شناسایی گل‌فشان‌های منطقه هرمزگان توسط محققان کشور

دکتر محمد مختاری رئیس کارگروه سونامی منطقه شمال غرب اقیانوس هند وابسته به یونسکو در مورد گلفشان ها به خبرنگار مهر گفت: گلفشان، پدیده‌ای طبیعی است که طی آن گل‌ولای از زیر زمین به شکل چشمه‌وار به سطح زمین می‌رسد و شکل ماهوری بخود می‌گیرد.

وی افزود: گل‌فشان یکی از عوارض ژئومورفولوژی و زمین شناسی است که از یک یا چند دهانه آتشفشانی تشکیل شده و به‌طور مداوم گل سردی از آن به خارج پرتاب و روان شده و با انباشته شدن روی هم، کم‌کم مخروط های کوچک و بزرگی را تشکیل می‌دهد.

وی با بیان اینکه برخی معتقدند گل‌فشان پدیده‌ای مرتبط با فعالیت‌های آتش فشانی است، اما اغلب دانشمندان معتقدند این پدیده خاستگاه غیر آتشفشانی دارند، گفت: حدود ۲۰۰۰ گلفشان در جهان شناسایی شده و انتظار می رود که این تعداد به طور قابل توجهی افزایش یابد. تخمین زده می شود که تعداد گلفشان های زیردریایی بین ۷۰۰۰ تا یک میلیون برسد.

وی گفت: در ۴۴ منطقه دور از ساحل و نواحی کم عمق فلات قاره نزدیک به ۱۱۰۰ گل‌فشان و در ۲۱ منطقه فراساحل و عمیق دریا نزدیک به یکصد هزار گل‌فشان در جهان شناسایی شده است که با ادامه اکتشافات در اعماق دریا، انتظار می‌رود این تعداد به طور قابل توجهی افزایش یابد. در ایران، گل فشان‌ها بیشتر در جلگه های ساحلی دریای خزر و بویژه دریای عمان دیده می شود.

وی افزود: در ایران نیز، گل‌فشان‌ها بیشتر در جلگه های ساحلی دریای خزر و بویژه دریای عمان دیده می شود. تنها در استان هرمزگان تاکنون نزدیک به ۳۰ گل فشان بزرگ و کوچک فعال در شرق تنگه هرمز در محدوده کوه گوک و ۶ گل فشان در محدوده روستاهای گتان و توجک گزارش شده است.

وی افزود: بزرگترین گل فشان بنام آریانا، دارای مخروطی با ارتفاع ۷۳ متر از سطح زمین‌های اطراف در محدوده روستای گتان و کوچکترین آن دارای مخروطی با ارتفاع کمتر از یک متر در محدوده کوه گوک واقع شده است.

عضوهسته سونامی و زمین لرزه، دانشگاه هرمزگان و مجری طرح شناسایی خطرات سونامی در منطقه مکران ادامه داد: این پدیده ها بهم وابسته هستند زیرا فعالیت گسل هم می تواند موجب رخداد زمین لرزه و سونامی شود و هم اینکه معبری برای توسعه و رشد گل فشان ها ایجاد کند.

عضو کارگروه تدوین ضوابط و مسئول کمیته سونامی سازمان بنادر و دریانوردی اضافه کرد: ضرورت توجه به گل فشان ها به عنوان یک مخاطره طبیعی زمین شناسی، همواره مورد توجه بوده است. زیرا هر چند ابعاد گلفشان در سطح زمین ممکن است کوچک به نظر برسد اما بر اساس اطلاعات ژیوفیزیکی، تنوره اصلی این پدیده که در زیر زمین مدفون است معمولا به چندین کیلومتر می رسد.

گل فشانهای شناسایی شده در منطقه مکران

رئیس کارگروه منطقه شمال غرب اقیانوس هند وابسته به یونسکو بیان کرد: حضور گل فشان در هر منطقه نشانه فعالیت زمین ساخت آن منطقه است. گل فشان های رخنمون یافته در سطح زمین به سادگی قابل شناسایی هستند و بعنوان جاذبه گردشگی نیز محسوب می شوند. در صورتی که گل فشان هایی که هنوز به سطح نرسیده اند شناسایی آنها کار مشکلی است و نیاز به استفاده از برداشت داده های ژئوفیزیکی دارد.

وی خاطر نشان کرد: بنابراین احداث مناطق مسکونی یا صنعتی در موقعیت هایی که گل فشان های مدفون محتمل است، بسیار مخاطره آمیز خواهد بود.

گل فشانهای شناسایی شده در منطقه مکران

وی گفت: بر این أساس در مناطق ساحلی مکران که بدلیل زمین ساخت فعال گل فشان ها حضور دارند بایستی قبل از احداث مناطق مسکونی و صنعتی، در کنار مطالعه سایر مخاطرات طبیعی، شناسایی خطر گل فشان ها انجام شود و پیش بینی های لازم لحاظ شود تا از بروز بحران در آینده جلوگیری شود.

مختاری خاطر نشان کرد: با توجه به اهمیت موضوع در بررسی مخازن هیدروکربوری، مخاطرات محیطی و زیست محیطی، اقتصادی، مسکونی و غیره، مرکز پژوهشی سونامی و زمین‌لرزه‌ی دانشگاه هرمزگان در حال طراحی و اشتراک طرح‌های تحقیقی مرتبطی با همکاران و محققان مؤسسات ملی و بین‌المللی است تا بتوان با شناخت و معرفی بیشتر این پدیده زمین‌شناسی، قدم‌های مثبت و مفیدی در توسعه پایدار مکران برداشت.

شناسایی گل فشانهای منطقه مکران توسط محققان کشور

وی افزود: از جمله اقداماتی که مرتبط با پروژه مکران و در جهت شناسایی گل‌فشان‌های این منطقه صورت گرفته است، برداشت داده‌های ثقل‌سنجی (یا گرانی‎سنجی) است تا با تفسیر و تحلیل این داده‌ها بتوان محل قرارگیری گل‌فشان‌های مدفون را مشخص کرد.

به گفته مختاری، این مطالعات در بخش مشخصی از مکران ایران، بوسیله متخصصان هسته‌ی پژوهشی سونامی و زمین‌لرزه دانشگاه هرمزگان در حال بررسی است. در صورت صحت‌سنجی محل گل‌فشان‌های شناسایی شده در مکران با مطالعات صحرایی، در نظر است که در آینده منطقه ساحلی مکران به طور کامل با برداشت‌های ژئوفیزیکی پوشش داده شود تا موقعیت تمامی گل‌فشان‌ها مدفون در منطقه شناسایی شود.

وی ادامه داد: این روش در کنار سایر روش‌های ژئوفیزیکی نقش قابل توجهی در شناسایی و دستیابی به اطلاعات دقیق از موقعیت این پدیده خطرآفرین خواهد داشت و منجر به کاهش خسارات زیست محیطی و جانی-مالی ناشی از آن می‌شود. امید است که بتوان در آینده نزدیک با کمک مؤسسات بین‌المللی بویژه بخش علوم زمین سازمان یونسکو به نتایج نوینی دست یافت.

همکاری دانشگاه هرمزگان در زمینه شناسایی گل فشان های مدفون در منطقه مکران

وی افزود: از آنجا که مطالعه و بررسی گل‌فشان‌های ناحیه مکران در مقیاس گسترده انجام نشده است، به همین دلیل شناسایی گل‌فشان‌ها یکی از برنامه تعیین شده در مرکز پژوهشی سونامی و زمین‌لرزه دانشگاه هرمزگان قرار گرفت.

مختاری ادامه داد: در این برنامه علاوه‌بر مطالعات انجام شده در سطح ملی و بین‌المللی، روش‌های شناسایی گل‌فشان‌های مدفون که می‌تواند یکی از مخاطرات توسعه مکران باشد در حال بررسی و پیشنهاد است. این روش‌ها در دیگر نقاط جهان به نتایج مطلوب و مناسب دست یافته است.

وی با بیان اینکه در نهایت نتایج و اطلاعات حاصل از این مطالعات در اختیار ادارات و سازمان‌های مرتبط مانند استانداری‌ها، مراکز تحقیقاتی، سازمان بنادر و دریانوردی، دفاتر مهندسین مشاور، مراکز توسعه اقتصادی-رفاهی و سایر کاربران قرار خواهد گرفت، گفت: به این واسطه خسارات جانی-مالی ناشی از عدم توجه به این پدیده را می توان به حداقل رساند.

مختاری مسئول پیش بینی زمین لرزه هسته پژوهشی سونامی و زمین لرزه اظهار داشت: می‌توان گفت با توجه به این‌که فعال شدن این گل‌فشان‌ها در نتیجه فعال شدن زمین‌لرزه و زمین‌ساخت فعال منطقه است و از سوی دیگر سازوکار مشخصی برای شناسایی دقیق زمان وقوع زمین‌لرزه وجود ندارد، از این‌رو، نمی‌توان به طور دقیق فعال شدن این پدیده زمین‌شناسی را پیش‌بینی کرد ولی با شناسایی موقعیت آن‌ها و به کارگیری راهکارهای به صرفه و بهینه از خسارات ناشی از آن می‌توان جلوگیری کرد.

به گفته وی، پروژه سونامی‌شناسی مکران و در کنار آن شناسایی محل و موقعیت گل‌فشان‌ها مدفون بیش از یک سال است که در حال تکمیل و انجام بوده و انتظار می‌رود با تهیه منابع مالی و حمایتی لازم بتوان در سال‌های آتی به نتایج مطلوب و دلخواه دست یافت.

وی با بیان این که این مطالعات در کاهش خسارات ناشی از بلایای طبیعی مثمرثمر خواهد بود گفت: براساس برنامه‌های توسعه ملی-بین‌المللی که برای منطقه مکران در نظر گرفته شده است و از سوی دیگر با توجه به قرارگیری آن در اقیانوس هند و دسترسی به مسیرهای تجاری و اقتصادی جهان، عدم توجه به این مطالعات هر گونه سرمایه‌گذاری و توسعه‌ را با خطر روبه‌رو خواهد کرد. لذا جهت اطمینان از هرگونه پیشرفت و توسعه در این ناحیه، این پدیده مخاطره‌آمیز بایستی مورد توجه قرار گیرد.

در ادامه دکتر مهدی مسعودی مدیر هسته سونامی و زمین لرزه دانشگاه هرمزگان نیز به خبرنگار مهر گفت: پدیده گلفشان در منطقه خزر ـ آذربایجان و نیز محدوده مکران و سواحل دریای عمان به وفور یافت می شود. در محدوده خزر ـ آذربایجان وجود پوشش رسوبی جوان و بسیار ضخیم شرایط ناپایدار مکانیکی را مهیا ساخته است. از طرفی اکثر زمین لرزه های منطقه در پوشش رسوبی رخ می دهند و این امر تشکیل گل فشان ها را تشدید کرده است.

وی ادامه داد: از سال ۱۸۱۰ میلادی، تاکنون ۲۰۰ فوران در ۵۰ گلفشان در قلمرو جمهوری آذربایجان رخ داده و این فوران ها بعلت ورود گاز از بخش های عمیق، عموما با انفجار شدید همراه است.

مسعودی از منظر زمین ساختی در منطقه مکران و سواحل دریای عمان اظهار داشت، فشار جانبی ناشی از فرورانش ورقه عربستان به زیر ایران، درکنار ضخامت زیاد رسوبات جوان و گسلهای فراوان در منطقه ساحلی و دریایی، بستر مناسبی برای وقوع پدیده گلفشان فراهم کرده است. بطوریکه تاکنون بیش از ۱۰۰ گلفشان در این محدوده شناسایی شده است.