ادبیات کودک ایران در سالی که گذشت

علی‌ کاشفی خوانساری در نوشتاری به ادبیات کودک ایران در بخش‌های جشنواره، نقد، کتابخانه‌ها، آموزش، پژوهش و همایش‌ پرداخته است.

این نویسنده و منتقد ادبی در بخش دوم یادداشت  ارسالی خود به ایسنا درباره ادبیات کودک در سال ۱۴۰۰ نوشته است: چند روز قبل نوشته‌ای در خبرگزاری ایسنا منتشر و تحولات ادبیات کودک ایران در سال ۱۴۰۰ را بررسی کردم. در آن نوشته تحولات دولتی و اداری، انجمن‌ها، ناشران، تعاملات بین‌المللی و همچنین درگذشتگان سال را مرور کردم. در این نوشته به بررسی سایر تحولات سال گذشته خواهم پرداخت. 

جشنواره‌ها

 بیشتر جشنواره‌های قدیمی کتاب کودک کم و بیش به فعالیت‌های خود در سال ۱۴۰۰ ادامه دادند. برخی از جشنواره‌ها که سال قبل برپا نشده بودند به معرفی کتاب‌های سال ۹۸ و یا هر دو سال پرداختند. کتاب سال جمهوری اسلامی، جشنواره شعر فجر، کتاب سال شهید غنی‌پور، کتاب سال اندرزگو، کتاب سال عاشورا، قلم زرین، کتاب سال جوان، کتاب سال رضوی، کتاب رشد، ایثار، تاریخ انقلاب، نوفه و ... از جمله جشنواره‌های عمومی بودند که کتاب‌های برگزیده کودک و نوجوان هم داشتند. در میان جشنواره‌های خاص کتاب کودک، کانون پرورش و لاک‌پشت پرنده به شکل فصلی به معرفی آثار برتر پرداختند و شورای کتاب کودک همچون سال‌های گذشته برگزیدگانش را معرفی کرد. برخی جشنواره‌های استانی هم کتاب‌های برگزیده خود را اعلام کردند. 

جشنواره انتخاب کتاب‌های دینی کودک و نوجوان که به همت انجمن ترویج زبان و ادبیات فارسی برگزار شد اتفاق خوب و جدید سال بود. این جشنواره با ترکیب داوران جوان، دانشگاهی و حرفه‌ای ادبیات کودک برپا شده بود و به بررسی آثار برگزیده در همه جشنواره‌های دیگر پرداخت.

اتفاقی که در میان آثار برگزیده جشنواره‌ها مشهود بود کم شدن آثار مشترک در میان برگزیده‌ها بود که شاید بتوان آن را به هویت مستقل یافتن جشنواره‌ها تعبیر کرد.

نقد

 نشریات تخصصی کتاب کودک و نوجوان در سال ۱۴۰۰ وضعیت مطلوبی نداشتند. تنها نشریه‌ای که انتشار خود را به شکل کاغذی و منظم در این سال ادامه داد، گاهنامه نقد کتاب کودک بود. پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان نیز به شکل غیرکاغذی منتشر می‌شد. نشریات دانشگاهی همچون نشریه دانشگاه شیراز و دانشگاه شهید بهشتی هم به فعالیت خود ادامه دادند.

 خبر خوب و امیدبخش این سال انتشار اولین شماره گاهنامه نقد کتاب ادبیات دینی کودک و نوجوان از سوی انتشارات به‌نشر بود.‌

در این بخش می‌توان به نشریات دانشجویی ادبیات کودک اشاره کرد. این نشریات معمولا ترکیبی از یک مجله کودک و نوجوان و نشریه‌ای درباره ادبیات کودک هستند. از جمله این نشریات که در سال ۱۴۰۰ منتشر شدند، می‌توان این نشریات را ذکر کرد: صد دانه یاقوت (دانشگاه شیراز)، کودک کتابخوان (دانشگاه قم)، کوله‌پشتی ( دانشگاه فرهنگیان قزوین).

کتابخانه‌ها

 تجهیز و خدمت‌رسانی کتابخانه‌ها در زمینه کتاب‌های کودک در سال ۱۴۰۰ چندان مطلوب نبود. از سویی بسیاری از کتابخانه‌ها ماه‌ها با تعطیلی مواجه بودند و نتوانستند خود را از طریق خدمات غیرحضوری با شرایط تطبیق دهند و سوی دیگر روند خرید و تامین منابع برای کتابخانه‌ها غیرشفاف، کند و اندک بود. کتابخانه‌های کانون پرورش جملگی از ارائه خدمات غیرحضوری به مخاطبان امتناع کردند. کتابخانه‌های تحت پوشش امور فرهنگی مساجد تقریبا به حالت تعطیل درآمدند و هیچ کتاب جدیدی کودک برای آنها خریداری نشد. کتابخانه‌های کانون نیز از دسترسی به کتاب‌ها و مجلات جدید کودک و نوجوان محروم بودند و بودجه دولتی اختصاص‌یافته برای خرید از ناشران خصوصی صرف برنامه‌های دیگری شد. خرید کتاب کودک در نهاد کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های تحت پوشش شهرداری‌ها هم محدود و بدون اعلان و اطلاع‌رسانی بود و تنها نهادی که در سال ۱۴۰۰ با همه مشکلات جلسات منظم خرید کتاب برپا و فهرست کتاب‌های خریداری‌شده و اعضای هیات انتخاب را اعلام کرد و در نشست عمومی به شفاف‌سازی درباره ملاک‌ها و معیارهای خرید کتاب پرداخت، هیئت خرید کتاب کودک در وزارت ارشاد بود.

روند تشکیل و تجهیز کتابخانه‌های تخصصی ادبیات کودک در دانشگاه‌ها هم کم و بیش ادامه یافت و بنابر اطلاعات در دسترس، گروه ادبیات کودک دانشگاه گیلان توانست مقادیر قابل توجهی به منابع خود بیفزاید.

خبر خوب و مهم دیگر در این عرصه دیجیتال شدن و آنلاین شدن بسیاری از خدمات در کتابخانه تخصصی شورای کتاب کودک و همچنین کتابخانه مرجع کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود. آن‌لاین شدن این دو کتابخانه که مهمترین کتابخانه‌های تخصصی ادبیات کودک در کشورمان هستند، خبری مهم و اثرگذار است که چندان اطلاع‌رسانی نشد.‌

آموزش

بیش از یک دهه است که رشته کارشناسی ارشد ادبیات کودک و نوجوان در دانشگاه‌های ایران ارائه می‌شود. قدیمی‌ترین دانشگاه، دانشگاه شیراز است و دانشگاه‌های شهید بهشتی، گیلان، امام رضا و ... از دیگر دانشگاه‌های معتبر در این عرصه هستند. در این میان برخی دانشگاه‌هایی هم به ارائه این رشته می‌پردازند که با توجه به فقدان مدرسان معتبر و حرفه‌ای ادبیات کودک، سطح آموزش این رشته بسیار پایین ارزیابی می‌شود. همچنین برخی دانشگاه‌های معتبر هم که این رشته را ارائه نمی‌کنند، هسته، انجمن و گروه‌های مطالعاتی ادبیات کودک تشکیل داده‌اند و به طور گسترده در این زمینه به فعالیت می‌پردازندکه دانشگاه‌های فردوسی مشهد، قم و علامه طباطبایی از آن جمله‌اند. اما مرکز مطالعات کودکان و نوجوانان دانشگاه الزهرا کمتر خروجی مرتبط با ادبیات کودک داشته است.

تنها نهادی که به شکل روشمند و مستمر به آموزش آزاد ادبیات کودک می‌پردازد، شورای کتاب کودک است که از سال ۱۳۶۴ تا به امروز ۳۵ دوره آموزشی رسمی برپا کرده است. نهادهایی مثل «با من بخوان» هم دوره‌های آموزشی تسهیلگری و پرورش مربی ارائه می‌کنند. آموزش‌های کوتاه‌مدت فراوانی هم توسط اشخاص و موسسات خصوصی ارائه می‌شود که از آن میان دوره جامع ادبیات کودک انجمن صنفی ویراستاران در سال ۱۳۹۹ متمایز بود اما در سال ۱۴۰۰ تکرار نشد.

عجیب آن که نهادهای مرتبطی چون کانون پرورش، انجمن نویسندگان کودک، انجمن ناشران کودک و ... هیچ کدام احساس نیاز و اقدامی در این زمینه نداشته‌اند.  

پژوهش

پژوهش‌های مرتبط با ادبیات کودک پراکنده و بدون متولی‌اند. اداره کل پژوهش کانون که قاعدتا می‌بایست پیشگام این عرصه باشد، کوچکترین نقش‌آفرینی خارج از سازمان خود نداشته است. در وزارتخانه‌های ارشاد، آموزش و پرورش، علوم و ... نیز نهادی رسمی برای این موضوع پیش‌بینی نشده است و جدا از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های دانشگاهی به ندرت شاهد پژوهش‌های جدی در این عرصه هستیم.

اتفاق مبارک سال ۱۴۰۰ تهیه مجموعه گزارش‌های پژوهشی مرتبط با امور فرهنگی کودکان در پژوهشگاه فرهنگ، هنر، ارتباطات وابسته به وزارت ارشاد بود که متاسفانه این پژوهش‌ها انتشار عمومی نیافت و تنها به شکل گزینشی و مختصر در همایش آن موسسه ارائه شد. 

همایش‌ها

در زمینه ‌همایش‌ها باید گفت که امروزه تقریبا سه همایش نهادینه‌شده ادبیات کودک در کشورمان داریم که هر سه تعریف دوسالانه دارند. «همایش ملی ادبیات کودک دانشگاه شیراز» قدیمی‌ترین این همایش‌هاست که هشتمین دوره آن در اردی‌بهشت برپاشد. انجمن تصویرگران ایران هم «سومین همایش کتاب‌های تصویری» را در آبان‌ماه برپا کرد. چهارمین «همایش ادبیات کودک و مطالعات کودکی» علی‌القاعده می‌بایست در سال ۱۳۹۹ از سوی شورای کتاب کودک برپا می‌شد که در آن سال و سال ۱۴۰۰ خبری از آن نشد. همایش دانشگاه شهید بهشتی هم که اولین دوره آن ۱۳۹۸ برپاشده بود، برگزاری همایش دوم در سال ۱۴۰۰ را مسکوت گذاشت. ‌

همایش «زیست جهان کودکی در ایران» شامل چند سخنرانی مرتبط با ادبیات کودکان در تیرماه از سوی پژوهشگاه وزارت ارشاد برگزار شد.

سایر نهادهای دولتی، صنفی، مدنی و خصوصی مرتبط همایشی در زمینه ادبیات کودک برگزار نکردند.

ارزیابی اتفاقات سال ۱۴۰۰ بدون بررسی مطبوعات کودک و نوجوان این سال و همچنین کتاب‌های نظری منتشرشده کامل نیست. به شرط حیات و توفیق در مجال دیگری به آن‌ها هم خواهم پرداخت. 

انتهای پیام