انهدام مسکوا؛ ضربه‌ای سنگین به نیروی دریایی روسیه

در نخستین ساعات پنج‌شنبه ۲۵ فروردین، اولکسی آرِستوویچ فرماندار نظامی اودسا اطلاعیه‌ای مبنی بر حمله به رزم ‌ناو مسکوا، ناو سرفرماندهی ناوگان دریای سیاه نیروی دریایی روسیه منتشر کرد.

بر اساس ادعای مقامات اوکراینی، این رزم‌ناو با استفاده از دو تیر موشک ضد کشتی نپتون مورد اصابت قرار گرفت. رسانه‌های روسیه ابتدا دست به تکذیب این خبر زدند، اما در نهایت وزارت دفاع روسیه خبری مبنی بر انفجار و آتش‌سوزی در این کشتی منتشر کرد و در آن دلیل بروز آن را ذکر نکرد.

ساعاتی پس از این حمله، مقامات روسی ادعا کردند که رزم‌ناو مسکوا هنوز غرق نشده و در حال انتقال به بندر سواستوپول در شبه‌جزیره کریمه است.

پهپادهای جاسوسی آر کیو-۴بی گلوبال هاک نیروی هوایی آمریکا به طور شبانه روزی فعالیت‌های نیروهای مسلح روسیه در نزدیکی اوکراین را تحت رصد خود قرار دارند، نیز تصاویری با استفاده از رادار روزنه مصنوعی خود از این کشتی تهیه کردند که حکایت از آسیب‌دیدگی شدید و آتش‌سوزی در آن داشت.

در نهایت رزم‌ناو مسکوا در حال انتقال به بندر سواستوپول غرق شد و مقام‌های روسی علت غرق شدن آن را طوفان شدید و عدم پایداری پاشنه کشتی به علت بروز صدمه جدی به آن در نتیجه انفجار مهمات کشتی اعلام کردند. مهماتی که به نظر می‌رسد موشک‌های ضد کشتی پی-۱۰۰۰ وولکان باشند که ۱۶ فروند از آنها درون پرتابگرهای لوله‌ای در طرفین بدنه این رزم‌ناو قرار داشتند. این پرتابگرها حتی با برخورد یک گلوله توپ به راحتی سوراخ می‌شوند.

انهدام مسکوا نه تنها توانایی ضد کشتی نیروی دریایی اوکراین را حتی پس از انهدام انبارهای مهمات و پایگاه‌هایش به نمایش گذاشت، بلکه به دلیل اهمیت این رزم‌ناو در هدایت و فرماندهی ناوگان دریای سیاه، و نیز وظیفه آن در فراهم کردن چتر حفاظتی برای ناوهای نیروی دریایی روسیه در دریای سیاه در برابر خطر حملات هوایی و پهپادی نیروی هوایی و هوادریای اوکراین، ضرری جبران‌ناپذیر و آسیب روانی بزرگی به نیروهای مسلح روسیه وارد کرد.

انهدام مسکوا علاوه بر اینکه دستمایه‌ای برای طرح‌ها و کاریکاتورها در کشورهای مختلف شد، انتشار این تمبر یادبود را هم در اوکراین به دنیال داشت

تاریخچه رزم‌ناو موشکی مسکوا

مسکوا با شماره پاشنه ۱۲۱ نخستین رزم‌ناو موشک‌انداز از پروژه ۱۱۶۴ آتلانت نیروی دریایی اتحاد جماهیر شوروی بود که کار ساخت آن در ۱۴ آبان ۱۳۵۵ در کارخانه کشتی‌سازی شماره ۶۱ نیکولایف در جمهوری سوسیالیستی اوکراین آغاز شد و تا تاریخ پنجم مرداد ۱۳۵۸ به طول انجامید.

پس از ماه‌ها آزمایش دریایی، سرانجام این رزم‌ناو در ۲۲ آذر ۱۳۶۱، با نام اسلاوا و شماره پاشنه ۱۲۶ به ناوگان دریای سیاه نیروی دریایی اتحاد جماهیر شوروی تحویل شد.

اسلاوا در آن زمان به خدمت لشکر ۳۰ شناورهای سطحی ناوگان دریای سیاه درآمد و از تاریخ دهم بهمن ۱۳۶۱ مأموریت‌های آن آغاز شد. سه سال بعد از آغاز مأموریت‌ها، اسلاوا در ۲۷ آبان تا یکم آذر ۱۳۶۵ در یک بندرگاه خارجی، بندر پیرائوس در یونان، پهلو گرفت.

تصویری از رزم‌ناو اسلاوا در یکی از مأموریت‌هایش ۱۰ دسامبر ۱۹۸۳

در ۱۱ و ۱۲ آذر ۱۳۶۸، یک هفته پیش از فرو ریختن دیوار برلین، رهبران ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی در نشست مال، گفت‌وگوهایی را برای پایان داد به جنگ سرد صورت دادند که در این گفت‌وگوها جرج بوش رئیس‌جمهور وقت آمریکا در رزم‌ناو بلکنپ، و میخائیل گورباچف، رهبر اتحاد جماهیر شوروی در اسلاوا مستقر بودند.

اسلاوا در دی ماه سال ۱۳۶۹ برای تعمیرات اساسی به بندر نیکولایِف بازگشت، که در جریان این تعمیرات یک ارتقا برای آن در نظر گرفته شده بود. تنها چند ماه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال اوکراین، این رزم‌ناو در اول فروردین ۱۳۷۰ به تأسیسات کشتی‌سازی نیکولایف تحویل شد، تا کار تعمیر اساسی و ارتقای آن آغاز شود.

در حالی که کار تعمیر اساسی این کشتی آغاز شده بود، دیگر اتحاد جماهیر شوروی وجود نداشت تا هزینه آن را تقبل کند، تأسیسات کشتی‌سازی نیکلایف هم دیگر متعلق به دولت شوروی نبود و دولت اوکراین از روسیه تقاضای پرداخت هزینه انجام تعمیرات این کشتی را داشت.

روسیه در آن زمان با شرایط اقتصادی بدی دست و پنجه نرم می‌کرد و ناوگان دریای سیاه آن نیز بدون بودجه رها شده بود. از این رو فرمانده این ناوگان تصمیم گرفت برای جلوگیری از توقیف اسلاوا به دلیل عدم پرداخت بدهی‌ها به کارخانه اوکراینی، برخی تجهیزات و تسلیحات آن باز شده و روی چهارمین رزم‌ناو کلاس ۱۱۶۴ که از تابستان ۱۳۶۳ در نیکولایف در دست ساخت بود، استفاده شود. این رزم ناو پیشتر قرار بود با نام آدمیرال لوبوف تحویل نیروی دریایی اتحاد جماهیر شوروی شود، اما با فروپاشی شوروی و عدم پرداخت هزینه‌های ساخت و تکمیل آن، در ۲۰ دی ۱۳۶۹ به نیروی دریایی اوکراین تحویل شد و اوکراین نام گرفت.

با وجود تعبیه سامانه‌ها و تسلیحات اسلاوا روی رزم‌ناو اوکراین، این شناور هرگز به نیروی دریایی اوکراین وارد نشد و تا به امروز در بندر نیکلایوف قرار داشته و در جریان هجوم روسیه به اوکراین نیز متحمل خسارات شد.

تغییر نام اسلاوا به مسکوا در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۷۵ و در حالی که هنوز در نیکولایف تحت تعمیر قرار داشت انجام شد و کار تعمیر اساسی این کشتی تا دو سال پس از آن ادامه یافت و در نهایت در آذر ۱۳۷۷ به پایان رسید. دولت روسیه نیز با پرداخت هزینه‌های تعمیر و ارتقای آن، تسلیحاتی مشابه و پیشرفته‌تر در مقایسه با چیزی که به رزم‌ناو اوکراین منتقل شده بود، به مسکوا افزود.

مسکوا در حال ورود به سواستوپول در ۱۶ نوامبر ۲۰۲۱

در دی ماه سال ۱۳۷۷ مسکوا به پایگاه نیروی دریایی روسیه در سواستوپول وارد شد، و مدتی بعد در فروردین ۱۳۷۹ این رزم ناو رسماً به عنوان کشتی سرفرماندهی ناوگان دریای سیاه جایگزین رزم‌ناو آدمیرال گولووکو شد، و این ناوگان متشکل از ۳۰ شناور سطحی را در چندین رزمایش بین‌المللی چون ایندرا-۲۰۰۳ فرماندهی کرد.

در جریان این رزمایش مشترک که با نیروی دریایی هند در فروردین ۱۳۸۲ در اقیانوس هند برگزار شد، مسکوا به همراه دو ناوچه و یک کشتی پشتیبانی از ناوگان دریای سیاه، در کنار دو ناو از ناوگان اقیانوس آرام نیروی دریایی روسیه شرکت داشتند.

رزم ناو مسکوا در طول خدمت خود از بنادر بسیار زیادی در جهان دیدن کرد و در رزمایش‌های بین‌المللی زیادی شرکت کرد. از جمله در مهر ۱۳۸۳ در بندر بزرگ مالت لنگر انداخت و گروه موسیقی ناوگان دریای سیاه که با آن به این کشور اعزام شده بودند در سالن کنفرانس مرکزی مدیترانه در ولتا کنسرت برگزار کردند.

در مرداد ۱۳۹۴ نیز، این رزم ناو به لواندا در آنگولا رفت تا در مراسم چهل سالگی روابط سیاسی این کشور با روسیه شرکت کند. این رزم‌ناو همچنین در دو جنگ گرجستان در سال ۱۳۸۷ و در جنگ سوریه در سال ۱۳۹۴ نقش مهمی ایفا کرد.

از ناوگان دریای سیاه نیروی دریایی روسیه چه می‌دانیم؟

رزم‌ناو مسکوا بزرگترین و مسلح‌ترین شناور ناوگان دریای سیاه روسیه بود. حال با انهدام آن، لشکر ۳۰ شناور سطحی این ناوگان به پنج ناوچه رزمی شامل دو فروند از کلاس کریواک به نام‌های لادنی و پیتیویی و سه فروند کلاس آدمیرال گریگوروویچ به نام‌های آدمیرال گریگوروویچ، آدمیرال اِسِن و آدمیرال ماکاروف مجهز است.

از میان شناورهای سطحی رزمی ناوگان دریای سیاه پیتیوی در روسیه تحت تعمیر است و آدمیرال گریگوروویچ هم در بندر تارتوس سوریه مستقر است، اما سه ناو دیگر در جنگ اوکراین حاضر هستند. از میان آنها آدمیرال اِسِن و ماکاروف هر کدام ده‌ها تیر موشک کروز کالیبر به سمت اوکراین شلیک کرده‌اند؛ موشک‌هایی که حتی اهدافی در کی‌یف و دیگر مناطق شمال اوکراین هدف قرار داده‌اند.

تصویری هوایی از رزم‌ناو مسکوا مستقر در بندرگاه سواستوپول در هفتم آوریل امسال

ناوگان دریای سیاه علاوه بر شناورهای سطحی، در قالب تیپ مستقل چهارم زیردریایی به هفت زیردریایی شامل یک فروند کلاس کیلو ۸۷۷وی، و شش فروند کلاس کیلو بهبود یافته ۶۳۶.۳ مجهز است. این ناوگان همچنین در قالب تیپ ۱۹۷ام کشتی هجومی، مجهز به دو شناور پشتیبانی/آبی-خاکی کلاس الیگاتور، یک فروند کلاس راپوچا ۲ و یک فروند کلاس راپوچا ۱ است. همچنین دو شناور آبی-خاکی تندرو برای استفاده نیروهای ویژه در خدمت واحد ۳۸۸ام شناسایی دریایی این ناوگان است.

دیگر واحدهای ناوگان دریای سیاه تیپ ۶۸ کشتی‌های دفاع ساحلی مجهز به سه ناو محافظ ضد زیردریایی، واحد نیروی ویژه ۱۵۰ام مین‌روب مجهز به شش کشتی مین‌روب، گردان ۱۲۰ام ضد خرابکاری مجهز به هشت قایق ضد خرابکاری، تیپ ۴۱ شناور موشکی مجهز به هفت ناوچه موشک‌انداز، پنج قایق موشک‌انداز، سه کشتی کوچک ضد زیردریایی، چهار شناور گشتی، پنج مین‌روب و سه شناور آبی-خاکی کوچک، شش قایق ضد خرابکاری، چهار شناور جاسوسی، پنج کشتی سوخت‌رسان، یک شناور پشتیبانی و دو شناور تعمیرات هستند. ناوگان دریای سیاه همچنین دارای لشکر ۱۷۶ام اکتشاف اقیانوسی است که سه شناور اکتشافی در اختیار دارد.

چرا عملیات ناوگان دریای سیاه، بدون مسکوا دشوار است؟

رزم ناو مسکوا فاقد توانایی استفاده از موشک‌های کروز کالیبر بود، اما قابلیت ضد سطحی بالایی داشت. برای این منظور یک توپ دوقلو ۱۳۰ میلیمتری اِی کِی-۱۳۰ دو منظوره (جهت استفاده علیه اهداف سطحی و پروازی) در جلوی عرشه، و ۱۶ موشک ضد کشتی پی-۱۰۰۰ وولکان با قابلیت حمل کلاهک شدید الانفجار به وزن یک تن بود؛ موشکی با حداکثر برد عملیاتی ۸۰۰ کیلومتر و سرعت بیش از سه ماخ، با سنسور هدایت فعال راداری. همچنین قابلیت ضد زیردریایی مسکوا هم قابل توجه بود؛ شامل دو پرتابگر خمپاره‌های ضد زیردریایی آر بی یو-۶۰۰۰ و دو پرتابگر دو قلوی اژدر.

جهت دفاع در برابر هواگردها، موشک‌های ضد کشتی و کروز دشمن، این رزم‌ناو شش توپ ضد هوایی اِی کِی-۶۳۰ با نواخت تیر بالا دو پرتابگر ۲۰تایی موشکی‌های زمین به هوای کوتاه‌برد سامانه اوزا-اِم آ و مهم‌تر از همه هشت پرتابگر هشت‌تایی موشک‌های زمین به هوای برد بلند سامانه پدافندی اِس-۳۰۰اِف بود و قابلیت حمل مجموعه ۶۴ تیر از موشک‌های ضد هوایی این سامانه را داشت.

مسکوا در حال شلیک به اهداف دشمن فرضی در تمرینی در ۱۸ فوریه ۲۰۲۲

تجهیز مسکوا به سامانه پدافندی برد بلند اس-۳۰۰اِف سبب شده بود تا دهه‌ها از آن به عنوان ناوی محافظت‌کننده از سایر شناورهای ناوگان دریای سیاه در عملیات‌های رزمی استفاده شود. به عنوان مثال در جریان هجوم روسیه به گرجستان در سال ۱۳۸۷، مسکوا به نزدیکی آب‌های گرجستان اعزام شد تا از شناورهای نیروی دریایی روسیه در این منطقه در برابر تهدید جنگنده‌های پشتیبانی نزدیک هوایی سوخو-۲۵ و هلیکوپترهای تهاجمی میل-۲۴ نیروی هوایی گرجستان محافظت کند.

در جریان مجادله روسیه و اوکراین بر سر شبه‌جزیره کریمه در زمستان ۱۳۹۲ و بهار ۱۳۹۳، رزم‌ناو مسکوا مسیر ورود شناورهای نیروی دریایی اوکراین به دریاچه دونوزلاو را مسدود کرد. در جریان جنگ سوریه و مداخله نظامی روسیه در آن نیز، این رزم‌ناو به شرق دریای مدیترانه اعزام شد و پس از ساقط شدن یک بمب‌افکن ضربتی سوخو-۲۴اِم نیروی هوایی روسیه توسط یک جنگنده اف-۱۶سی نیروی هوایی ترکیه جهت محافظت از حریم هوایی در شرق دریای مدیترانه به نزدیکی سواحل منطقه مرزی ترکیه و سوریه اعزام شد. اعزام مسکوا به این منطقه مانع از مزاحمت جنگنده‌های ترکیه جهت مقابله با بمب‌افکن‌های روسیه شد که نیروهای اسلامگرای وابسته دولت ترکیه را هدف قرار می‌دادند.

پس از ۴۰ روز، رزم‌ناو واریاگ که از خانواده کلاس ۱۱۶۴ آتلانت بود، جایگزین آن شد و تنها چند روز پس از بازگشت به سواستوپول، کار تعمیرات اساسی و ارتقای مسکوا آغاز شد و تا مرداد ۱۳۹۷ به طول انجامید.

در تیر ۱۳۹۸، این رزم‌ناو پس از مدت‌ها بندر سواستوپول را ترک کرد تا دوره آزمایش سامانه‌های رزمی‌اش را پشت سر بگذارند. پس از آن بار دیگر به مرکز تعمیرات بازگشت و سرانجام در مرداد ۱۳۹۹ با اصلاح برخی از معایبش به خدمت بازگشت. پس از اتمام تعمیرات و ارتقا، مسکوا می‌توانست تا سال ۲۰۴۰ (۱۴۱۹ شمسی) در خدمت باقی بماند.

رزم ناو ارتقا یافته مسکوا در بهمن ۱۳۹۹ برای نخستین بار رهسپار یک مأموریت دریایی شد و در اسفند آن سال در یک رزمایش شرکت کرد و در نهایت آمادگی رزمی کامل خود را به نمایش گذاشت.

پوتین و رئیس‌جمهور مصر در حال بازدید از مسکوا در بندر سوچی در ۱۲ اوت ۲۰۱۴

این رزم ناو از ابتدای آغاز جنگ اوکراین در آن حضور داشت، و در جریان اشغال جزیره راهبردی سِرپِنت در پنج اسفند ماه ۱۴۰۰، فرمانده این رزم‌ناو مدافعان جزیره را تهدید به توپ‌باران کرد. این رزم‌ناو همچنین با حضور در نزدیکی بنادر اودسا، نیکولایف و اوچاکوف مانع از رسیدن کشتی‌های تجاری به آنها و فعالیت شناورهای نیروی دریایی اوکراین شد.

اگرچه بسیاری از سامانه‌های ناوبری، هدایت و تسلیحات این کشتی ارتقا یافته بودند، اما مسکوا هنوز از سامانه پدافندی کوتاه‌برد اوزا بهره می‌برد که عملکرد بسیار ضعیفی در هدف گرفتن اهداف پرنده کوچک داشت و از ساقط کردن موشک‌های کروز و ضد کشتی نیز عاجز بود. امری که سبب شد این سامانه نتواند از این رزم‌ناو در برابر دو تیر موشک ضد کشتی شلیک‌شده از سوی نیروی دریایی اوکراین محافظت کند.

با فقدان رزم‌ناو مسکوا، ناوگان دریای سیاه توانایی پدافندی محدودی داشته و در برابر اهداف پرنده در ارتفاع بالا بی‌دفاع خواهد بود. قاعدتاً این ناوگان جهت محافظت در برابر اهداف پرنده به حمایت ۲۴ ساعته جنگنده‌های همه‌منظوره سوخو-۳۰اِس اِم اسکادران یکم هوایی از هنگ ۴۳ام مستقل هجومی هوادریا مستقر در ساکی واقع در شبه‌جزیره کریمه نیاز دارد. این هنگ هم‌اکنون ۱۱ فروند از این جنگنده‌ها را در اختیار دارد.