معماری مفهومی حرم رضوی جلوه‌ای از جهان آفرینش

ایسنا/خراسان رضوی در طول صدها سال استادان و هنرمندان حکیم و فرهیخته به پشتوانه مهارت، حکمت و بهره‌گیری از همه علوم از جمله معماری، اسطوره‌شناسی، روان‌شناسی، تاریخ هنر و نگارگری تمام فضاها و حجم‌ها از قبیل صحن‌ها، رواق‌ها، گنبدها، مناره‌ها و ایوان‌ها را نمادین و مفهومی برآورده و آراسته‌اند تا حرم را همچون جهان آفرینش و بهشت برین جلوه‌گر سازند و ریشه‌ها و بنیادهای فرهنگ و اسطوره‌های اسلامی ایرانی را به یاد آورند و پاس دارند.

رجبعلی لباف‌ خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در خصوص تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار کرد: فضل‌الله ابن روزبهان خنجی که در سال ۹۱۵ هجری قمری در التزام محمد خان شیبانی به قصد زیارت حرم مطهر رضوی به مشهد آمده، در کتاب «مهمان‌نامه بخارا» ضمن بیان ویرانی طوس و اراده شیبک‌خان بر عمارت آن شهر چگونگی در امان ماندن مشهد از یورش مغول‌ها سروده است «شهر طوس از ظهور چنگیزخان/گشت چون مرو با زمین یکسان/در خراسان چو لشکرش زد کوس/قتل عامی نمود اندر طوس/لشکرش کرد همدمی آنجا/زنده نگذاشت آدمی آنجا...». 

وی اضافه کرد: به این ترتیب بود که مشهد نجات یافت و آنگاه که شهرهای هرات، نیشابور و طوس ویران و مردم‌شان قتل‌ عام یا آواره شده بودند، تنها شهر قابل سکونت در خراسان مشهد بود و حرم رضوی که موجب نجات مشهد شده بود، پس از غائله مغول ملجا و پناه بی‌نوایان و آوارگان شد. البته مشهد به واسطه این اتفاقات توسعه و رونق یافت و حرم مطهر نیز از آن عنایات بی‌نصیب نماند.

این پژوهشگر خراسانی ادامه داد: نخستین حاکم مسلمان شده مغول محمود یا غازان خان دستور ترمیم و ساماندهی حرم را صادر کرد و سلطان محمد الجایتو ملقب به خدابنده که شیعه شده بود نیز اقدامات عمرانی غازان خان را در حرم مطهر دنبال کرد. آن زمان مجموعه حرم مشتمل بر چند بنای کوچک در شمال بقعه و مسجد بالاسر بود که به مقتضای زمان به شیوه رازی ساخته شده بود.

لباف‌ خانیکی خاطرنشان کرد: در سال ۷۳۴ هجری قمری در یکی از گزارشات ابن‌ بطوطه، سفرنامه‌نگار بزرگ قرن هشتم هجری، آمده در حرم رضوی دارای گنبدی بزرگ، مسجد و مدرسه‌ای در کنار آن با دیورارهایی کاشی‌کاری شده بود و ضریح چوبی روی قبر امام‌ رضا(ع) که سطح آن با نقره پوشیده شده بود را شامل می‌شد. همچنین بر ورودی بقعه در نقره‌کوب استقرار داشت. روی در پرده ابریشم‌ زردوزی شده آویخته و کف حرم با فرش‌های گوناگون مفروش بود.

وی افزود: اما تحولات و دگرگونی‌های بزرگ از دوران تیموریان و مشخصا از عصر شاهرخ تیموری در مجموعه حرم رضوی رخ داد و آن دگرگونی به حدی بود که شیوه معماری حرم رضوی را که رازی بود، به آذری تغییر داد.

این باستان‌شناس و پژوهشگر خراسانی اظهار کرد: سپس گوهرشاد، همسر شاهرخ تیموری، بانی مسجدی عظیم در جنوب حرم‌ مطهر و به فاصله ۳۱ متری آن شد و معاری آن را به معمار بزرگ و مشهور شیرازی معروف به مولانا قوام‌الدین شیرازی سپرد و او در عرصه‌ای به وسعت بیش از ۹۰۰۰ متر مربع آن را به شیوه مسجد مدرسه‌های عصر تیموری مشتمل بر یک میان‌سرای وسیع، چهار ایوان و گنبد، مناره‌ها، غرفه‌ها، حجره‌ها و شبستان‌ها در سال ۸۲۱ هجری قمری بر آورد و معماران، هنرمندان، نگارگران و خوش‌نویسان چیره‌دستی چون بایسنقر میرزا، پسر گوهرشاد خاتون، آن را آراستند.

لباف‌ خانیکی ادامه داد: علاوه بر مسجد گوهرشاد ۲ رواق دارالحفاظ و دارالسیاده نیز ساخته شد تا حرم‌ مطهر را به مسجد گوهرشاد ارتباط دهد. آن ابنیه را قوام‌الدین شیرازی به شیوه آذری ساخت زیرا به تبعیت از اصول حاکم بر آن شیوه در نظر داشت فضاهای لازم را در آن بگنجاند. به عنوان مثال قوام‌الدین بر فراز ایوان قبله گنبد و گلدسته‌های بلندی را بنا کرد که رویه دیوارها با کاشی معرق رنگارنگ و کتیبه‌های کاشی ثلث و معقلی آراسته شد اما متاسفانه در ارتفاع دادن به گنبد و مناره‌ها ناکام ماند زیرا اگر به شیوه آذری گنبد را با ساقه بلند می‌ساخت و گلدسته‌ها را نیز بلند بر می‌آورد، ارتفاع آن‌ از ۵۰ متر بیشتر می‌شد و از گنبد اولیه حرم‌ مطهر که حدود ۱۷ متر بلندا داشت، پیشی می‌گرفت.

وی خاطرنشان کرد: بنابراین از ایجاد ساقه‌ای بلند برای گنبد و گلدسته‌های ایوان قبله صرف نظر کرد و به احداث گلدسته‌های کوتاه و گنبدی به ارتفاع ۳۷ متر اکتفا کرد. البته به این نیز قانع نشد چرا که ایوان و گنبد مسجد گوهرشاد که به یمن حرم‌ مطهر در جوار آن ساخته شده بود، همچنان بیش از گنبد حرم مطهر خود را به رخ می‌کشید.

این باستان‌شناس خراسانی گفت: تنها راهی که به نظر استاد قوام‌الدین رسید تا میان گنبد حرم و گنبد ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد تعادل بر قرار کند، آن بود که شیوه معماری رازی حرم مطهر را به شیوه آذری تغییر دهد تا بتواند بر ارتفاع و شکوه آن بیفزاید.

لباف‌ خانیکی اضافه کرد: به همین دلیل برای رسیدن به هدف نخست بدنه‌های حرم تقویت شد و آنگاه بدون این که گنبد اولیه برداشته شود، بر فراز بازوهای تقویت شده و پیرامون گنبد اولیه شالوده ساقه استوانه‌ای ریخته شد و متکی به دیوارک‌های عمود بر گنبد اولیه معروف به خاشخاشی ساقه استوانه‌ای به بلندای ۱۲ متر ساخته و بر فراز ساقه گنبد پیازی موزونی استقرار یافت و به این ترتیب مثل هر بنای دیگر سبک آذری زمینه نصب هر نوع تزئین اعم از کاشی، سنگ و طلا برای بنا فراهم شد.

انتهای پیام