جشن رمضان ایران به اندازه سایر کشورهای مسلمان سرورآمیز است؟

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه_ فاطمه ترکاشوند: آیا ماه رمضان در ایران کم‌تر از سایر کشورهای مسلمان همراه با جشن و شادی برگزار می‌شود؟ این روزها در شبکه‌های اجتماعی، بحث درباره این گزاره داغ شده و مهم‌ترین علت آن را می‌توان تماس بیشتر کاربران ایرانی با محتوای تولید شده کاربران مسلمان سایر کشورهای اسلامی در شبکه‌های اجتماعی دانست.

اما آیا این مسئله صرفاً محدود به بازنمایی رسانه‌ها و کاربران خارجی از برگزاری آداب و مناسک ماه رمضان در کشورهایشان است؟ یا واقعاً تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی مشخصی میان ما و آن‌ها باعث شده تا رمضان دیگر کشورها، رنگ و بوی بیشتری از جشن و شادی به خود بگیرد؟

اطعام در تجمعات شهری

ما ایرانی‌ها مثل مسلمانان سایر کشورها، برگزاری دورهمی‌های خانوادگی در ایام ماه مبارک رمضان را جزو آداب و رسوم این ماه می‌دانیم و دست‌کم تا پیش از شیوع بیماری کرونا، اطعام روزه‌داران، جزءجدانشدنی فرهنگ رمضانی در ایران شمرده می‌شد به طوری که در شهرهای بزرگ ساعات پیش از افطار، ساعات ترافیک و ساعات پس از آن ساعات خلوتی خیابان‌ها به نظر می‌رسند.

این اتفاق وجه مشترک همه کشورهای مسلمان است با این تفاوت که برخی، اطعام روزه‌داران را به سطح خیابان‌ها و تجمعات شهری توسعه داده‌اند. فلسطین، ترکیه و مالزی از این جمله کشورهایی هستند که آب‌وهوای نسبتاً مساعدشان اجازه می‌دهد که شهروندان به برگزاری تجمعات شهری علاقه بیشتری نشان دهند.

اما در دیگر کشورهای مسلمان که اقلیم گرم و بیابانی دارند، تکاپوی اطعام در مکان‌های روباز شهری کمتر دیده می‌شود. یک کاربر مصری در ویدئوی یوتیوبش مربوط به دو سال پیش نشان می‌دهد که دما در قاهره به ۴۳ درجه می‌رسد و تکاپوی کمتری در شهر دیده می‌شود هرچند علاقمندان به اطعام روزه‌داران سعی می‌کنند در مراکزی مثل مساجد و پارک‌ها، بسته‌های افطاری را به دست مردم برسانند.

در عربستان سعودی و امارات نیز به همین علت، افطاری و اطعام روزه‌داران در مساجد یا چادرهایی که برخی شیوخ برپا می‌کنند برگزار می‌شود.

مهم‌ترین ویژگی این تجمعات، نمایش تکاپوی شهر در ماه رمضان است که ابزارها و تولیدات فرهنگی خاص خود را به همراه می‌آورد. پخت غذاها و شیرینی‌های مخصوص این ماه، موسیقی‌های خیابانی و آذین‌بندی و چراغانی محلات، مهم‌ترین مواردی است که این تکاپو را به چشم می‌آورد و این احساس را در مشاهده‌گر ایجاد می‌کند که مردم در حال برپایی جشن و سرور هستند.

موسیقی رمضانی

فرهنگ بشری با موسیقی آمیخته است و اسلام نیز در کشورهای مختلف، جنس متفاوتی از موسیقی بومی هر کشور را در ماه رمضان به عرصه ظهور می‌کشاند.

خبرگزاری TRT ترکیه در گزارشی، به موسیقی محلی رمضانی این کشور می‌پردازد که در آن، نوازندگان سازهایی چون دهل و سرنا، هنگام سحر در کوچه‌ها قدم‌زنان به نواختن موسیقی و خواندن اشعاری می‌پردازند که با آن‌ها مردم را برای عبادت خدا و خوردن سحری بیدار کنند.

در مالزی هم برای ماه رمضان، موسیقی‌های متفاوتی خصوصاً در رده سنی کودکان و نوجوانان تولید می‌شود که هر سال در شبکه‌های اجتماعی بازتاب پیدا می‌کنند.

هر یک از کشورهای عرب‌زبان هم در این ماه، نواهای مخصوص آن را که اغلب گنجینه‌ای قدیمی و سالانه هم محسوب می‌شوند، بازتولید یا بازپخش می‌کنند.

ایران هم از این قاعده جدا نیست و هرچند میزان استفاده از ساز به احترام این ماه کاهش می‌یابد، اما نواهای رمضانی مشهور، تواشیح و برخی قطعات با موسیقی و اشعار مربوط در این مدت رواج بیشتری در عرصه‌های عمومی و رسانه‌ها پیدا می‌کنند.

با این حال از آنجا که به طور کلی نواختن موسیقی خیابانی در کشور ما چندان رایج نیست و طبعاً شامل ماه رمضان هم می‌شود، در مقایسه با برخی کشورها مثل ترکیه می‌تواند بخشی از این احساس خلأ جشن و سرور را جبران کند. ایرانی‌ها معادل این جنس جشن را در ابتدای نوروز تجربه می‌کنند و آن را بخشی از سنت این فاصله زمانی می‌دانند.

خوراکی‌های رمضانی

کافی است به زولبیا و بامیه فکر کنید. شله زرد، آش رشته، حلیم، فرنی و مانند آن‌ها هم غذاهایی هستند که در سراسر ایران در ماه رمضان رواج بیشتری دارند و شهرهای مختلف هم متناسب با فرهنگ و امکانات خود خوراکی‌های مشخصی برای این ماه تدارک می‌بینند.

مشابه چنین چیزی در سایر کشورهای مسلمان هم رایج است و با آغاز ماه رمضان، خوراکی‌های مخصوص آن به بازار می‌آید. با این تفاوت که آن دسته از کشورها که امکان و سنت تکاپوی شهری را دارند، از طبخ غذاها و شیرینی‌های رمضانی در مکان‌های عمومی به عنوان بخش جذابی از یک نمایش عمومی بهره می‌برند و بر احساس جشن و شادی می‌افزایند.

مد و پوشش رمضانی

نمایش پوشش‌های خاص ماه رمضان را در مقایسه با موارد قبلی باید سنتی جدید و در ارتباط با شبکه‌های اجتماعی دانست.

هرچند که پوشیدن لباس نو یا تمیز در ایام عید و مبارک، در دین اسلام هم توصیه شده اما ملحق شدن ادبیات مد و فشن به آن از ویژگی‌های تجربه رمضان در جهان مدرن است.

با این همه این اتفاق هم در این سال‌ها خصوصاً در بازنمایی کشورهای مختلف از رمضان خود، تأثیر بسزایی داشته است.

پوشش نو، متفاوت و متنوع خصوصاً در مورد زنان و کودکان در ماه رمضان در تولیدات رسانه‌ای و فرهنگی سهم مؤثری در ایجاد احساس برپایی جشن دارد و از آنجا که اینستاگرام جولانگاه صفحات مرتبط با مد و فشن و محل رشد جریان جدید حجاب‌استایلیست‌ها در سراسر جهان است، این دسته نیز چه در تبلیغات شهری و چه در تبلیغات رسانه‌ای خود در تلویزیون‌ها یا شبکه‌های اجتماعی، التفات خاصی به ماه رمضان نشان می‌دهند و برای آن تدارک می‌بینند.

انبوه صفحات حجاب‌استایلیست‌های ترک و عرب دست‌کم برای مخاطبان خودشان در ایجاد این احساس جشن سهیم هستند.

تأثیر رنگ

استفاده از نور و چراغانی و تنوع رنگ در آذین‌بندی شهری، یکی از مهم‌ترین المان‌های برگزاری جشن رمضانی است.

اما در برخی فرهنگ‌ها به طور سنتی، رنگ جایگاه ویژه‌تری دارد که باعث می‌شود یک گردشگر در ماه رمضان کشورهایی چون فلسطین و ترکیه، احساس نشاط و سرور را بیش از کشورهایی چون امارات و عربستان دریافت کند که حتی در معماری هم اصل سادگی و تک‌رنگ‌های سفید و سیاه و طلایی را حفظ می‌کنند.

حضور رنگ‌های متنوع در آذین‌بندی شهری، پوشش و حتی خوراکی‌ها تا حدود زیادی مبتنی بر امکانات و فرهنگ‌های بومی جدای از دین اسلام است که در ماه رمضان با مشارکت عمومی مردم و سرمایه‌گذاری نهادهای دولتی یا دینی یا مردمی، جلوه و شکوه بیشتری پیدا می‌کند.

برنامه‌های ویژه کودکان و نوجوانان

به گزارش خبرنگار مهر، یکی از گردشگران ایرانی از برنامه‌های متمرکز ماه رمضان کشور قطر برای کودکان و نوجوانان و بودجه دولتی مشخص برای آن یاد می‌کند که منشأ تولیدات رسانه‌ای متمرکز در رسانه‌های این کشور است.

در سال‌های اخیر کشورهای اسلامی توجه بیشتری به تولیدات هنری و رسانه‌ای برای گروه هدف کودک و نوجوان نشان داده‌اند تا موفقیت آنان را در ایجاد سمپاتی نسبت به این ماه درمیان این رده سنی بیشتر تضمین کند.

شادیم یا نیستیم؟

با وجود تمام این تفاوت‌های فرهنگی، باید توجه داشت که بخش دیگری از وجود یا عدم احساس جشن و سرور به بازنمایی رسانه‌ای هر کشور و کاربران آن در شبکه‌های اجتماعی باز می‌گردد. مانند سایر مسائل میان واقعیت محسوس میدانی با بازنمایی آن، همواره حدی از اختلاف طبیعی وجود دارد.

از سوی دیگر، بخش بزرگی از نظرات کاربران ایرانی در شبکه‌های اجتماعی معطوف به شهرهای بزرگ خصوصاً تهران است و آداب و مناسک رمضانی در شهرهای دیگر اغلب بسیار پررنگ‌تر و پرتکاپوتر است و وابسته به فرهنگ محلی هر منطقه جنس بروز و ظهور متفاوتی دارد.

در مجموع هرچند وجود تفاوت میان شکل و شیوه برگزاری ماه رمضان کشورهای مختلف در مقایسه با ایران قابل انکار نیست اما کلیت این مسئله را بدون در نظر گرفتن تفاوت‌های فرهنگی در برگزاری جشن و اقتضائات فضای فکری و امکانات هر کشور، نمی‌توان به درستی صورت‌بندی کرد.

روشن است که بن‌مایه فعالیت‌های رمضانی در همه کشورهای مسلمان‌نشین از دین گرفته شده و مشابهت آن‌ها بیش از تفاوت‌شان است و ما هم از این قاعده مستثنی نیستیم. اما اینکه هر ملتی تا چه اندازه و به چه شکل این آداب مشترک را بزرگ و متفاوت برگزار می‌کند، در تعیین سرورآمیز بودن جلوه بیرونی آن تعیین‌کننده است.