سرکردگی آمریکا و بلوک  قدرت شرقی به سرکردگی چین- که وجود داشته، مشخص شود.

 این جنگ مرزبندی بین این دو بلوک قدرت (آنچنان که متخصصان ژئوپلیتیک از آن تحت عنوان قدرت‌های بحری و قدرت‌های برّی یاد می کنند) را مشخص می کند و کم و بیش آن نظم بین‌الملل انتقالی پس از فروپاشی شوروی که مرزهای مبهم، سيال و منعطفی داشت، تعیین می‌شود. پس جنگ اوکراین باعث فروپاشی نظمی نمی‌شود و نظمی را هم ایجاد نمی‌کند. یعنی نباید درمورد ابعاد جنگ اوکراین با اینکه بسیار مهم است، اغراق گسترده‌ای صورت گیرد. این جنگ می‌تواند در کنار رویدادهای دیگری که در آینده اتفاق خواهد افتاد، مرزبندی‌های این دو بلوک قدرت را مشخص کند و به وضعیت نظم بین‌الملل که بعد از فروپاشی شوروی در مرحله گذار بوده، سر و شکلی بدهد و ابعادش را مشخص کند. 

تابناک: این جنگ تاثیری روی سیاست بین‌الملل دارد؟

مسعود موسوی شفائی: بله. این تاثیرات قابل توجهی است و در بازتعریف شکل‌بندی قدرت در سطح اروپا خیلی موثر خواهد بود. در این دو بلوک‌بندی قدرت که اشاره شد، صف‌بندی بازیگرانی را که وضعیت بینابینی داشتند و توان پیوستن به هردو بلوک قدرت را داشتند، مشخص خواهد کرد؛ از جمله روسیه که مشخص شد که به طرف غرب گرایش پیدا نخواهد کرد و ما هم باید آن را در بلوک قدرت شرق در نظر بگیریم. این حائز اهمیت است و اشاره کردم که باعث تضعیف نظم بین‌الملل یا فروپاشی آن نمی‌شود و این‌که مرزبندی‌های آن چیزی  که در حال  گذار بوده را مشخص می‌کند.

تابناک: حمله روسیه به اوکراین منجر به هم‌گرایی بیش‌تر غرب و بازاریابی ناتو می‌شود؟

مسعود موسوی شفائی: این را هم می‌توانیم در قالب سؤال دوم ببینیم که تاثیرش روی سیاست بین‌الملل خواهد بود که نوعی از هم‌گرایی بیش‌تر را بین آمریکا و اروپا و انسجام بیشتری را در ناتو خواهم دید ولی در این که منجر به فروپاشی نظم شود، خیر. باز هم تاکید می‌کنم همچین اتفاقی نخواهد افتاد.

بعد مهم این بحث به نظر خودم این است که روسیه در صدد تبدیل کردن اوکراین به یک کشور محصور در خشکی( landlocked) است. اگر بتواند سرزمین‌های شرقی و جنوبی اوکراین را از کنترل دولت مرکزی خارج کند که به‌نظرم هدف غایی‌اش این است نه اشغال کل اوکراین، آن‌وقت  قادر خواهد بود مرز مشخصی را  با ناتو  تعیین کند؛ آنهم با یک دولت ضعیفی در اوکراین که به عنوان منطقه حائل بین روسیه و ناتو قرار خواهد گرفت. روسیه با این اراده  معطوف به جنگ که از خود نشان داد، پیامی به غربی‌ها  ارسال کرد که حاضر است بر سر اوکراین وارد جنگ شود و هزینه تحریم‌ها را بپردازد. لذا احتمال اینکه اوکراین در آینده عضو ناتو شود؛ آن اوکراین ضعیف شده ای که شرق و جنوب خود (لوهانسک، دونتسک، کریمه، ماریوپول، اودسا و ...) را از دست داده، بسیار پایین خواهد بود، چون غرب پیام روسیه را دریافت کرده که روسیه بر سر اوکراین وارد جنگ خواهد شد. به همین جهت، اوکراین به یک کشور ضعیف شده ای تبدیل می شود که حائل بین بلوک قدرت غرب (یوروآتلانتیک) و بلوک قدرت شرق (اوراسیایی) خواهد بود.

نکته بعدی اینکه پوشش رسانه‌ای که با این گستردگی درموردش صورت می‌گیرد بسیار خوب است. حساسیت نسبت به مسائل انسانی باید باشد و آن چیزی که ما مطرح کردیم یک تحلیل روابط بین‌المللی از موضوع بود نه توجیه تجاوز روسیه. باز هم تاکید می‌کنم که این تحلیل می خواهد نشان دهد که ریشه این تجاوز چه بوده نه این‌که آن را توجیه کند. به‌هرحال از نظر اخلاق و حقوق بین‌الملل و مسائل حقوق بشری و بشردوستانه این اقدامات روسیه قابل توجیه نیست. من فکر می کنم که این بحران خیلی طولانی نخواهد شد و با میانجی‌گری بعضی از بازیگران بینابینی خاتمه‌ پیدا خواهد کرد؛ البته پیامدهای آن اعم از تحریم‌ها و مجازات‌ها برای روسیه برای مدت طولانی ادامه خواهد داشت، ولی روسیه هم در صدد هست که این نواحی شرقی و جنوبی  را از کنترل اوکراین برای همیشه بیرون بیاورد؛ اما اینکه موفق خواهد شد یا نه تا حد زیادی به حمایت طرف مقابل از اوکراین بستگی دارد که البته مشخص شده بلوک قدرت غرب برای اوکراین وارد جنگ نخواهد شد. فکر می‌کنم زودتر از آن چیزی که ما تصور می‌کنیم این جنگ خاتمه پیدا کند. روزهایش را نمی‌شود مشخص کرد ولی یک جنگ فرسایشی طولانی مدت اتفاق نخواهد افتاد. یا روسیه به اهداف مذکور می‌رسد و بعد جنگ را متوقف می‌کند یا به این نتیجه می‌رسد که همه این‌ اهداف تحقق یافتنی نیست و به آن چیزی که الان دارد بسنده و جنگ را تمام می‌کند. الان دیگر می‌شود گفت که کریمه، دونتسک و لوهانسک را از کنترل دولت مرکزی درآورده و پیامی هم که غرب باید از اراده‌ معطوف به جنگ روسیه در خصوص گسترش بیش از این ناتو به شرق بگیرد، دریافت کرده است.