شاخص های کلیدی سنجش پیشرفت دانش بنیان کدامند؟

به گزارش خبرنگار مهر، اقتصاد دانش بنیان که چندی است به کلیدواژه مهمی در ادبیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور تبدیل شده است بر تولید، ارائه محصول و خدمات به کمک ایده‌های نیروی انسانی و دانش تأکید دارد.

از سوی دیگر نفوذ دانش و سهم آن در پیشرفت و توسعه کشورها و رشد اقتصادی آنها به اندازه‌ای است که امروزه در شاخص‌های رشد اقتصادی بر عامل نیروی انسانی به عنوان عامل اصلی پیشرفت، بیش از حتی تولید ناخالص داخلی توجه می‌شود.

به همین نسبت در ارزیابی و سنجش پیشرفت کشورها، پیشرفت دانش بنیانی به عنوان دلیلی برای پیشرفت اقتصادی کشورها مطرح و مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

از همین رو داشتن چشم انداز شفاف از نحوه ارزیابی پیشرفت مبتنی بر دانش و تکنولوژی و اینکه اساساً براساس چه شاخص‌ها، سنجه ها و عملکردهایی می‌توان میزان توسعه و پیشرفت مبتنی بر دانش را اندازه گیری کرد، اهمیت پیدا می‌کند.

برای ما که سال جدیدمان با کلیدواژه «دانش بنیان» گره خورده و تأکید چندین باره بر آن، از سوی بالاترین مقام کشورمان در ابتدای سال ۱۴۰۱ صورت گرفته است، دانستن شاخصهای کلیدی پیشرفت دانش بنیان می‌تواند چراغ راه باشد و از سوی دیگر در انتهای مسیر می‌تواند به ارزیابی دقیق عملکرد و مقایسه با گذشته کمک کند.

در گزارش پیش رو تلاش کردیم متغیرهای ارزیابی عملکرد فناورانه، شاخصهای سنجش پیشرفت مبتنی بر دانش و شاخصهای ارزیابی نوآوری را که از سوی نهادها و پایگاه‌های داده علمی بین اللملی به کار گرفته می‌شوند، استخراج کنیم و ضمن آن نحوه اندازه گیری میزان پیشرفت مبتنی بر فناوری را از مسئولان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به عنوان یکی از نهادهای دست اندر کار این موضوع جویا شویم.

شاخصهای سنجش پیشرفت دانش بنیان در خارج

نشانگرهای به کار رفته در ارزیابی و سنجش پیشرفت دانش بنیان در خارج از کشور در چند سطح آموزش و وضعیت تحصیلات، وضعیت محققان، میزان تولیدات علمی، عملکرد محققان و مؤسسات علمی، سرمایه گذاری دولتها در تحقیق و توسعه و … طبقه بندی شده و کار سنجش براساس این متغیرها در سطوح مختلف انجام می‌شود.

جزئیات ۳ نوع طبقه بندی شاخص‌ها براساس اطلاعات استخراج شده از داده‌های پایگاه‌های علمی، سازمانهای بین المللی و پایگاه‌های رتبه بندی‌های علمی و نوآوری به شرح زیر است:

*مدل اول

متغیرهای شناختی محققان
محققان براساس جنسیت
تعداد دارندگان مدرک دکتری در علوم که کمتر از ۳۵ سال سن دارند
محققان با سابقه فعال در مؤسسات علمی

سطح علمی و تحصیلی محققان
رتبه و مقطع علمی محققان
محققانی که در مسیر پژوهشگر شدن قرار دارند
محققان آموزش یافته در مؤسسات علمی
محققان شرکت کننده در پروژه‌های تحقیقاتی
محققان با تجربه در هماهنگی پروژه‌های تحقیقاتی

تیپ شناسی محققان براساس تولید علمی
محققانی که تحقیقات منتشر شده دارند
محققانی پرکارتر در حوزه انتشار مقاله در ژورنال‌های علمی
محققانی که مقاله‌های علمی در حوزه‌های مختلف دارند

عملکرد محققان
شاخص متوسط عملکرد تحقیق
شاخص عملکرد آکادمیک

متغیرهای تولید علم و فناوری
تولید علمی انستیتویی
تولید فناورانه انستیتویی
مقالات علمی انستیتو برحسب حوزه دانشی
پتنت های ثبت شده به نام انستیتو
سوابق اعطا شده به نام انستیتو

ویژگی‌های مقالات منتشر شده در ژورنال‌های علمی
بهره وری و منبع انتشار
بهره وری در تولید مقالات علمی
منشأ مقاله علمی

کیفیت و تألیف مقالات
انتشار مقاله در ژورنال‌های علمی براساس سطح تأثیرگذاری
استقلال در انتشار مقامات علمی
وابستگی خارجی در انتشار مقاله

پروژه‌های تحقیقاتی
پروژه‌های تحقیقاتی با نتایج در چند حوزه دانش
نتایج پروژه‌های تحقیقاتی با مالکیت فکری
پروژه‌های تحقیقاتی در حال انجام

فعالیت‌های تحقیقی
تزهای پس از فارغ التحصیلی که با کمک از حوزه دانش از آنها دفاع شده است
تزهای فارغ التحصیلی دفاع شده، همراه پروژه‌های تحقیقاتی داخلی
پروژه‌های تحقیقاتی که دانشجویان را در فعالیت‌های پژوهشی درگیر می‌کند
تأثیر بخش‌های دانشگاهی در آموزش‌های پس از فارغ التحصیلی
کتاب‌های منتشر شده که برای آموزش دانشجویان لیسانس و پس از فارغ التحصیلی به کار می‌رود

همکاری در نشریات علمی
مقالات علمی با همکاری خارج از مؤسسه با هویت پایدار
مقالات علمی درهمکاری با مؤلفان از حوزه‌های مختلف دانش
مقالات علمی در همکاری با مؤلفان از یک حوزه دانش
مقالات علمی در همکاری با مؤلفان از چند مؤسسه

همکاری‌های مؤسسات
رویدادهایی که به وسیله مؤسسات و باهمکاری یکدیگر برگزار می‌شود
سطح دخالت مؤسسات دیگر در آموزش آکادمیک
سطح همکاری در آموزش‌های پس از فارغ التحصیلی مؤسسات دیگر

پشتیبانی از تحقیقات
پروژه‌های تحقیقاتی با سرمایه گذاری خارجی
گرنت های تحقیقاتی

جوایز
جوایز و دستاوردهای منطقه‌ای
تأثیر جوایز و دستاوردهای ملی

پروژه‌ها
پروژه‌هایی که روی اولویت‌های استراتژیک منطقه‌ای تمرکز کرده‌اند
پروژه‌های مرتبط با مؤسسات تأثیرگذار در توسعه اقتصادی و اجتماعی منطقه

ارتباط مقالات در ژورنال‌های علمی در منطقه
مقالات علمی در ژورنال‌های ملی
ژورنال‌های علمی ادیت شده توسط مؤسسات که در منطقه معتبر هستند

اعتبار جهانی
دستاوردها یا جوایز جهانی
شرکت در پروژه‌های بین المللی
فعالیت‌های آموزشی و مشاوره
برنامه‌های آکادمیکی که در کشورهای دیگر آموزش داده می‌شوند
رایزنی و مشاوره در کشورهای دیگر
رایزنی تزهای دوره لیسانس و فارغ التحصیلی با متخصصان خارجی

اعتبار نتایج علمی (دیده شدن نتایج علمی)
مقالات در ژورنال‌های بین المللی تأثیرگذار
مقالات با همکاری مؤلفان در کشورهای دیگر
ارائه کنفرانس در کنفرانس‌های بین المللی
نتایج تحقیقات پس از فارغ التحصیلی با قابلیت دیده شدن در مؤسسات بین المللی

**مدل دوم

شاخص‌ها در این مدل در حیطه‌های آموزش، آموزش‌های فنی، تحصیلات عالی، تحقیق و توسعه، فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، اقتصاد و محیط مساعد مورد ارزیابی و سنجش قرار می‌گیرند و نقش متغیرهای مرتبط با ICT و تحقیق و توسعه در آن پر رنگ است.

جدول شاخص‌های سنجش پیشرفت

حیطه شاخص آموزش

میزان تحصیلات تا پیش از دانشگاه

ارزیابی دانش آموزان در ریاضیات، علوم و غیره

میزان هزینه دولت در تحصیلات پایه

سرمایه گذاری دولت در تحصیلات دبیرستانی

سرمایه گذاری دولت در آموزش

نرخ معلمان آموزش دیده در مقاطع مختلف

آموزش‌های فنی

موسساتی که آموزش ارائه می‌کنند

نیروی کار با چرخه آموزش کوتاه مدت

نرخ آموزش‌های رسمی و غیر رسمی

سرمایه گذاری دولت در آموزش‌های فنی

میزان آموزش کارمندان

تحصیلات عالی

سرمایه گذاری دولت به ازای هر دانشجو

میزان دانشجویان دوره لیسانس

دانشجویان دوره فوق لیسانس و دکتری

تحقیق و توسعه

سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی

سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه به ازای هر محقق

تعداد محققان به ازای هر هزار نیروی کار

هزینه تحقیق و توسعه به ازای کسب و کار

تعداد شرکت‌هایی که برای تحقیق و توسعه هزینه می‌کنند

استخدام نیروی ماهر

پرداختهای مربوط به مالکیت فکری

فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات

پوشش اینترنت به ازای جمعیت

تعداد سرورهای امن اینترنت به ازای هر میلیون جمعیت

سرمایه گذاری در سرویس‌های مخابراتی

سرعت آپلود ودانلود موبایل

سرعت اینترنت ثابت

میزان مقرون به صرفه بودن اینترنت ثابت و موبایل

تعداد کاربران موبایل

خانوارهای متصل به اینترنت

میزان استخدام در ICT

اقتصاد

عملکرد عوامل لوجستیکی

کنترل کیفیت

سهولت ایجاد کسب و کار

میزان تجارت از تولید ناخالص داخلی

میزان تجارت فناوری‌های پیشرفته

سهم از تولید محصول

سهم از بازار

سرمایه گذاری خارجی

تناسب بدهی‌ها

محیط مساعد

صلح و ثبات

قانونگذاری

مدیریت فساد

تأثیرگذاری دولتی

تساوی جنسیتی

استانداردهای زندگی

بهداشت و محیط زیست

بهداشت

پوشش خدمات بهداشتی

طول عمر

***مدل سوم

از آنجا که «نوآوری» روش پیاده سازی ایده ناشی از خلاقیت است که به صورت یک محصول یا خدمت تازه ارائه شود و نتیجه حاصل از آن به تولید مبتنی بر دانش منجر می‌شود و همچنین در سالهای اخیر سهم بسزایی از اقتصاد کشورها را به خود اختصاص داده است، دانستن شاخصهای ارزیابی نوآوری برای نشان دادن شاخص‌های کلیدی سنجش پیشرفت مبتنی بر دانش خالی از لطف نیست.

منابع علمی و پایگاه‌های رتبه بندی کشورها بر اساس نوآوری، میزان پیشرفت کشورها براساس این عامل را به شرح زیر طبقه بندی کرده‌اند.

حیطه شاخص سرمایه انسانی و تحقیق

آموزش و پرورش

سهم آموزش از GDP

امید به زندگی در مدرسه

نسبت دانش آموز به معلم

تعداد فارغ التحصیلان علوم و مهندسی

تحقیق و توسعه (R&D)

پژوهشگران

سهم تحقیق و توسعه از تولید ناخالص داخلی

شرکت‌های جهانی تحقیق و توسعه و میانگین هزینه کرد آنها در تحقیق

زیرساخت

فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)

دسترسی به ICT

استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات

سرویس آنلاین دولت

مشارکت الکترونیکی

زیرساخت‌های عمومی

پیچیدگی بازار و تجارت

سهولت دریافت اعتبار و بودجه

وام‌ها و اعتبارات

سرمایه گذاری

سهولت حمایت از سرمایه گذاران اقلیت

معاملات سرمایه خطرپذیر

تجارت، رقابت و مقیاس بازار

شدت رقابت محلی

نیروی انسانی فعال در بخش دانش

اشتغال دانش محور

شرکت‌های ارائه دهنده آموزش رسمی

زنان شاغل با مدرک تحصیلی پیشرفته

پیوندهای نوآوری دانش و فناوری

همکاری پژوهشی دانشگاه و صنعت

تأمین مالی توسط خارج از کشور

ثبت اختراع

پرداخت‌های مالکیت فکری

واردات فناوری پیشرفته

مقالات علمی و فنی

تولیدات علمی قابل استناد

تأثیر دانش

کسب و کارهای جدید

سهم نرم افزار کامپیوتری از تولید ناخالص داخلی

تولیدکنندگان با تکنولوژی بالا و متوسط

انتشار دانش

صادرات فناوری پیشرفته

صادرات خدمات ICT

فناوری اطلاعات و ارتباطات و ایجاد مدل کسب و کار

فناوری اطلاعات و ارتباطات و ایجاد مدل سازمانی

کالاها و خدمات خلاقانه

صادرات خدمات فرهنگی و خلاقانه از درصد کل تجارت

صادرات کالاهای خلاق

خلاقیت آنلاین

شاخص‌های کلیدی پیشرفت دانش بنیان در کشور

سید سعید منجم زاده، معاون مرکز شرکتها و مؤسسات شرکتهای دانش بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به خبرنگار مهر در خصوص شاخص‌های ارزیابی پیشرفت کشور از منظر دانش بنیان‌ها گفت: مرکز شرکتهای و مؤسسات دانش بنیان معاونت علمی و فناوری بر اساس سیاست‌های عمومی خود و معیارهای مشخص، دانش بنیان بودن شرکتها را بررسی می‌کند.

وی با بیان اینکه دو معیار اصلی برای اخذ تاییدیه دانش بنیانی در معاونت علمی مورد بررسی قرار می‌گیرد، گفت: «سطح فناوری بالا» و «دانش بومی تولید محصول» دو معیار اصلی برای ارائه تاییدیه دانش بنیانی هستند.

وی با اشاره به شاخصهای ارزیابی شرکت‌های دانش بنیان گفت: تعداد شرکت‌های دانش بنیان، یکی از شاخص‌هایی است که برای رصد وضعیت شرکت‌های دانش بنیان در کشور می‌تواند مورد بررسی قرار بگیرد که این شاخص به تفکیک حوزه فناوری و محل فعالیت شرکت‌ها نیز قابل ارائه است.

معاون مرکز شرکتها و مؤسسات شرکتهای دانش بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری ادامه داد: اما شاخص اصلی برای پایش وضعیت شرکت‌های دانش بنیان، شاخص‌های ناظر بر عملکرد شرکت‌های دانش بنیان است.

منجم زاده با بیان اینکه شاخص‌های خروجی یا عملکردی معمولاً در اقتصاد کشور نمود بیشتری پیدا می‌کنند، گفت: شاخص‌های علمکردی شرکتها به طوردقیق تری به ما نشان می‌دهند که شرکتها تا چه اندازه توانستند پیشرفت داشته و در اقتصاد کشور نقش ایفا کنند.

شاخص‌های علمکردی شرکتها به طوردقیق تری به ما نشان می‌دهند که شرکتها تا چه اندازه توانستند پیشرفت داشته و در اقتصاد کشور نقش ایفا کنند

وی افزود: در واقع اثربخشی فعالیت شرکتهای دانش بنیان را می‌توان بر اساس این نوع شاخص‌ها مورد بررسی قرار داد. همچنین می‌توان به اشتغالزایی و میزان فروش شرکت‌های دانش بنیان اشاره کرد و این شاخص‌ها را در ارزیابی عملکردها مد نظر قرار داد.

تعریف شاخص‌های جدید در شرایط خاص

وی با بیان اینکه معاونت علمی وفناوری از ایجاد شرکتها در حوزه‌های خاص نیز حمایت می‌کند گفت: معاونت علمی و فناوری با ایجاد ستادهای فناوری‌های راهبردی از ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان و انجام فعالیت‌های فناورانه در حوزه‌های منتخب از جمله زیست فناوری، نانو فناوری، هوشمندسازی و اقتصاد دیجیتال و… حمایت می‌کند.

معاون مرکز شرکتها و مؤسسات شرکتهای دانش بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تاکید کرد: مرکز شرکتها و مؤسسات دانش بنیان، از سال گذشته در راستای تهیه و تدوین شاخص‌های جدید موردنیاز مطالعاتی را آغاز کرده که با توجه به شعار سال ۱۴۰۱ بنا داریم اهتمام ویژه ای به این موضوع داشته باشیم.

منجم زاده با اشاره به اینکه برخی شاخص‌های حوزه فناوری و نوآوری بر اساس ویژگی‌های خاص کشور تهیه و تدوین می‌شود، گفت: در کنار شاخص‌های بین‌المللی که برای مقایسه وضعیت و عملکرد کشورها مورد استفاده قرار می‌گیرد، برخی کشورها نیز بعضاً شاخص‌های مربوط به پایش وضعیت خود را تهیه می‌کنند و با توجه به اهتمام کشور و نامگذاری سال جدید، لازم است تلاش بیشتری در این زمینه صورت پذیرد.

به گزارش مهر، اگرچه با تأکیدات پیاپی مقام معظم رهبری در سالهای اخیر شاهد رشد روزافزون فعالیت در اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور بودیم و سهم این فعالیت‌ها نیز در اقتصاد کشور در مقایسه با گذشته بروز و ظهور قابل توجهی داشته است با این همه و با توجه به نامگذاری امسال به عنوان «تولید؛ دانش بنیان، اشتغال آفرین» ضرورت دارد حرکت در این مسیر آگاهانه‌تر، پر رنگ تر و عملیاتی تر انجام شود.

فعالان و مسئولان اجرایی باید برای سنجش عملکرد و نحوه پیشرفت کشور در این حوزه متر و معیار مشخصی داشته باشند. متر و معیاری که به نظر می‌رسد در شرایط فعلی آن طور که باید، دقیق و منسجم نیست.