طبالی میراثی بیدارگر

در روزگاری که زنگ انواع ساعت ها، تلفن‌ها و زمان سنج‌ها برای بیدار کردن مردم با هم رقابت می‌کنند، طبل نوازان در برخی از شهرستان‌های خراسان جنوبی در سحرگاهان رمضان منادی سحرخیزان هستند.

صدای موزون طبل زنی در اوقات سحر ماه مبارک رمضان، یاد و خاطره نقاره زنی در حرم امام هشتم (ع) را در یاد‌ها زنده می‌کند.

این طبل زنی‌ها به منظور بیدار کردن مردم برای آماده شدن در هنگام سحر و با ادوات خاص انجام می‌شود.

سنتی ۱۰۰ ساله که هنوز صدایش به گوش می‌رسد

طبل زنی در اوقات سحر در طبس یکی از نیات موقوفه محمد باقر خان عماد الملک است و سابقه آن به سال ۱۳۰۰ هجری قمری باز می‌گردد.

مکان به صدا درآمدن طبل‌ها تا پیش از زلزله سال ۱۳۵۷ طبس، در بالای کارونسرای میدان امام (ره) در طبس بوده و امروزه در بالای حسینیه عمادالملک انجام می‌شود.

عاشوری یکی از طبل نوازان طبسی می‌گوید: صد سال است که طبل زنی در خانواده ما به شکل موروثی انجام می‌شود.

او می‌گوید: طبل زنی در طبس در سه مرحله انجام می‌شود؛ طبل یک، چهار ساعت پیش از اذان صبح، طبل دوم دو ساعت مانده به هنگام اذان و طبل سوم یک ساعت مانده به اذان صبح به مدت یک ربع نواخته می‌شود.

عاشوری می‌گوید: زمانی که طبل یک زده شد، روی طبل یک بار چوب زده می‌شود؛ پس از یک ساعت استراحت طبل دو با دو چوب زده می‌شود.

یکی دیگر از طبالان طبسی می‌گوید: سه کاسه به نام چاشنی و سه ظرف استوانه‌ای به نام‌های سرنواز، بردست و آلیاژی که معمولا ترکیبی است از مس و نقره و پوست گاو، آلات و وسایل طبل زنی ماه مبارک رمضان در طبس هستند.

او می‌گوید: در مجموع چهار نفر در نواختن طبل مشارکت دارند که طی سالیان متمادی افراد متعددی این کار را انجام می‌داده اند.

همچنین در گذشته پس از اجرای این موسیقی یک توپ خاص به نام زنبورک یا شمخال به صدا در می‌آمده است که به برگزارکنندگان آن زنبورک زن یا نقاره زن می‌گفتند.

طبالی در سحر از کجا آمد؟

طبل‌ها جزو غنائم جنگی میرمحمد خان یکی از حاکمان پیشین طبس است و در نبردی که بین او و جعفرخان پدر لطفعلی خان زند در می‌گیرد، به غنیمت گرفته می‌شود.

پس از شکست جعفرخان در جنگ، این طبل‌ها مدتی در محل دیوان خانه حاکم شهر طبس غیر قابل استفاده بوده است.

بیشتر بخوانید

• از «شوخوانی» برای سحر تا «رمِضوُن خوانی»؛ آئین کهن مردمان کویر در ماه مبارک رمضان
• احیاء شبی که سرنوشت یکسال را رقم می‌زند
• جهاد به وقت رمضان / جهادگران برای تکمیل خانه‌ها و مساجد دست به کار شدند+فیلم

بعد از مدتی به پیشنهاد عماد الملک یکی از فرزندان میرمحمد خان که فرد خیری بوده و به آبادانی اهمیت می‌داده است، طبل‌ها به همراه یک عراده توپ، در اسحار ماه مبارک رمضان برای اعلان بیدارباش مومنان به کاربرده شد.

در کنار این طبل ها، از یک عراده توپ هم در قدیم استفاده می‌شده که حدود چهل سال است دیگر کاربردی ندارد؛ اما طبل‌ها بیش از ۱۰۰ سال است که برای بیدارباش مومنان به کار می‌روند.

بیدارباشی طبلی

سحرگاهان ماه مبارک رمضان در بشرویه نیز با صدای طبل نوازی حال و هوای دیگری دارد؛ صدایی که بیدارباش سحر را به گوش مسلمانان می‌رساند.

این طبل زنی برنامه و زمان بندی معین و سبکی خاص دارد به این ترتیب که دو ساعت مانده به اذان صبح با عنوان طبل یک (آماده باش) و یک ساعت مانده به اذان صبح با عنوان طبل ۲ (بیدار باش) با سبک و سیاقی خاص نواخته می‌شود.

مردم با نحوه زدن طبل متوجه می‌شوند که کدام نوبت از مراحل طبل زنی است.

نصیری یکی از طبالان بشرویه‌ای می‌گوید: ۲۰ سال است که به طبل زنی در سحرگاهان ماه رمضان مشغول هستم.

او می‌گوید: در این مراسم از ۲ طبل و ۲ شیپور استفاده می‌شود و در مجموع ۴ نفر برای طبالی مشارکت دارند.

نصیری می‌گوید: صدای طبل‌ها از پشت بام حسینیه حاج علی اشرف بشرویه به گوش مردم شهر می‌رسد.

این طبال بشرویه‌ای می‌گوید: هر نوبت شیپور زدن و طبل زدن ۵ دقیقه به طول می‌انجامد و از گذشته مردم از این طریق برای سحر بیدار می‌شده اند.

طبل‌هایی که در فهرست میراث معنوی جای دارند

برآبادی مسئول حوزه پژوهش و مطالعات اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی گفت: آیین و مراسم طبل زنی در شهرستان طبس به شماره ۱۸۹ در سال ۸۹ در فهرست آثار میراث معنوی کشور (ناملموس) به ثبت رسیده است.

او گفت: این سنت حسنه بیش از ۱۰۰ سال است که رواج دارد و طبل نوازان طبق وقف نامه مقرری دریافت می‌کنند.

برآبادی گفت: در گذشته زمان اجرای طبل زنی، به کمک ساعت‌های آبی شامل تشتی بزرگ و فنجان مسی متوسطی که ته آن سوراخ ریزی داشت مشخص می‌شد.

تمامی این کار‌ها در اکثر مناطق به طور موروثی صورت می‌پذیرفت و به ندرت غریبه‌ای وارد این کار می‌شد.

علاوه بر سحر‌های ماه مبارک رمضان هنگام رویت هلال ماه شوال و اعلام عید سعید فطر به دستور حاکم شرع یک نوبت طبل‌ها نواخته می‌شود که مردم این مراسم را شادیانه می‌نامند.

گزارش از زهرا رضایی

باشگاه خبرنگاران جوان خراسان جنوبی بیرجند