هیولای خفته در تابوت چرنوبیل

بر اساس برخی بررسی‌های علمی، محیط اطراف نیروگاه چرنوبیل، دست‌کم باید تا سه هزار سال آینده خالی از سکنه بماند. به گفته دانشمندان، سکونت، کشاورزی یا دامداری در زمين‌های اطراف چرنوبيل دست‌کم تا ۲۰ هزار سال آینده ممکن نیست.

یادبود امسال فاجعه چرنوبیل تفاوت بزرگی با سال‌های پیش دارد، چرا که کنترل نیروگاه چرنوبیل با آغاز حمله روسیه به اوکراین به مدت حدود پنج هفته به دست نیروهای مهاجم افتاد. ولودومیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین، اعلام کرد که روسیه خواهان تکرار چرنوبیل، بدترین فاجعه هسته‌ای جهان در سال ۱۹۸۶ است و در صورت وقوع انفجار، این پایان همه چیز و پایان اروپا است. وزیر امور خارجه اوکراین در خصوص وقوع انفجاری ۱۰ برابر چرنوبیل هشدار داد و زلنسکی نیز در پیام ویدئویی خود گفت، کلمه چرنوبیل را که شنیده‌اید؟ و ادامه داد که حمله روسیه به نیروگاه هسته‌ای دیگر اوکراین یعنی زاپروژیا که درساعات اولیه بامداد جمعه ۱۳ اسفند رخ داد، خطر "فاجعه تشعشعات هسته‌ای" را برای تمامی اروپا به همراه دارد.

در این میان، برخی گزارش‌ها حاکی از آن بود که برخی از مردم در کشورهای اروپایی، با افزایش تهدید اتمی روسیه و با شروع درگیری‌ها در نزدیکی نیروگاه اتمی چرنوبیل، به تهیه قرص ید روی آورده‌اند. ﯾدﯾد ﭘﺗﺎﺳﯾم (KI) در واقع دارویی است که می‌تواند در مواقع اضطراری از آسیب پرتوهای اتمی بر بدن انسان به خصوص اثرات زیان‌بار این تابش‌ها بر غده تیروئید بکاهد و این همان دارویی بود که در زمان فاجعه اتمی چرنوبیل برای جلوگیری از جذب ید رادیواکتیو تولیدشده توسط انفجارات هسته‌ای تجویز شده بود. همه این خبرها به نگرانی‌ها درباره احتمال وقوع دوباره فاجعه‌ای اتمی همچون چرنوبیل دامن زد و این پرسش را پیش کشید که آیا اساسا با گذشت چند دهه از این حادثه مهیب، چنین تهدیدی وجود دارد؟

تراژدی واقعی

دیوید اتنبرو، جانورشناس، طبیعت‌شناس و مستندساز مشهور بریتانیایی، در مستند "حیات روی سیاره ما" از چرنوبیل با عنوان یک تراژدی واقعی نام می برد که غالبا از آن به عنوان پرهزینه‌ترین حادثه تاریخ بشر یاد می‌شود. در خصوص علت وقوع حادثه چرنوبیل بسیار گفته‌اند و نوشته‌اند و گزارش‌های بسیاری درباره جنبه‌های فنی و پیامدهای زیست‌محیطی این فاجعه منتشر شده است. حادثه وحشتناک چرنوبیل که ۳۶ سال پیش در چنین روزی، و به صورت دقیق‌تر در ساعت ۰۱:۲۴ نیمه‌شب ۲۶ آوریل ۱۹۸۶، در اثر وقوع انفجاری مهیب در رآکتور شماره ۴ نیروگاه اتمی چرنوبیل رخ داد، به صورت خلاصه، ناشی از قصور و خطای انسانی و همچنین مشکلات و ایرادات فنی در طراحی بود.

با وجود اینکه روش‌ها و راه‌حل‌های متخصصان برای مهار و کنترل آلودگی رادیواکتیو و جلوگیری از نشت بیشتر آن به سراسر اروپا تا حد زیادی کارآمد بود، اما پنهانکاری سیاسی اتحاد جماهیر شوروی در آن زمان، شرایط را برای دانشمندان دشوارتر می‌کرد. تعداد قربانیان انفجار چرنوبیل بر اساس گزارش‌های رسمی تنها ۳۱ نفر اعلام شد، در حالی که اینک تعداد قربانیان فاجعه چرنوبیل تا ۴۰۰۰ نفر و حتی طبق برخی برآوردها تا ۹۰ هزار نفر عنوان می‌شود.

افزون بر پنهانکاری مقامات شوروی، آماده نبودن سازمان جهانی بهداشت (WHO) برای مقابله با چنین حوادثی، شرایط پس از حادثه چرنوبیل را به شرایطی خاص تبدیل کرده بود. درحالی‌که تفاهم‌نامه همکاری بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) و سازمان جهانی بهداشت سال‌ها پیش از آن، یعنی سال ۱۹۵۹، امضا شده بود، سازمان جهانی بهداشت، پنج سال پس از حادثه، یعنی تازه در سال ۱۹۹۱، متخصصان خود را به محل فرستاد و تازه چهار سال پس از آن، یعنی سال ۱۹۹۵ (۹ سال پس از حادثه) بود که همایشی برای بررسی ابعاد فاجعه برگزار کرد.

با مشخص شدن اینکه مواد رادیواکتیو از نیروگاه نشت کرده و هر لحظه امکان گسترش شدید آلودگی به سراسر اروپا وجود داشت، هزاران تن شن و ماسه، اسید بوریک، خاک رُس و سرب با هلی‌کوپتر بر روی شعله‌های آتش ریخته شد تا واکنش زنجیره‌ای در راکتور متوقف شود. چرنوبیل در واقع حدود ۴۰۰ بار بیش از بمب اتمی هیروشیما ماده آلوده رادیواکتیو به جو زمین وارد کرد. طرح‌های علمی برای جلوگیری از نشت بیشتر به سرعت اجرایی شد و حتی ساخت محافظ رآکتور چهارم چرنوبیل به نام سارکوفاگوس، که تنها ۲۴ روز پس از حادثه آغاز شده بود در همان سال به پایان رسید. اما متاسفانه این سازه برای جلوگیری از نشت بیشتر مواد رادیواکتیو به قدر کافی ایمن نبود و از این رو، اوکراینی‌ها تصمیم به نصب تابوت فلزی جدید چرنوبیل  (NSC)گرفتند. گنبد ۳۶ هزار تنی محافظ راکتور شماره چهار چرنوبیل که بزرگترین سازه متحرک جهان محسوب می‌شود و کار نصب آن نهایتا پس از سال‌ها تاخیر در سال ۲۰۱۶ به پایان رسید.

آیا چرنوبیل هنوز هم خطرناک است؟

آلودگی مواد رادیواکتیو فراتر از حد تصور ویرانگر و مرگبار است. حتی تابوت فلزی جدید چرنوبیل، گنبد محافظی که ساخت آن بیش از دو میلیارد دلار هزینه داشته، قادر است نهایتا به مدت حدود ۱۰۰ سال از انتشار بیشتر تشعشعات اتمی جلوگیری کند. همزمان با تهاجم روسیه به خاک اوکراین، کنترل نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل نیز در اواخر ماه فوریه امسال به دست نیروهای روس افتاد؛ مساله‌ای که به نگرانی‌های بسیاری درباره احتمال تکرار فاجعه چرنوبیل دامن زد. این بار صحبت نه تنها درباره بقایای چرنوبیل، بلکه درباره درگیری در نزدیکی نیروگاه دیگری به نام نیروگاه زاپروژیا بود.

نیروگاه زاپروژیا که حد فاصل سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۹۵ ساخته شده، با داشتن ۶ رآکتور بزرگترین نیروگاه اتمی اروپا و نهمین نیروگاه هسته‌ای در جهان محسوب می‌شود. با وجود آنکه ویدئوهای اولیه تصاویری از انفجارهای عظیم و توده‌های دود را نشان می‌داد، اما ظاهرا در زمان آتش‌سوزی فقط یکی از شش راکتور نیروگاه فعال بوده و حریق در یک ساختمان آموزشی خارج از محیط نیروگاه اتفاق افتاده و هیچ تغییری در سطح پرتوهای رادیواکتیو در نیروگاه اتمی زاپروژیا مشاهده نشد.

تردیدی نیست که طراحی نیروگاه زاپروژیا به لحاظ ملاحظات ایمنی با نیروگاه چرنوبیل تفاوت دارد، اما پیچیدگی ساختاری و فنی نیروگاه های اتمی، در عمل مانع از این می‌شود که بتوان به سادگی و با یقین از ایمنی صددرصدی سخن گفت. نگرانی عمده‌ای که در خصوص نیروگاه زاپروژیا وجود داشت این بود که با قطع برق نیروگاه، این نیروگاه برای تامین برق اضطراری سیستم‌های خنک‌‌کننده خود مجبور به استفاده از ژنراتورهای دیزلی پشتیبان شود که ضریب ایمنی پایین‌تری دارند.

از این گذشته، آنجا که پای موضوع پیچیده‌ای مانند تاسیسات هسته‌ای در میان باشد، گاهی تنها یک خطای انسانی یا اشتباه سهوی در محاسبات، به بیان دیگر تنها چند متر اختلاف در محل برخورد موشک یا محل آتش‌سوزی، ممکن است نتیجه را به کلی تغییر دهد. تصرف چرنوبیل و حمله به زاپروژیا نشان داد که هراس و کابوس آلودگی هسته‌ای در اروپا قرار نیست به این زودی‌ها به پایان برسد.

فراتر از اینها، حتی اگر جنگی هم در کار نبود، باید گفت که مساله نیروگاه اتمی چرنوبیل هنوز هم به خودی خود کاملا حل نشده است. سال گذشته که هنوز خبری از تهاجم روسیه به اوکراین و تصرف چرنوبیل نبود، گزارشی در "لایوساینس" مبنی بر افزایش فرایند شکاف هسته‌ای در توده‌های سوخت اورانیوم در زیرزمین راکتور نیروگاه چرنوبیل منتشر شد و یکی از پژوهشگران انستیتوی مشکلات ایمنی در نیروگاه‌های هسته‌ای در کیف، پایتخت اوکراین، در آن زمان گفت: «در مورد بسیاری از مسائل اطمینان نداریم و نمی‌توانیم احتمال وقوع حادثه دیگری را رد کنیم.»

مطالب منتشر شده در صفحه "دیدگاه" الزاما بازتاب‌دهنده نظر دویچه‌وله فارسی نیست.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  هیروشیما: ۱۹۴۵

  در همان نخستین ماه‌های پس از انفجاربمب اتمی در هیروشیما حدود ۱۴۰ هزار تا ۳۵۰ هزار انسان جان خود را ازدست دادند. در سال‌های پس از این فاجعه نیز میزان سرطان، بیماری‌های قلبی و کبد و همچنین تغییرات هورمونی و کروموزمی در هیروشیما افزایش یافت. امروزه نیز میزان ابتلا به سرطان خون در بین ساکنان هیروشیما بیشتر از ساکنان شهرهای دیگر ژاپن است.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  منطقه ویسموت، شرق آلمان: ۱۹۴۶ـ ۱۹۹۰

  منطقه ویسموت که در شرق آلمان قرار دارد، در سال‌های ۱۹۴۶ تا ۱۹۹۰ سومین معدن بزرگ اورانیوم و تامین‌کننده برنامه هسته‌ای شوروی سابق محسوب می‌شد. طبق آمار اداره حفاظت از آلودگی به تشعشعات خطرناک، از هر ۸ کارگر این معدن یکی بر اثر تشعشعات رادیواکتیو جان خود را از دست داده است. به این ترتیب شمار قربانیان بر ۷ هزار نفر بالغ می‌شده است. موارد ابتلا به سرطان ریه نیز در این منطقه بالاست.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  صحرای نوادا: ۱۹۵۰ـ ۱۹۹۲

  آزمایش‌های اتمی که بین‌ سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۹۲ در مرکوری (صحرای نوادا) انجام گرفت، آلودگی بسیاری از مناطق آمریکا به تشعشعات رادیواکتیو را به دنبال داشت. در دندان‌های شماری از کودکان حتی استرانسیم رادیواکتیو کشف شد و موارد ابتلا به سرطان نیز افزایش یافت. در سال‌های ۱۹۶۳ تا ۱۹۹۲ آزمایش‌ها به شکل زیرزمینی صورت می‌گرفتند، اما بروز سوانح سبب می‌شد که غبارهای آلود به تشعشعات رادیواکتیو به بیرون رخنه کنند.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  مجتمع اتمی سلافیلد: ۱۹۵۷

  از سال ۱۹۵۲ به بعد بود که اولین راکتورهای مجتمع اتمی سلافیلد پلوتونیوم مورد نیاز بریتانیا برای ساخت بمب اتمی را تامین کردند. از سال ۱۹۵۶ از این مجتمع هسته‌ای برای تولید برق استفاده شد. در سال ۱۹۵۷ یکی از راکتورهای مجتمع مزبور دچار آتش‌سوزی شد. سوانح بیشماری که بعدها روی داد نیز سبب آلودگی خاک و آب دریای منطقه به رادیواکتیو شد. میزان ابتلای کودکان کارگران این مجتمع به سرطان خون نیز بالاست.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  هاریس بورگ: ۱۹۷۹

  ذوب شدن سوخت هسته‌ای در نیروگاه اتمی Three Mile Island در آمریکا در سال ۱۹۷۹ نخستین فاجعه بزرگ در راکتوری هسته‌ای پیش از فجایع چرنوبیل و فوکوشیما محسوب می‌شود. مقادیر زیادی از تشعشعات رادیواکتیو سبب آلودگی محیط زیست شد. تحقیقات از بالا بودن میزان سرطان در این منطقه سخن می‌گویند. تحقیقات متقابلی که از سوی صنایع اتمی انجام گرفته، این نکته را رد می‌کنند.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  چرنوبیل: ۱۹۸۶

  در بیست‌و‌شش ماه آوریل سال ۱۹۸۶ در پی انفجاری مهیب در راکتور چهارم نیروگاه اتمی چرنوبیل در اوکراین به دلیل خطای انسانی، مواد رادیواکتیو فراوانی آزاد شدند. حادثه‌ای که بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان نام گرفت. میخائیل گورباچف که در آن زمان رهبر نیرومند شوروی بود، روزها از گفتن حقیقت به افکار عمومی خودداری کرد. این پنهان‌کاری فضایی از عدم اطمینان به رهبران حزب کمونیست شوروی را به‌دنبال داشت.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  چرنوبیل: ۱۹۸۶

  این دوقلوها بعد از فاجعه چرنوبیل به دنیا آمده‌اند. پدر آن‌ها یکی از کارکنانی بود که پس از فاجعه در تلاش جلوگیری از گسترش تشعشعات بودند و مادر آن‌ها نیز ساکن شهر آلوده چرنوبیل. ذوب شدن سوخت هسته‌ای و همچنین انفجار رآکتورها سبب شد که مقادیر زیادی از تشعشعات رادیواکتیو به بیرون رخنه کند و مناطق زیادی را غیرقابل سکونت سازد. شمار قربانیان چرنوبیل بر بیش از ۱۵ هزار نفر بالغ می‌شود.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  چرنوبیل: ۱۹۸۶

  پس از فاجعه نیروگاه اتمی چرنوبیل در شوروی سابق، مناطق وسیعی اطراف این نیروگاه که اکنون بخشی از اوکراین و بلاروس است، به دلیل تشعشعات رادیواکتیو خالی از سکنه‌اند. بیش از ۳۵۰ هزار نفر خانه و زندگی خود را ترک کردند. روستاهای اطراف مرز اوکراین به کل متروکه شدند.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  سیبری: ۱۹۹۳

  مجتمع اتمی Tmosk-7 در سیبری که به شهری اتمی می‌ماند و تا سال ۱۹۹۲ نیز وجود آن مخفی نگاه داشته شده بود، در سال ۱۹۹۳ دستخوش انفجار گردید. تشعشعات پلوتونیوم و سزیم رادیواکتیو سبب آلودگی مناطقی از سیبری شد. در مجتمع‌های اتمی Tmosk-7 و Majak تا کنون دست کم ۳۸ سانحه بزرگ روی داده و سبب شده که در طول سال‌ها، صدهاهزار تن از کارگران و اعضای خانواده‌های آن‌ها به تشعشعات رادیواکتیو آلوده شوند.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  فوکوشیما: ۲۰۱۱

  در سال ۲۰۱۱ زمین‌لرزه‌ای پرقدرت هزاران نفر را به کام مرگ کشید و بسیاری نیز ناپدید شدند. اما مهم‌تر ویرانی نیروگاه اتمی فوکوشیما بود که دامنه پیامدهایش هنوزهم ناروشن است. ذوب شدن سوخت هسته‌ای در نیروگاه فوکوشیما شدیدترین آلودگی آب‌های اقیانوس‌های جهان به تشعشعات رادیواکتیو را به دنبال داشت. حدود ۱۹ هزار نفر در پی زمین‌لرزه و خیزش امواجی با ارتفاعی تا ۲۰ متر، جان خود را از دست دادند.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  فوکوشیما: "وقتی همه چیز نیست و نابود می شود"

  "وقتی همه‌چیز نیست و نابود می‌شود، چه احساسی به انسان دست می‌دهد؟" فیلم "درودهایی از فوکوشیما" پاسخ سینمای آلمان به این پرسش حیاتی است. دوریس دوریه، کارگردان پرآوازه‌ی آلمانی، برای یافتن پاسخ به همین پرسش چند ماه پس از وقوع فاجعه فوکوشیما به مناطق آلوده رفت، تا به چشم خود "نیستی را ببیند و تجربه کند". این فیلم هر چند از نیستی نشان دارد، ولی پیام‌آور شور و عشق بی‌پایان به زندگی است.

• سالگرد انفجار چرنوبیل؛ بدترین فاجعه غیرنظامی تاریخ جهان

  عراق: دهه ۹۰ میلادی

  در جنگ خلیج فارس در آغاز دهه ۹۰ میلادی مهماتی مورد استفاده قرار گرفتند که در آن‌ها اورانیوم رقیق‌شده به کار رفته بود. این امر سبب شد تا مردم عراق تحت تاثیر تشعشعات اتمی قرار گیرند. در شهر بصره شمار نوزادان معلول و همچنین میزان ابتلا به سرطان از آن زمان افزایش داشته است. میزان ابتلای کودکان به سرطان حتی سه‌برابر شده است.