«مردان نمکی» واکاوی رازهای نهفته در تاریخ یک سرزمین

خبرگزاری مهر-گروه استان‌ها: هر وقت نامی از گنجینه به گوش‌مان می‌رسد، ناخودآگاه ما را به ناکجاآباد و محل‌هایی که پای کمتر کسی به آن رسیده، می‌برد.

زنجان یکی از استان‌هایی است که دارای گنجینه‌های زیادی است و همین چند روز پیش هم شاهد کشف جام سنگی متعلق به جیرفت در این استان بودیم اما برخی از این کشفیات بیانگر یک دوره زنده تاریخی است و باعث می‌شود تا انسان امروزی به زوایای زندگی انسان چند هزار سال قبل تا حدود زیادی پی ببرد.

با آغاز سفرهای نوروزی، زنجان نیز یکی از استان‌هایی است که میزبان گردشگران داخلی و خارجی خواهد بود و بی‌تردید یکی از این مکان‌ها موزه مردان نمکی است. اهمیت این موزه نسبت به سایر موزه‌ها در نگه داشتن آثار قیمتی نیست، بلکه به دلیل وجود مردانی است که قدمت چند هزار ساله داشته و باعث می‌شود تا همه با آنچه که در این موزه نگه‌داری می‌شود، همزادپنداری کنند.

موزه عمارت ذوالفقاری؛ خانه دوم مردان نمکی

عمارت ذوالفقاری یکی از بناهای اواخر دوره قاجاریه و موسوم به خانه محمودخان ذوالفقاری است. این خانه مربوط به خاندان ذوالفقاری بوده و وجهه حکومتی دارد که بعد از انقلاب اسلامی به میراث‌فرهنگی سپرده شد و بعد به لحاظ ارزشمندی بنا، توسط واحد ثبت اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان به ثبت رسیده و در سال ۱۳۸۷ پس از انجام مرمت و تجهیز ویترین‌ها، موزه باستان‌شناسی و مردان نمکی زنجان در محل این بنا افتتاح می‌شود.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان در توضیح بخش‌های مختلف عمارت ذوالفقاری و آنچه که در دل این موزه نگه‌داری می‌شود، اظهار می‌کند: این بنا از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول این عمارت که شامل طبقه همکف این بنا می‌شود، مربوط به آثار پیش از تاریخ زنجان است.

امیر ارجمند با یادآوری اینکه استان زنجان پیشینه تاریخی ارزشمندی دارد، می‌افزاید: این استان تقریباً در همه نقاط خود دارای آثار باستانی مربوط به گذشتگان بوده که به مرور زمان کشف شده است، بنابراین می‌توان این گونه اظهار کرد که استان زنجان دارای قدمت تاریخی ارزشمندی است.

در عمارت ذوالفقاری سه بخش مجزا قرار دارد که مربوط به دوره‌های پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی زنجان بوده و بازدیدکنندگان با مشاهده آثار ثبت شده در این سه دوره زمانی، به قدمت استان زنجان پی می‌برند وی از موزه عمارت ذوالفقاری به عنوان محلی برای نمایش و بازدید آثار تاریخی کشف شده در زنجان یاد کرده و یادآور می‌شود: در عمارت ذوالفقاری سه بخش مجزا قرار دارد که مربوط به دوره‌های پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی زنجان بوده و بازدیدکنندگان با مشاهده آثار ثبت شده در این سه دوره زمانی، به قدمت استان زنجان پی می‌برند.

این مسئول با اشاره به اینکه طبقه همکف عمارت ذوالفقاری مربوط به دوره پیش از تاریخ است که آثاری متعلق به هزاره هفتم، ششم، پنجم، چهارم و سوم را در خود جای داده است، خاطرنشان می‌کند: این آثار از مناطق مختلف استان زنجان به صورت کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شده و بعد از مرمت، پاکسازی و طبقه‌بندی در طبقه هم‌کف عمارت به نمایش گذاشته شده است.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان در خصوص اینکه آثار نگه‌داری شده در طبقه هم‌کف عمارت ذوالفقاری شامل چه اشیایی و مربوط به چه دوره‌ای است، عنوان می‌کند: این آثار شامل میکرولیت‌ها یا ابزارهای سنگی کشف شده از منطقه طارم است.

ارجمند ادامه می‌دهد: اشیایی نیز مربوط به کاوش‌های سال ۱۳۸۳ منطقه تپه نور سلطانیه شامل ظروف سفالین منقوش و ساده، پیکرک‌ها یا همان ابزارهای سنگی و نیز ظروف سفالین مربوط به منطقه تپه خالصه خرم‌دره مربوط به هزاره هفتم یا هشتم کشف شده است.

بخش تاریخی عمارت ذوالفقاری

بعد از اینکه طبقه هم‌کف موزه عمارت ذوالفقاری را پشت سر می‌گذاریم، وارد طبقه اول این عمارت می‌شویم که به بخش تاریخی و اسلامی شهره است. در این بخش آثاری از دوره تاریخی استان شامل هزاره اول قبل از میلاد، هخامنشی، ساسانی و اشکانی برای بازدید عموم نگه‌داری می‌شود.

رئیس گروه موزه‌ها و اموال منقول اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان زنجان در خصوص آنچه که در طبقه اول موزه عمارت ذوالفقاری نگه‌داری می‌شود، اظهار می‌کند: این اشیا در برگیرنده کاوش‌های باستان‌شناسی است که در مناطق طارم و گورستان تاریخی جزلان‌دشت به دست آمده و همه این آثار بعد از مرمت، طبقه‌بندی و پاکسازی شده و در این بخش از موزه نگه‌داری می‌شود.

پرستو قاسمی در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به اینکه اشیای نگه‌داری شده در این طبقه شامل ظروف سفالین ساده، نخودی، منقوش و خاکستری است، اضافه می‌کند: علاوه بر این، اشیای دیگری که از گورستان تاریخی جزلان‌دشت به دست آمده، شامل ابزارهای سنگی، جنگ‌افزارها از جمله سر پیکان، تبر و یا زیورآلاتی که در آن زمان بنا بر فرهنگ و اعتقادات مردم، همراه صاحبان خود که از آن‌ها استفاده می‌کردند، دفن می‌شد که بعد از مرتب‌سازی توسط تیم کارشناسی اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان، در این قسمت به نمایش گذاشته شده است.

وی با یادآوری اینکه بخش دیگر موزه مربوط به اشیای طلایی است که از دوران هخامنشی و ساسانی به جای مانده و متعلق به قسمت‌های کاوش شده استان زنجان است، خاطرنشان می‌کند: این در حالی است که تعدادی از این آثار نیز از موزه ملی تهران به این مکان منتقل شده و از ارزش زیادی برخوردار است.

این مسئول با بیان اینکه در دوره تاریخی این موزه، بخشی نیز مربوط به ظروف سفالین خاکستری است، می‌گوید: این ظروف بنا به نوع پخت در آن دوره و شرایط کوره‌های موجود به رنگ خاکستری درآمده و از مناطق مختلف استان زنجان کشف شده است.

بخش اسلامی عمارت ذوالفقاری

بعد از تالار تاریخی، وارد دوران اسلامی موزه عمارت ذوالفقاری می‌شویم که برگزیده‌ای از ظروف شیشه‌ای که طی کاوش‌ها به دست آمده، به معرض نمایش گذاشته شده و تعدادی نیز از موزه ملی تهران به این تالار منتقل شده که شامل پیه‌سوزهای ساده، پایه‌دار، بدون دسته و انواع دیگر است که در دوره‌های سلجوقی و ایلخانی مورد استفاده قرار می‌گرفته و امروز در این تالار برای بازدید عموم نگه‌داری می‌شود.

یکی از آثار با ارزش موجود در بخش اسلامی، اسناد خطی و کتیبه‌های مربوط به دوره قاجاریه است که این اسناد توسط خاندان اصیل و مشهور زنجان (ذوالفقاری، مظفری و خطیبی) در اختیار ما قرار گرفته است تا در معرض دید عموم قرار گیرد

یکی از آثار با ارزش موجود در بخش اسلامی، اسناد خطی و کتیبه‌های مربوط به دوره قاجاریه است که این اسناد توسط خاندان اصیل و مشهور زنجان (ذوالفقاری، مظفری و خطیبی) در اختیار موزه قرار گرفته است تا در معرض دید عموم قرار گیرد که بعد از بازخوانی این اسناد و طبقه‌بندی تاریخی به صورت تابلو در بخش‌های مختلف دوره اسلامی نصب شده است.

این اسناد شامل مبایعه‌نامه، مصالحه‌نامه، عقدنامه، فرامین شاهی و شاهزادگان و نیز دیگر اسنادی است که در دوره قاجار استفاده می‌شده و مربوط به استان زنجان است.

کم‌کم وارد بخش سلطانیه می‌شویم که در این بخش آثار کاوش شده ارگ سلطانیه به نمایش گذاشته شده که شامل اشیایی که از معبد داش‌کسن سلطانیه استخراج شده، مانند مجسمه‌های موجود در تالار و ظروف سفالین که از کاوش‌های منطقه ارگ به دست آمده، مربوط به دوره ایلخانی است و در این تالار نگه‌داری می‌شود.

مردان نمکی؛ ایستگاه پایانی و شگفت‌انگیز

بعد از طی کردن همه این بخش‌ها، وارد تالار اصلی موزه که به بخش مردان نمکی معروف شهره است، می‌شویم. این تالار مهم‌ترین بخش موزه باستان‌شناسی زنجان است که شامل کشفیات معدن نمک چهرآباد، اجساد مردان نمکی و نمونه پارچه‌هایی که از این اجساد به دست آمده، است.

این اجساد به طور طبیعی توسط طبیعت مومیایی شده و باقی مانده و نمک معدنی مانع از تجزیه و از بین رفتن پیکر این افراد شده است.

در این سالن سه جسد مومیایی قرار دارد. اولین مومیایی که به مرد نمکی شماره ۱ شهره است، مربوط به کاوش‌های سال ۱۳۷۲ است که در موزه ملی تهران قرار دارد که سر و یک پای این جسد یافت شده که مربوط به دوره ساسانی و به احتمال زیاد از شاهزادگان دوره ساسانی و یا سر کارگر رده بالا بوده و نوع پوشش فاخر آن زمان را داشته است.

در ادامه کاوش‌های باستان‌شناسی در سال ۱۳۸۳، مرد نمکی شماره ۴ در این معدن کشف شد که متعلق به پسر نوجوان ۱۶ ساله است. از لوازم همراه این پسر، یک کیسه از جنس پوست کشف شد که به عنوان کوله‌پشتی برای حمل نمک استفاده می‌شد. همچنین دو کوزه سفالین که محتویات آن‌ها شامل نوعی روغن بوده که برای نرم کردن دست‌ها و استخراج نمک استفاده می‌شده است.

مسئول پایگاه ملی معدن نمک چهرآباد در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه مرد نمکی شماره ۴ به لحاظ ماندگاری، سالم‌ترین مرد نمکی کشف شده است، می‌گوید: مرد نمکی شماره ۴ مربوط به دوره هخامنشی بوده و به ثبت ملی رسیده و بسیار ارزشمند است.

ابوالفضل عالی با یادآوری اینکه یک چاقو به همراه غلاف چرمی همراه این جسد کشف شد که به نظر می‌رسد ابزار استخراج و کند و کاو بوده است، خاطرنشان می‌کند: باقی اجساد مومیایی این قسمت نیز شامل جسدی است که به دوره هخامنشی تعلق دارد، البته لایه‌های اکتشافی در این معدن نمک متعلق به دوره‌های تاریخی و اسلامی بوده ولی اجساد تماماً مربوط به دوره هخامنشی و ساسانی است.

وی با اشاره به اینکه در قسمت دیگر تالار، اشیای کشف شده به همراه این اجساد به نمایش گذاشته شده که شامل پیه‌سوزهای سفالی به عنوان روشنایی در هنگام استخراج نمک و روشن کردن تونل‌های معدن هنگام کار، نمونه ریسمان‌هایی برای حمل و نقل خود افراد و یا سنگ نمک استفاده می‌شده است، عنوان می‌کند: همچنین نمونه پارچه‌های لباس این افراد که قسمت اعظم آن‌ها از بین رفته و قسمتی که باقی مانده مربوط به دوره ساسانی و هخامنشی بوده و پس از مرمت و گندزدایی در معرض بازدید قرار گرفت.

این مسئول با بیان اینکه این پارچه‌ها غالباً پشمی بوده و یا از مو بافته شده است، ادامه می‌دهد: همچنین برخی بافت ساده و برخی منقوش دارند که خود این نوع بافت، نشان از هنر دیرینه بافت پارچه در زنجان دارد که بافت بسیار محکم و منظمی است و این بدان معنی است که در دوران هخامنشی و ساسانی، بافندگان بسیار ماهری داشتیم که تا امروز آثار آن‌ها پا بر جا است.