هنرهای تبریک عید در نوروز/از عیدی سازی قدیم تا کارت پستال امروز

خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ عیدی سازی به هنر چاپ انواع نقوش بر کاغذ یا باسمه کاری که موضوع آن ادبیات عامه و داستانها زندگی روزمره و مضامین مذهبی و غیر است گفته می‌شود.

این هنر در دوران قاجار رایج بوده ولی بعد از دوران ناصرالدین شاه و با پیشرفت صنعت چاپ و باسمه‌های فرنگی تهیه گراورهای عیدی سازی به مرور منسوخ شد به طوری که به نظر می‌آید بعد از دوران ناصرالدین شاه دیگر اثری از آن نبوده است در مورد قدمت عیدی سازی به دوران زندیه نیز اشاره شده ولی در مورد دوره پیش از زندیه اطلاعی از این هنر به دست نیامده است.

وجه تسمیه عیدی نامه از آنجا ناشی می‌شود که تصاویر ساخته شده بر روی کاغذ توسط مکتب داران به شاگردان در زمان فرارسیدن سال نو هدیه داده می‌شد تا برای والدین خود ببرند و تعداد این نقوش نمودار تعداد سالهای تحصیل او در مکتب خانه بوده است سادگی تصاویر به وجود آمده از این هنر بسیار گیرا و زیبا است و از نظر شباهت این هنر با هنرهای دیگر شاید بتوان به چاپ سنگی چاپ پارچه و تکنیک‌های آن‌ها اشاره کرد از آنجا که محصول این هنر عیدی نامه و یا به عبارتی همان تبریک نامه‌هایی است که به مناسبت فرا رسیدن سال نو داده می‌شدند.

این مطالعه که فریده مجیدی خامنه ای عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم شناسی درباره هنرهای تبریک عید در نوروز انجام شده به نقش عیدی نامه‌ها و به تبع آن عیدی سازی در زندگی روزمره آن دوران از نظر مطالعات مردم شناسی می‌پردازد.

یکی از اشکال تبریک فرستادن یا دادن نامه تبریک و کارت تبریک است که برای موارد مختلف مانند سالروز تولد اعیاد فصول و از این قبیل و به منظور آرزوهای خوب برای فرد یا افراد دیگر داده یا ارسال می‌شوند. تبریک نامه در ایران اصطلاحی است که به نوعی باسمه کاری با قالب چوبی اطلاق می‌شود همچنین هنر عامیانه حکاکی انواع نقوش روی توپ این نقوش بر کاغذ را می‌گویند از آنجا که تنها نمونه‌های عیدی سازی در ناحیه نیشابور و از هنرمندی به نام سیدعلی علمدار به دست آمده است شاید بتوان این پدیده را مختص این ناحیه و مبدع آن را سیدعلی نامدار بدانیم که در واقع تاریخچه این هنر با تاریخ خانواده هنرمند قدیمی علمدار در نیشابور گره خورده است این خانواده نسل اندر نسل به ساختن علم‌های چوبی برای عزاداری ایام محرم اشتغال داشته‌اند سید علی علمدار معروف به سید علی نقاش باشی علاوه بر علم به کار چیت سازی نیز مشغول بوده و در واپسین سال‌های سلطنت قاجار با الگو قرار دادن شیوه ساخت قالب‌های چوبی چاپ پارچه‌های چیت، قالب‌های عیدی سازی را خلق کرده است.

آنچه امروز در اختیار ماست و تنها برخی از قالب‌های عیدی سازی است که آنها نیز در اثر مرور زمان و استفاده مکرر فرسوده شده اند شبه‌ای از تصاویر اصلی را در نظر گاه ما قرار می‌دهند سیدعلی نقاش باشی ذوق خود چند قالب تصویری را با آبرنگ یا مرکب رنگی رنگ آمیزی می‌کرده است این تصاویر را از روزهای مانده به عید نوروز در مغازه‌های صحافی و کتابفروشی برای فروش به امانت می گذارده و بعد از تعطیلات نوروز پول حاصله و تصاویر باقی مانده را جمع آوری می کرده است. مکتب دارهای مکتب خانه‌ها این تصاویر را خریداری می‌کردند و به شاگردان به عنوان عیدی می‌دادند شاگردان نیز در عوض هدایایی معمولاً غیرنقدی برای مکتبدار هدیه می‌آوردند.

عیدی نامه در مکتب خانه‌ها

نوع دیگری از اجرای شیوه عیدی نامه این بود که در آستانه نوروز معلم‌های مکتب خانه یکی دو قران پول از بچه‌های مکتبی جمع می‌کردند و با آن پول هفت قلم رنگ سفید سرخ آبی زرد قهوه‌ای قرمز و سیاه می‌خریدند و روی ورق کاغذ یا لوح هر یک از بچه‌ها با خطی خوش اشعاری می‌نوشتند و حاشیه کاغذ یا لوح را با رنگ‌ها گل و بوته می‌انداختند و قبل از تحویل سال به بچه‌ها می‌دادند بچه‌ها هم در ایام عید نوروز شعرها را برای پدر و مادر و دایی و عمو خاله و عمه و خلاصه تمام خویشان خود می‌خواندند و عیدی می‌گرفتند.

بعد از تعطیلات عید زمانی که بچه‌ها دوباره به مکتب‌خانه می‌رفتند تحفه‌هایی مانند نقل گردو کشمش و گاهی همراه با چند قرآن پول برای معلم‌های خود می‌بردند مضمون عیدی نامه‌ها برخی اوقات معلم‌های مکتب خانه در هفته آخر اسفند حاضر و آماده داشت با خطی خوش برای یکایک شاگردان خود عیدی نامه یا تبریک را به روی کاغذی می‌نوشت و به آنها می‌داد شاگرد هم تبریک یا عیدی نامه را برای پدرش می‌برد و عیدی معلم را از او گرفته و صبح نوروز برای معلم می‌آورد.

نمونه‌هایی از تصویر عیدی نامه‌ها

آنچه که در وهله اول در این تصاویر زیبا و گیراست سادگی آنهاست این سادگی نه تنها در مقایسه با هنر رسمی و درباری آن دوره جلب نظر می‌کند بلکه
حتی در قیاس با تصاویر عامیانه نیز مشهود است شاید بتوان تصاویر عیدی سازی را با تصاویر کتب چاپ سنگی یاس کرد که هر دو بی رنگ هستند و طرح‌هایی سیاه بر زمینه روشن کاغذ دارند که حتی باز به دلیل محدودیت تکنیکی عیدی سازها از تصاویر کتب چاپ سنگی ساده‌تر هستند.

به طور کلی خصوصیات عمده ای عیدی نامه‌ها شامل موارد زیر می‌شوند: ۱. عدم تناسب برخی پیکره‌ها و اشیا حالت بیانگری پیکره‌ها ۲. بی تکلفی و سادگی نقش‌ها در بیان رشادت‌ها مظلومیت‌ها خشم‌ها نگرانی‌های شخصیت‌های بکار رفته در نقشه‌ها ۳. موضوعات تصاویر یا از مضمون‌های مذهبی مایه گرفته‌اند و یا مضامین اسطوره‌ای مانند شخصیت‌های شاهنامه و یا از نقش‌های عامه پسند مانند نقوش سمعک عیار و امیر ارسلان الهام گرفته اند محمد جعفر محجوب برای هر یک از تصاویر عنوانی مانند هدیه آوردن را ذکر می‌کند. در سالهای اخیر از تصاویر عیدی سازی در طراحی کارت پستال جلد مجلات و غیره استفاده شده است.

فرجام عیدی نامه‌ها و هنر عیدی سازی

عیدی سازی به عنوان هنری که در میان مردم شکل گرفته هرگز از حمایت قدرتمندی برخوردار نبوده است و هیچ حامی نداشته که در تولید نگهداری و معرفی آن تلاش کند این شیوه‌های بیان هنری که در اواخر دوره قاجار مرسوم بود بعد از فوت سید علی نقاش باشی متروک شد و تا اوایل دهه ۴۰ همچنان ناشناخته باقی ماند یعنی تا زمانی که مهدی رضا قلی زاده برای انجام پژوهش‌های میدانی درباره اصطلاحات و گویش‌های اقوام مختلف به شهرها روستاها و قریه های گوناگون سفر کرد در گناباد برخی از این تصاویر را دید ولی هیچ کدام از قالب‌ها را پیدا نکرد در نیشابور با سید حسن علمدار پسر سیدعلی نقاش باشی آشنا شد سید حسن علمدار درباره قالب‌های عیدی سازی که در آشپزخانه دود گرفته اجدادی نگهداری می‌شدند توضیحاتی داد رضا قلی زاده تنها فرصت کرد که از قالب‌های یک نسخه چاپ کند و آنها را با خود به تهران بیاورند در سال ۴۵ نمایشگاهی با عنوان هنر گرافیک دوره قاجار در تالار ایران برگزار کرد در فاصله پیدا کردن این قالب‌ها توسط رضا قلی زاده و نمایشگاه او وارثان این قالب‌ها را کم‌کم به فروش رساندند و در چند مجموعه مختلف پراکنده شدند تعداد تقریبی آنها را ۱۰۰ عدد تخمین زده اند.

بعدها تقویمی در سال ۴۶ با کار مرحوم مرتضی ممیز برای شرکت نفت پارس با تلفیق این تصاویر و نقوش قلمکار تهیه شد گرچه این قالب‌ها در کرمانشاه به دست آمدند اما ممکن است در نقاط دیگر ایران نیز نمونه‌هایی از آن وجود داشته باشد که یا به صورت شیء بی ارزش در انباری خاک می‌خورند و یا تا به حال به عنوان هیزم طعمه آتش اجاقی شده‌اند.