مناجات‌هایی که با موسیقی شنیدنی شدند/ تجربه‌هایی از هنرمندان شاخص

خبرگزاری مهر – گروه هنر – علیرضا سعیدی: طی سال‌های اخیر برخی از هنرمندان، مجموعه‌ها و مراکزی که در حوزه موسیقی آئینی فعالیت‌های مستمری دارند، تلاش خود را انجام داده‌اند تا به واسطه بهره مندی از ویژگی‌ها و گنجینه‌های نهفته در موسیقی ردیف دستگاهی ایران و موسیقی نواحی ایران دست به تولید و یا بازسازی آثاری بزنند که طی سال‌های اخیر و حتی دهه‌های گذشته با حضور هنرمندان صاحب نام این عرصه به ویژه آواز پیش روی مخاطبان قرار گرفته‌اند. آثاری که با اتکا به گونه‌های آئینی چون «مناجات خوانی» که از گذشته‌های دور رسمی ارزشمند در ماه مبارک رمضان تلقی می شده و در جغرافیای ایران عزیز از تنوع زیادی هم برخوردار است توانسته‌اند لحظات نابی را برای روزه داران فراهم کنند.

طبیعتاً جمع آوری و تدوین چنین مجموعه‌هایی که دربرگیرنده ابعاد بسیار گوناگونی در حوزه‌های مختلف موسیقی است امری دشوار و البته اجتناب ناپذیر است که باید برای حفظ و نگهبانی این میراث گرانبها تلاش‌های مضاعفی به خرج داد، شرایطی که اگرچه طی سال‌های اخیر به واسطه حضور مجموعه‌هایی چون مرکز موسیقی حوزه هنری، دفتر موسیقی و سرود سازمان صدا و سیما و برخی دیگر از نهادها سعی در احیای موسیقی آیینی و مذهبی ما داشته، اما به لحظ فنی قطعاً دربرگیرنده مولفه‌های گوناگونی است که از درون آنها می‌توان پی به ارزش‌های والاتر وارجمند تر موسیقی ردیف دستگاهی ایران برد. حتی اگربدانیم چنین آثاری شاید مشتمل بر تعداد کمتری از مخاطبانی باشند که در این سال‌ها به شدت ذائقه خود را خواسته یا ناخواسته در حال تغییر می‌بینند.

به هرحال باید بپذیریم که تولید، بازسازی و تدوین آثار موسیقایی که ریشه در باورها، آیین‌ها و اعتقاد الهی ما ایرانیان دارد امری لازم و جدی به ویژه در روزگار پربحران فرآیند تولید و عرضه موسیقایی است که می‌بایست با اتکا و دانش هنرمندان پیشگام این عرصه هم در قالب به روز و هم قالب تاریخی اش در دسترس مخاطبان و پژوهشگران قرار گیرد. شرایطی که بی تردید لازمه شناخت هویت فرهنگی هریک ما از ایرانی‌هایی است که بدجور خودمان را به شرایط فعلی روزگار بدون توجه به آنچه میراث دار آن هستیم، سپردیم و لازم است با شنیدن آثاری که می‌توانند به سهم خود بخشی از شناسه هویتی و اعتقادی ما ایرانیان باشد، رجعتی موسیقایی به این میراث داشته باشیم.

آنچه می‌خوانید مروری اجمالی بر برخی از آلبوم‌ها و آثار شاخصی است که طی چند ساله اخیر توسط تعدادی از هنرمندان، مجموعه‌ها و مراکز فرهنگی هنری کشورمان در حوزه مناجات و موسیقی پیش روی مخاطبان قرار گرفته و می‌توانند مورد توجه دوستداران این عرصه به واسطه روزهای عزیز ماه مبارک رمضان و شب‌های گرانقدر قدر قرار گیرد.

محمد معتمدی، آلبوم مناجات و یک نذر فرهنگی

یکی از مهم‌ترین آلبوم‌هایی که پس از انتشار توانست با استقبال قابل توجه مخاطبان مواجه شده و تبدیل به یکی از آثار ماندگار موسیقی ایرانی در حوزه مناجات خوانی به ویژه در ماه مبارک رمضان شود، اثر «مناجات» به خوانندگی محمد معتمدی بود که در سال ۱۳۹۷ بدون استفاده از ساز و فقط به صورت آواز در دستگاه‌های موسیقی ایرانی پیش روی مخاطبان قرار گرفت.

این آلبوم شامل ۱۰ قطعه در دستگاه‌های موسیقی ایرانی با نام‌های «حمد و ثنا»، «شهد و شهادت»، «دشتی»، «آواز مخالف سه گاه» «گریبان چاک»، «مرهم»، «مقصود عاشقان دو عالم»، «بیات ترک»، «شعله گردان»، «در میکده عشق» با اشعار شاعرانی چون سعدی، هلالی جغتایی، جامی، مولوی، علامه فیض کاشانی، وحشی بافقی و حافظ است که اکثراً حال و هوایی مناجات‌گونه دارند. در این اثر از ساز استفاده نشده و اشعار فقط به صورت آواز اجرا شده‌اند که این امر بر فضای خاص عرفانی و معنوی اثر می‌افزاید.

این خواننده موسیقی ایرانی که طی سال‌های اخیر فعالیت‌های متعددی را در گونه‌های مختلف موسیقایی انجام داده سال گذشته بود که در یک اقدام جالب توجه استفاده و اشتراک گذاری این قطعه‌های موسیقایی را حلال اعلام کرد و نوشت: «. به مناسبت حلول ماه مبارک رمضان به مدت ۱۰ روز هر روز یکی از مناجات‌های آلبوم «مناجات» را برای شما عزیزان به اشتراک خواهم گذاشت. ضمناً به اشتراک گذاری و استفاده از این مناجات‌ها برای همه عزیزان آزاد، حلال و بلامانع است»

معتمدی طی روزهای گذشته بود که با جضور در برنامه تلویزیونی جشن رمضان شبکه پنج سیما درباره این آلبوم توضیح داد: «یک موسیقی اصیل ایرانی داریم که میراث معنوی گذشتگان است، فرم‌های مختلفی در آن داریم و یکی از آن‌ها مناجات خوانی است. مثنوی خوانی هم مانند مناجات خوانی بسیار رواج داشته و در ردیف ما حفظ شده و بهترین مثنوی‌ها برای ادیب خوانساری است. حدود ۵، ۶ دهه است که مناجات خوانی کمرنگ شده، اما من به دلیل علاقه‌ای که خودم داشتم چند سال پیش قطعه‌ای را ضبط کردم، اما فکر کردم که شاید از لحاظ عرفانیت به درجه‌ای نرسیده باشد که بتوان آن ارائه داد. بعد از چند سال تصمیم گرفتم که این قطعات را به آلبوم تبدیل کنم و در اینترنت برای علاقه‌مندان ارائه دهم.

وی درباره ارائه رایگان قطعات آلبوم مناجاتش بیان کرد: موسیقی یک صنعت است و در حوزه اقتصاد و تجارت بیان می‌شود، اما مضمون و شان این قطعات به دلیل حال معنوی آن‌ها به گونه‌ای نبود که فقط به فکر بحث مالی آن بود به همین دلیل رایگان ارائه شد.

برای شنیدن قطعه «حمد و ثنا» به عنوان یکی از آثار منتشر آلبوم «مناجات» اینجا را کلیک کنید.

آلبوم «شهر مناجات» و شنیدن آواز سه نسل خوانندگی

آلبوم موسیقی «شهر مناجات» با مناجات‌خوانی ۱۰ خواننده موسیقی سنتی از سه نسل مختلف هم از دیگر آثار منتشر شده در حوزه موسیقی و مناجات است که اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۹ توسط مرکز موسیقی حوزه هنری و دفتر موسیقی سازمان صدا و سیما به مناسبت ماه مبارک رمضان تولید و روانه بازار شد

در این آلبوم که با همت مرکز موسیقی حوزه هنری و دفتر موسیقی و سرود صدا و سیما منتشر شده است، محمدتقی سعیدی، حسام‌الدین سراج، جمال‌الدین منبری، فاضل جمشیدی، حسین علیشاپور، رسول رهو، بامداد فلاحتی، حمید خزائی، سید محسن حسینی و هادی فیض‌آبادی، آوازهای دلنشینی در فضای نیایش ارائه داده‌اند. این مناجات‌خوانی‌ها با شعر شاعرانی چون بی دل دهلوی، مولانا، حافظ، عطار، نظامی در دستگاه‌ها و آوازهایی از جمله شور، اصفهان، همایون، ماهور، دشتی، شوشتری و افشاری اجرا شده است.

«اسرار ازل» به خوانندگی محمد تقی سعیدی، «بهار رحمت» به خوانندگی حسام الدین سراج، «مژده وصل تو» به خوانندگی جمال الدیم منبری، «آمرزگار» به خوانندگی حسین علیشاپور، «رستاخیز» به خوانندگی رسول رهو، «حیرت» به خوانندگی بامداد فلاحتی، «ربنای نورها» به خوانندگی حمید خزاعی، «خواب گران» به خوانندگی سید محسن حسینی، «ملکوت» به خوانندگی هادی فیض آبادی قطعاتی هستند که در این آلبوم گنجانده شده‌اند.

ضبط ۸ قطعه از این آلبوم در استودیو پژواک حوزه هنری انجام شده و دو قطعه در شهرهای اصفهان و یزد ضبط شده‌اند. میلاد عرفان‌پور، مدیریت تولید و سروش بخشش، نظارت ضبط این آلبوم را برعهده داشته‌اند.

برای شنیدن قطعه «بهار رحمت» با صدای حسام الدین سراج اینجا را کلیک کنید.

«نجوای جان» و انتشار آلبوم خواننده‌ای که بر بام کعبه اذان گفت

آلبوم موسیقیایی «نجوای جان» هم یکی از آثار ممتاز موسیقی در حوزه مناجات خوانی طی سال‌های اخیر است که اردیبهشت سال ۱۳۹۹ به همت مرکز موسیقی حوزه هنری و با همکاری حوزه هنری استان اصفهان با ارائه بهترین آثار استاد سید احمد مراتب با موضوع نیایش خداوند و ستایش اهل بیت (ع)، متناسب با حال و هوای ماه مبارک رمضان منتشر شد.

این آلبوم در هفت بخش مختلف از میان آوازهای خوانده شده استاد احمد مراتب در سال‌های گذشته گلچین و منتشر شده است. این در حالی است که اشعار این این آلبوم از سعدی، غلامحسین جواهری، صغیر اصفهانی، و باید بپذیریم که تولید، بازسازی و تدوین آثار موسیقایی که ریشه در باورها، آیین‌ها و اعتقاد الهی ما ایرانیان دارد امری لازم و جدی به ویژه در روزگار پربحران فرآیند تولید و عرضه موسیقایی است که می‌بایست با اتکا و دانش هنرمندان پیشگام این عرصه هم در قالب به روز و هم قالب تاریخی اش در دسترس مخاطبان و پژوهشگران قرار گیرد فواد کرمانی بوده که در دستگاه‌ها و نغماتی مانند سه‌گاه، بیات ترک، افشاری، شوشتری، اصفهان و دشتی اجرا شده‌اند که بعضی در قالب مناجات، و بعضی در مدح امیرالمومنین علی (ع) هستند، و نفس گرم استاد سید احمد مراتب، مخاطب را کاملاً در حال و هوای این ایام قرار می‌دهد.

سید احمد مراتب، اول شهریورماه سال ۱۳۳۱ در اصفهان دیده به جهان گشود. پدر و پدر بزرگ او هر ۲ از بزرگان موسیقی آیینی و از ارادتمندان به اهل بیت (ع) بودند. در شش سالگی و پس از درخشش در آزمون قرائت قرآن، مدیر مدرسه- مرحوم «عبدالحسین سپهری‌نژاد» - که از شاگردان سید رحیم اصفهانی بود، به خاطر استعداد درخشان و خیره‌کننده مراتب در آواز، ردیف‌های آوازی را به او تعلیم داد؛ ایشان در هشت سالگی نیز به توصیه پدر به محضر استاد محمدرضا شمشیری راه یافت. این استاد موسیقی از نخستین شاگردان تاج اصفهانی است که با جدیت، پشتکار و استعداد سرشار خود، از زبان ایشان مفتخر به لقب «دره التاج» شده است. همچنین وی، نخستین ایرانی بود که بر بام کعبه اذان گفت. ابتدا در سال ۱۳۵۲ در حال طواف، زمانی که پرده حجر اسماعیل باز شده بود به پشت بام کعبه رفت و در آنجا مناجات حضرت علی (ع)؛ «لک الحمد یا ذالجود و المجد و العلی» را در دستگاه سه‌گاه اجرا کرد. سال بعد در مکه امام موسی صدر که تحت تاثیر صدای مراتب قرار گرفته بود از او تقاضا کرد بر بام کعبه اذان بگوید و بدین ترتیب به عنوان نخستین ایرانی بر بام کعبه به افتخار خواندن اذان نائل شد.

سید احمد، در ۱۴ سالگی وارد رادیو شد و با هنرمندانی هم‌چون حسن کسایی، جلیل شهناز، ادیب خوانساری و تعدادی دیگر از هنرمندان همکاری داشت. او هم‌چنین مدتی با ارکستر استاد فرامرز پایور همکاری کرد؛ ولی بعد از آن بنا به دلایلی از جمله درخواست پدرشان، ناچار به اصفهان بازگشت. این استاد آواز، برای درک هر چه بیشتر فنون و رموز و ظرایف آوازها و اشعار مذهبی از محضر اساتیدی هم‌چون علامه جلال‌الدین همایی بهره برده است. از او بیش از ۲۰۰ مقاله و مصاحبه و شعر بر جای مانده که عمدتاً در زمینه عرفان، ادبیات، موسیقی ایرانی و آیینی و تعزیه خوانی است. هم‌چنین تاکنون حدود ۱۰۰۰ ساعت آواز ضبط شده از این استاد برجسته آواز ایرانی برجای مانده است.

برای شنیدن قطعه «قامتت را چو قضا بهر شهادت آراست» حاج احمد مراتب اینجا را کلیک کنید.

فرهنگسرای رسانه و تولید پروژه «سرعشق» برای ایام معنوی

آلبوم «سر عشق» مشتمل بر مناجات خوانی‌های ویژه ماه مبارک رمضان نیز یکی از مجموعه‌های ویژه مناجات خوانی ماه رمضان بود که اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۰ توسط بخش موسیقی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و فرهنگسرای رسانه منتشر شد.

این آلبوم شامل ۸ آواز با اجرای آواز خوانان توانمندی از ۲ نسل مختلف آواز دستگاهی ایران از جمله داود فیاضی، محمد ملاآقایی، علیرضا حاجی طالب و علی صدیقی‌راد روی اشعاری از شاعران کلاسیک و برجسته‌ای همچون حافظ، سعدی، عطار نیشابوری، نظامی، فخرالدین عراقی و باباطاهر است. این آوازها در مایه‌های ماهور، چهارگاه، افشاری، ابوعطا، شوشتری، منصوری، بیات‌ترک، دشتی و دشتستانی اجرا شده است.

حجت الاسلام امرودی رییس سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران مراسم رونمایی آلبوم «سر عشق» که سال گذشته در فرهنگسرای رسانه برگزار شده بود، پیرامون این آلبوم گفت: توجه به معنویت یکی از اساسی‌ترین نیازهای انسان است. پس توجه به همین مقوله مناجات ضرورت بشر است که ماه مبارک رمضان اوج این نیازهاست که تبلور آن در ادبیات ما نیز موج می‌زند. گویی در ماه رمضان همه ابزار آماده است که رفع تشنگی با مناجات صورت گیرد. به اعتقاد من نجوا یک مناسک است که در ایام سال هم اجرا می‌شود. نجوا یک درمان و یک آرامش است. شما دقت کنید آنها که اهل سجاده و نماز هستند چقدر آرامند. آنها که نجوا می‌کنند در دفتر الهی نامشان ثبت می‌شود.

وی با اشاره به بهره‌مندی‌هایی که از مناجات حاصل می‌شود، اظهار کرد: «سر عشق» یعنی تشنگی، یعنی بیمار خدا شدن، یعنی بی نامی و درود خدا بر شما که اثر به این زیبایی را تولید کردید. به هر حال مناجات ما در ایام گرامی خداوند، عجین با موسیقی است. شاید بی‌گناه‌ترین و بی اعوجاج‌ترین موسیقی را می‌توان در همین مناجات یافت کرد و اگر ما چند نکته را رعایت کنیم، می‌توانیم در این زمینه توفیقات زیادی هم داشته باشیم. در این راستا توجه به زیست اجتماعی مومنانه، محتوای اشعار انتخاب شده، نوع موسیقی استفاده شده، جایگاه مجلس اجرای موسیقی، توجه به چگونگی اجرای برنامه می‌توانند مناجات‌های ما را به «سر عشق» نزدیک کند.

برای شنیدن قطعه «شوشتری» از آلبوم «سر عشق» اینجا را کلیک کنید.

شنیدن آواز چند استاد موسیقی در آلبوم «رسم مناجات»

یکی دیگر از پروژه‌های موسیقی ارزشمندی که بهار سال ۱۴۰۰ توسط مرکز موسیقی حوزه هنری همزمان با حلول ماه مبارک رمضان آلبوم موسیقایی منتشر شد، آلبوم «رسم مناجات» بود که با مشارکت مرکز موسیقی صدا و سیما پیش روی مخاطبان قرار گرفت.

مرکز موسیقی حوزه هنری که در سال ۱۳۹۹ همزمان با ماه مبارک رمضان با همکاری مرکز موسیقی صدا و سیما آلبوم «شهر مناجات» را که شامل آوازهایی در مناجات از استادان برتر موسیقی ایرانی منتشر کرده بود، در راستای سیاست‌های اصولی کلی خود همزمان با ماه مبارک رمضان ۱۴۰۰ آلبوم رسم مناجات را با توجه به استقبال کم‌نظیر مخاطبان و علاقه‌مندان و در پاسخ به این شورعلاقه‌مندی منتشر کرد.

در تولید آلبوم رسم مناجات که با یاری ۸ خواننده شاخص از نسل‌های مختلف کشور تولید شده تمام همت تولید کنندگان معطوف بر این نکته بوده است که ظرافت‌ها و ظرفیت‌های شعر و موسیقی ایرانی در شناساندن ابعاد زیبای این ماه مبارک به سمع و نظر مخاطبان به خصوص جوانان و نوجوانان قرار داده شود.

در این آلبوم که مشتمل بر هشت قطعه موسیقایی با نام‌های «گره‌گشا»، «باز آ»، «وصال تو»، «نور تجلی»، «سزاوار»، «غیر از تو نخواهم»، «تماشایی»، «تو دستم را گرفتی» در مایه‌های دستگاهی افشاری، سه‌گاه، بیات ترک، شور و مثنوی سه‌گاه تدارک دیده شده است، قاسم رفعتی، مظفر شفیعی، سیدرضا طباطبایی، سید جلال‌الدین محمدیان، مهدی محمدی، مهدی شهسوار، مهران زمانی یکتا و اشکان کمانگری به عنوان خواننده حضور دارند.

اشعار این آلبوم نیز از ریاضی یزدی، ابوسعید ابی‌الخیر، مولوی، حافظ، سجاد سامانی، خواجه عبدالله انصاری، محمد مهدی سیار و پروین اعتصامی است. مدیر تولید این پروژه، اشکان کمانگری و مشاور حمیدرضا نوربخش دیگر چهره نام‌آشنای حوزه موسیقی است و کار میکس و پالایش این آلبوم را مهدی سالک اردستانی و یاسر فلاح‌پور به عهده داشته‌اند.

برای شنیدن قطعه «بازآ» به خوانندگی مظفر شفیعی از آلبوم «رسم مناجات» اینجا را کلیک کنید.

و مناجات معروفی که سوژه یک آلبوم شد

آلبوم «مناجات خمس عشر» نیز از تازه‌ترین محصولات مرکز موسیقی حوزه هنری است که همزمان با ایام ماه مبارک رمضان سال ۱۴۰۱ با آهنگسازی عباس ابوحمزه و ترجمه و دکلمه محمد ابراهیم ضرابیها پیش روی مخاطبان قرار گرفته است.

«توبه‌کاران»، «شکوه‌کنندگان»، «بیمناکان»، «امیدواران»، «شیفتگان»، «سپاسگزاران»، «مطیعان»، «مریدان و مشتاقان»، «محبان»، «توسل جویان»، «نیازمندان»، «عارفان»، «ذاکران و ثناگویان»، «چنگ زنندگان»، «پارسایان» نام قطعاتی هستند که در این آلبوم گنجانده شده‌اند.

حمید اعتمادنیا نوازنده تار و سه تار و تنبور، امیر سیاوش‌پور نوازنده نی، سعید فهیمی نوازنده نی، مجید مظاهری نوازنده کمانچه، عباس ابوحمزه نوازنده پیانو، علی ابوحمزه نوازنده پرکاشن و سازهای ضربی، عباس ابوحمزه اجرای سازهای سمپل، امیر فرشته‌پور- مهدی ابوحمزه و مسعود محدث گروه کُر، مسعود کمالی صدابردار و میکس و مسترینگ، سید مصطفی رضایی مدیر تولید و اجرا، انوشیروان مانی طراح این آلبوم هستند.

اسماعیل منصوری لاریجانی نویسنده و مدرس فلسفه و عرفان اسلامی در یادداشتی پیرامون این اثر موسیقایی نوشته است: دعا زیباترین جلوه پرستش در مقام بندگی است و نیایش نیز نوازش روح و روان آدمی از سوی خدای مهربان است که موجب پالایش جان و تقرب به ساحت جانان می‌شود؛ به ویژه که این نیایش با موسیقی نیز همراه شود. موسیقی عرفانی در ذات خود طیف گسترده‌ای از معانی را دربر دارد. نحوه ارتباط موسیقی عرفانی با نیایش توحیدی، طریق ارتباط انسان با عمق هستی است. این نوع موسیقی، جنبه‌های باطنی انسان و هستی را متجلی می‌سازد و این همان طیفی است که افق معنایی دعا و موسیقی را قابل تلفیق می‌کند. از اینجاست که می‌توان گفت: نیایش و موسیقی علاوه بر اقتضای زندگی و عبودیت، نشان سلامت و منزلت درجات عالیه هر انسانی محسوب می‌شود.

مجموعه‌ای که در پیش رو دارید شامل پانزده دعای حضرت امام سجاد (ع) است که تحت عنوان دعای «خمس عشر» معروف است، هر کدام از این دعاهای پانزده‌گانه بر اساس حالات و درجات گوناگون انسان‌ها بیان شده است. نحوه ارائه ادعیه فوق‌الذکر در قالب هنر و موسیقی به هنرمندی استاد عباس ابوحمزه و به همراه ترجمه روان، سلیس و بیان دلنشین دانشور گرانمایه دکتر محمد ابراهیم ضرابی‌ها مسیر این پرواز روحانی را برای همگان فراهم آورده است. بی شک نیاز جامعه امروز، به خصوص گرایش جوانان به موسیقی و هنر و معنویت، یکی از عوامل ایجاد این اثر شده است.

برای شنیدن یکی از قطعات آلبوم «خمس عشر» اینجا را کلیک کنید.