حضرت امام رعایت حقوق شهروندی را شرط تحقق یک اجتماع مترقی می‌دانند

خبرگزاری مهر - گروه دین و آئین- نگار احدپور اقبلاغ: حضرت امام خمینی، با توجه به اندیشه الهی سیاسی خود، در تمام عرصه‌های موجود زندگی بشر، الگوهای دقیق و جامعی را طراحی نموده‌اند. کرامت انسان مفهومی ژرف و قدیمی در تفکر انسانی و اسلامی دارد.

کرامت امتیازی است که به انسان، به واسطه انسان بودنش، از همان بدو تولد و بدون توجه به دین، فرهنگ، زبان، نژاد، ملیت، مقام، خویشاوندی و قومیت و… اختصاص می‌یابد .۲۴ آذر ۱۳۶۱، امام خمینی فرمانی تاریخی درباره مسائل حقوقی و قضائی صادر کردند، فرمانی هشت ماده‌ای که در آن به بیان برخی تذکرات و دستورها به منظور رعایت حقوق شهروندی پرداختند. این پیام که بعدها به فرمان هشت ماده‌ای امام معروف شد، گواهی است بر اهمیت حفظ حقوق مردم و امنیت حریم ملت در نگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران. بر این اساس و برای واکاوی این فرمان تاریخی و بررسی دیدگاه رهبر کبیر انقلاب اسلامی با حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمدعلی ایازی به گفتگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمدعلی ایازی با بیان اینکه کرامت در لغت به معنای بزرگواری، بخشندگی و نیز به معنای پاک بودن از آلودگی، شرف و کمال به کار رفته، گفت: واژه کرامت در اصطلاح نیز عبارت است از عزت، تفوق و برتری در نفس و ذات چیزی بدون آنکه نسبت به دیگری سنجیده شود و بخشندگی و سخاوت و گذشت و … از آثار و لوازم اخلاقی آن است.

وی با اشاره به اینکه کرامت در دو بخش قابل بحث است، عنوان کرد: کرامت ذاتی یا کرامت استعدادی و بالقوه. کسانی که قائلند کرامت انسان ذاتی و برای ذات انسان است، این ارجمندی و شرافت را طبیعی و لازمه آن را حقوقی مترتب بر آن برای همه انسان‌ها قائل هستند. آنان معتقد هستند که تمامی انسان‌ها به‌صرف انسان بودن و بی‌هیچ گونه استثنایی از این موهبت الهی و مقام و شرافت برخوردارند و اختصاصی به مؤمنین، مسلمین و موحدین ندارد و رنگ و نژاد و آئین و گویش و گرایش، جنسیت و وضعیت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و غیره در آن دخلی ندارد و این همان است که خداوند در آیه ۷۰ سوره مبارکه اسرا با عبارت «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا» بدان تصریح نموده است. کرامت ذاتی مورد پذیرش بیشتر مفسران معاصر است و این اصل را به دلیل خرد، اراده و مسئولیت‌پذیری انسان می‌دانند.

کرامت اکتسابی رابطه مستقیم با اختیار آدمی دارد

سیدمحمدعلی ایازی افزود: کرامت ارزشی یا اکتسابی، نوع دیگری از کرامت و مترتب بر همان ارزش اولیه است که انسان با کوشش و تلاش اختیاری خویش در مسیر تکامل و تقویت آن به دست می‌آورد. اگر این کمال از قبیل اخلاق باشد، با تزکیه نفس و تحصیل معرفت و تقرب به پروردگار متعال و تقوا ممکن است. برای دستیابی به این مراتب کمال در مرحله اول شناخت از جایگاه انسانی مهم است. کسانی که به ارزش وجودی خود پی نبرد، مانند این است که گوهر گرانبهایی را نشناسد طبعاً به گمان این‌که یک قطعه‌سنگ معمولی است، درست نگهداری هم نمی‌کند. و اگر شناخت احترام به کرامت انسانی می‌کند و لذا معرفت مقام انسانیت برای فرد و جامعه یکی از مقدمات ضروری حفظ آن است.

به تعبیر دیگر، شناخت کرامت ذاتی که خداوند در نهاد هر انسانی به امانت گذارده است، مقدمه و دست‌مایه‌ای است برای نیل به فضائل و کمالات و نردبان صعودی است برای رسیدن به قلل مرتفع مقامات و کرامات انسانی الهی و آنچه انسان شایستگی وصول به آن را داشته و هدف اصلی خالق از خلقت و آفرینش اوست.

جایگاه کرامت انسانی مردم در قانون اساسی

این پژوهشگر قرآن کریم با اشاره به دیدگاه حضرت امام خمینی به‌عنوان بنیان‌گذار انقلاب اسلامی و رهبر امت اسلامی در خصوص کرامت انسان تصریح کرد: امام (ره) از دو منظر با موضوع کرامت انسان برخورد کردند؛ نخست آنجا که بحث حقوق انسان را که حاصل کرامت ذاتی است در جمهوری اسلامی و حقوق شهروندان در بسیاری از سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های خود مطرح کردند و این موضوع را در تدوین قانون اساسی و تأیید و تصویب آن مدنظر قرار دادند و دیگری کرامت اکتسابی که در آیه ۱۳ سوره مبارکه حجرات نیز بدان پرداخته شده، «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنْثَی وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیر» در این آیه سخن از اکرمیت و کرامت بیشتر انسان است که با پرواداری و پرهیزگاری به دست می‌آید. یکی کرامت است و یکی کرامت بیشتر و امام در آثار عرفانی خود به لزوم پاسداری و حفاظت از توانایی و ظرفیت وجودی انسان و پرهیز از تخریب و خدشه به مقام و جایگاه اشرف مخلوقات اشاره می‌کند.

منشور کرامت انسان و ضوابط حقوق شرعی و مدنی انسان

وی افزود: توجه امام خمینی (ره) به کرامت انسان و حقوق شهروندی در بسیاری از سخنان ایشان پس از تأسیس جمهوری اسلامی تأکید دارند، از جمله در فرمان هشت ماده‌ای امام خمینی (ره) که بیست و چهارم آذر سال ۱۳۶۱ به قوه قضائیه و نهادهای اجرایی کشور صادر کردند، این فرمان که با عنوان «منشور کرامت انسان» و در زمینه حقوق خصوصی، حقوق بشر و حقوق شهروندی در مقابل حکومت و قدرت، یکی از ارزنده‌ترین آثار امام خمینی (ره) است که در تمامی موارد به محترم شمردن حقوق افراد و رعایت ضوابط قانونی در برخورد با حقوق شرعی - مدنی تأکید دارد.

سیدمحمدعلی ایازی با بیان اینکه اسلام همه افراد بشر را از نظر حقوق و تکالیف انسانی یکسان می‌داند، زیرا همه آن‌ها در انسانیت با هم برابر و از جهت آفرینش با هم برادرند. حضرت امام خمینی (ره) رعایت حقوق شهروندی را شرط تحقق یک اجتماع مترقی می‌دانند و در حقیقت حقوق شهروندی را موهبتی الهی دانسته که هیچ مقامی حق سلب آن را ندارد و تفاوت‌های بشری نمی‌تواند در کیفیت و کمیت آن اثرگذار باشد.

این استاد دانشگاه فقه و حقوق عنوان کرد: واژه حقوق شهروندی هرچند در ادبیات و سخنان حضرت امام (ره) کمتر به کار رفته اما اصطلاحاتی همچون حقوق مردم و حق‌الناس که به‌طور تقریبی معنا و مفهوم حقوق شهروندی را می‌رساند در ادبیات، مکتوبات و سخنان ایشان بسیار دیده می‌شود. امام آزادی را حق مردم می‌دانستند.

وی افزود: خداوند متعال حق‌الناس را نمی‌بخشد و با توبه جبران نمی‌شود که امام از آن به معنی حقوق شهروندی تعبیر می‌کردند و اکنون به‌کاربرده می‌شود و اصطلاح رایج در ادبیات این دوره است. واژه حقوق شهروندی دربرگیرنده دسته‌ای از حقوق عمومی و خصوصی و برخاسته از کرامت ذاتی بشر است که اسلام و قرآن نسبت به این کرامت اشاره فراوانی دارد.

این محقق و پژوهشگر اسلام خاطرنشان کرد: صدور فرمان ۸ ماده‌ای؛ منشور حقوق شهروندی، توسط حضرت امام خمینی (ره) و نگرانی و دغدغه ایشان در خصوص عملکرد مسئولین و نیز عزل و محاکمه دادگاهی چند تن از مسئولین کشور پس از گزارش‌هایی که از رفتار نادرست آن‌ها به ایشان رسیده بود، ناظر بر جایگاه مفهوم کرامت ذاتی انسان در اندیشه ایشان است.

بازتاب اندیشه‌های امام خمینی (ره) در خصوص کرامت انسانی

وی در ادامه با اشاره به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران گفت: در اصل ۱۴ قانون اساسی آمده است که دولت جمهوری اسلامی ایران و مسلمانان موظفند نسبت به افراد غیر مسلمان با اخلاق حسنه و قسط و عدل اسلامی عمل نمایند و حقوق انسانی آنان را رعایت کنند. این اصل، یکی از مهم‌ترین بندهای قانون اساسی کشور است که به تأیید و تصویب ملت ایران و نیز حضرت امام رسیده و متناظر با مفهوم آیه ۸ سوره مبارکه ممتحنه «لَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ» است و به‌صراحت و به حقوق دگراندیشان و پیروان سایر ادیان اشاره دارد.

سیدمحمدعلی ایازی افزود: همچنین در اصل ۱۹ قانون اساسی آمده است که مردم ایران از هر قوم و قبیله‌ای که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ و نژاد و زبان و … ملاک تمایز نخواهد بود. این اصل نیز به مفهوم آیه «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا» اشاره دارد.

وی با اشاره به اصل ۲۳ قانون اساسی گفت: بر اساس اصل ۲۳ قانون اساسی تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‌کس حق ندارد به‌صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مواخذه قرار گیرد، این اصل یکی از اصول بنیادین در بحث کرامت انسان است که حضرت امام بدان اشاره دارد.

ایازی با تأکید بر اهمیت رأی و نظر مردم در اندیشه حضرت امام (ره) گفت: ایشان در سخنان خود بارها اشاره کردند که حکومت اسلامی مستظهر به قانون و آرای ملت است و این‌طور نیست که کسی با قلدری آمده باشد و بخواهد حکومت کند. حکومت اسلامی با آرای ملت می‌آید و آرا ملت آن را حفظ می‌کند.

این استاد قرآن‌پژوه تصریح کرد: مرحوم امام (ره) زمانی که صحبت از مدیریت کلان می‌شود می‌فرمایند، که حکومت باید مبتنی بر آرای مردم باشد، مردم ولی‌نعمت مدیران و مجریان هستند و آن‌ها هستند که انتخاب می‌کنند.

وی با بیان اینکه حضرت امام در پیام ۸ ماده‌ای منشور حقوق شهروندی، مسئله‌ای را مطرح می‌کنند که متناظر با مسئله کرامت است و آن هم آگاهی و مشارکت مردم و نظارت و همگامی آن‌ها با حکومت منتخب خودشان است که خود بزرگ‌ترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه خواهد بود. در بخش قضائی حضرت امام در بند ۴ و ۵ پیام هشت ماده‌ای می‌فرمایند که «هیچ‌کس حق ندارد کسی را بدون حکم قاضی که از روی موازین شرعیه باید باشد، توقیف کند یا احضار نماید.» «هیچ‌کس حق ندارد در مالِ کسی چه منقول و چه غیرمنقول و در مورد حق کسی دخل و تصرف کند یا توقیف و مصادره نماید». امام در این سند تأکید دارند که باید از حقوق مردم صیانت شود. حقوق مردم در بند ششم این فرمان به‌صراحت تصریح شده است.

ایازی تأکید بر اینکه اگر بخواهیم صادقانه نظر دهیم، باید بگوییم تا تحقق قطعی این منشور بسیار فاصله داریم، عنوان کرد: البته اخیراً قوه قضائیه بخشنامه‌هایی اعلام کرده که از جهتی می‌تواند به پیشرفت در این زمینه کمک کند و اگر به‌خوبی اجرا شود باید امیدوار بود، اما اینکه در مقام عمل چه اتفاقی خواهد افتاد، باید به آینده نگاه کرد. اما باید توجه داشت که در حال حاضر میان فرمان ۸ ماده‌ای امام (ره) و آنچه در جامعه اتفاق می‌افتد فاصله است. یکی از مشکلات اساسی که در تناقض با کرامت انسان است شیوه انتخاب برخی مدیران ناکارآمد و غیر متخصص است. نتیجه این روند که به‌عنوان دعوای تعهد و تخصص می‌شود، عدم رضایت مردم در اداره کشور و حل مشکلات اشتغال و معیشت است.

مردم اطلاع دقیقی از حقوق خود در قانون اساسی ندارند

وی افزود: نکته مهمی که قابل توجه است این است که هر تحولی که در حوزه اجرا و قضا و قانون اتفاق می‌افتد، به دو امر وابسته است. نخست وجود قانون است و دوم آگاهی مردم از حقوق خودشان در راستای مطالبه آن حقوق. و به نظر می‌رسد بخش عمده‌ای از مردم جامعه ما هنوز از ظرفیت‌های قانون اساسی و حقوق خودشان اطلاعی ندارند. اگر همین قانون اساسی به‌درستی و جامعیت عمل شود، بسیاری از مشکلات و نارضایتی مردم برداشته می‌شود.

ایازی در پایان گفت: نکته مهم دیگر این است که آنچه در قانون اساسی در زمینه انتخابات و گزینش مدیران آمده و آنچه مقدمات انتخاب افراد برای حضور در انتخابات است از جمله وجود احزاب مختلف و… از جمله مسائلی است که باید روی آن کار شود و شفافیت ایجاد شود. این رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی هستند که باید به مردم در زمینه حقوقشان آگاهی ببخشند.