کسی که ذهنیت جمعی از ایرانی‌ها را شکل داد

کامیار عابدی می‌گوید: محمدعلی اسلامی ندوشن یکی از موفق‌ترین نویسندگان حوزه غیرداستانی در ایران معاصر در ۶۰ سال اخیر است که مخاطبان زیادی برای خود دست‌وپا کرده بود. همچنین می‌توانیم دکتر اسلامی ندوشن را یکی از شکل‌دهندگان ذهنیت بخشی از ایرانی‌ها نسبت به فرهنگ، ادبیات و تاریخ ایران در طول این صدساله بدانیم.

 این پژوهشگر و منتقد ادبی در پی درگذشت محمدعلی اسلامی ندوشن در گفت‌وگو با ایسنا درباره این نویسنده، شاعر، مترجم، پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات فارسی اظهار کرد: دکتر اسلامی زمانی که در نیمه دهه ۱۳۲۰ شروع به فعالیت‌های ادبی کرد، با شعر و شاعری شروع کرد و تک‌وتوک داستان‌های کوتاهی هم می‌نوشت اما در ابتدا به عنوان یک شاعر نوگرا شناخته شد، شاعر نوگرایی که نوگرایی‌اش اعتدالی بود و می‌شود گفت جزو فکر یا حلقه‌ای بود که در مجله سخن ترویج می‌شد. چند  سالی در حوزه شعر فعالیت کرد اما بعد از این‌که تحصیلات خود را در فرانسه تا اخذ درجه دکتری به پایان برد و به ایران بازگشت، تقریبا از شعر دور شد و می‌شود گفت فعالیت ادبی را به نثرنویسی منحصر کرد.

او سپس گفت: اسلامی نثرنویسی را به دو صورت پیش می‌برد؛ یکی نثرنویسی به صورت ترجمه آثار داستانی و یا آثار مختلفی از غربی‌ها و دیگری این بود که خود شروع به نگارش مقالاتی در تحلیل آثار ادبی و مقالاتی که جنبه  فرهنگی، اجتماعی و تاریخی داشت، کرد. هرچه جلوتر می‌آییم در دهه ۱۳۴۰، مقالات فرهنگی، اجتماعی و تاریخی در آثارش بیشتر می‌شود. همچنین  در این سال‌ها  شروع به تألیف تحلیل‌های ادبی به صورت مقاله و سپس به صورت کتاب می‌کند. با این‌که در دهه ۳۰ و ۴۰ و حتی تا اوایل دهه ۵۰ داستان‌ها و نمایشنامه‌هایی هم از او منتشر می‌شود، هرچه جلوتر می‌آییم دکتر اسلامی ندوشن به نگارش نثر غیرداستانی  یا nonfiction یا غیرتخیلی می‌پردازد. اما به نظر می‌آید اسلامی ندوشن در نوشتن آثار غیرداستانی از تخیل داستانی و قریحه داستان‌نویسی و شاعری‌اش هم  بهره می‌گیرد. می‌توان گفت از دهه ۵۰ تا زمان ما، این وجه از آثار اسلامی، آثار غیرداستانی و تحلیل ادبی درباره آثار ادبی کهن و عمدتا شاهنامه پررنگ است. البته او از توجه به مولانا و حافظ غافل نمانده است.

عابدی افزود: همچنین در میان آثار او، آثار تحلیلی مختلفی هم به صورت کتاب و مقاله با محوریت مسائل اجتماعی و فرهنگی بدون این‌که وارد حوزه سیاست شود  و گاهی هم یک نگاه تاریخی در همه آن‌ها لحاظ شده وجود دارد. این قسمت از آثار دکتر اسلامی همراه تحلیل‌های ادبی‌اش، بخش وسیعی از کتاب‌ها و تألیفاتش را از دهه ۴۰ بخصوص از دهه ۵۰ به این طرف در برمی‌گیرد. به جرأت می‌توانم بگویم در میان معاصران  به ندرت کسی پیدا می‌شود که با آثار غیرداستانی توانسته باشد این همه تألیف به لحاظ کمی و کیفی در سطح بسیار بالا داشته باشد که خوانندگان هم از آن استقبال کرده باشند. به آثار دکتر اسلامی که توجه می‌کنیم، می‌بینیم آثار غیرداستانی ایشان، یعنی آثار تحلیلی در  حوزه ادبیات یا آثار تحلیلی درباره مسائل اجتماعی و فرهنگی و تاریخی با شمارگان بسیار بالایی  چاپ شده و در طول ۶۰ سال اخیر، بارها و بارها تجدید چاپ شده‌اند. به نظر می‌رسد می‌توانیم دکتر اسلامی ندوشن را یکی از شکل‌دهندگان ذهنیت بخشی از ایرانی‌ها نسبت به فرهنگ، ادبیات و تاریخ ایران در طول این صدساله بدانیم. بخصوص تصویرهایی که ایشان از شاهنامه و کلیت ادبیات فارسی داشته و همچنین  نگاه تاریخی به مسائل اجتماعی  و فرهنگی در ذهن ایرانیان ۶۰ ساله اخیر بسیار تأثیرگذار بوده و تعداد زیادی از مخاطبان و علاقه‌مندان در طول این سال‌ها با  حال و هوا و نوع فکر دکتر اسلامی به جهان ادبیات و فرهنگ و ایران نگاه می‌کنند و در حد خود بسیار تأثیرگذار بوده است.

او درباره شخصیت دانشگاهی این چهره فرهنگی نیز گفت: دکتر اسلامی درجه دکتری‌شان را در رشته حقوق از فرانسه گرفته بود و دکتری ادبیات نداشت اما در دهه ۴۰ زمانی که پروفسور فضل‌الله رضا ریاست دانشگاه تهران را برعهده گرفت چون اختیارات تام از حکومت وقت داشت، عده‌ای از نویسندگان و پژوهشگرانی را که در رشته‌هایی غیر از رشته خودشان فعالیت ادبی و فکری  و قلمی داشتند، به عنوان استاد رسمی دعوت کرد که یکی دکتر اسلامی ندوشن بود. با این‌که ایشان در رشته حقوق دکتری گرفته بود، استاد دانشکده ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد یا  استاد ایرج افشار با این‌که تحصیلاتش در رشته حقوق بود، وارد رشته تاریخ در دانشگاه تهران شد. پروفسور رضا اختیار تام داشت و می‌توانست این کار را انجام دهد و این موقعیت بعدها هیچ‌گاه تکرار نشد. تا جایی که می‌دانم دکتر اسلامی شاهنامه درس می‌داد زیرا با شاهنامه بسیار مأنوس بود و شاهنامه را از ابتدا تا انتها بارها خوانده، تفسیر و تحلیل کرده بود و در درس شاهنامه یکی از استادان اصلی  دانشگاه تهران تا اوایل انقلاب بود. بعد از بازنشستگی تا اوایل دهه ۷۰ هم هفته‌ای یک روز به دانشگاه می‌رفت و همچنان شاهنامه درس می‌داد. یکی دیگر از زمینه‌هایی که درس می‌داد، مکتب‌های ادبی  بود. علاوه بر آن درس نقد ادبی هم داشت چون به این حوزه‌ها علاقه‌مند بود و قریحه شاعری و داستان‌نویسی هم داشت و  کتاب‌ها و مقالاتی در این دو حوزه تألیف کرده بود. ادبیات تطبیقی از دیگر درس‌هایی بود که ایشان تدریس می‌کرد.

عابدی در ادامه بیان کرد: بعد از این‌که دیگر هفته‌ای یک‌روز را هم به دانشگاه نرفت، به صورت دوره‌ای در داخل و خارج از ایران برای مخاطبان عمومی و یا داوطلبان آزاد هم به صورت سخنرانی و هم به صورت درس‌گفتار در حوزه اصلی خود یعنی شاهنامه، گاه حافظ و تاریخ ادبیات و تاریخ ایران فعالیت‌هایی داشت و به دعوت‌  افرادی در شهرهای مختلف ایران و یا ایرانیان خارج از کشور، به شهرها و کشور مختلف  می‌رفت و این کلاس‌ها و سخنرانی‌ها را صورت مرتب داشت، در طول این ۱۵-۱۶ سال اخیر هم  به خاطر سکونت فرزندانش به کانادا می‌رفت و آن‌جا این کلاس‌ها و درس‌گفتارها بیشتر بود و به هر حال گروه‌های وسیع‌تری از کارهای ایشان استقبال و استفاده می‌کردند.

این منتقد شعر درباره وجه‌ شاعری محمدعلی اسلامی ندوشن نیز توضیح داد: اگر اشتباه نکنم قدیمی‌ترین شعری که از ایشان منتشر شده، مربوط به سال‌های ۱۳۲۵ یا ۱۳۲۶ است. در آن‌ دوره یک جریان شعری نوگرا تحت تأثیر رمانتیسیسم فرانسوی  شکل گرفته‌بود که در آن طبیعت‌سِتایی و شعرهای عاشقانه و تغزلی و گاه با ته‌رنگ مسائل اجتماعی در قالب چهارپاره و یا شعر آزادی که چند قدم با شعر نیمایی فاصله دارد، وجود داشت. این نوع شعر در آن‌ سال‌ها مورد پسندِ جامعه بود و  به تعبیر برخی از  پژوهشگران این‌ها پلی بودند بین شعر سنتی و شعر نیمایی.  دکتر اسلامی هم در این حال و هوا شعر می‌گفت و شعرهایش دارای جنبه تغزلی و طبیعت‌گرایانه و عاشقانه با ته‌رنگ مسائل اجتماعی در قالب چهارپاره و یا گاه قالب‌های آزاد و تحت تأثیر شاعران رمانتیک فرانسه بود. فریدون توللی قبل از دکتر اسلامی به این نوع شعر رو کرده بود، گلچین گیلانی هم به این نوع شعرها توجه کرد و بعد از دکتر اسلامی، شاعرانی مانند فریدون مشیری و نادر نادرپور و چند تن دیگر به این فکر افتاده و این نوع ادبی‌ را به نحوی ادامه دادند. از میان این شاعران فریدون توللی بعد از آن دوره به طرف شعرهای سنتی و غزل رفت ولی نادر نادرپور و فریدون مشیری آن راه را ادامه دادند و در یک نوع شعر اعتدالی با نگاهی عاشقانه و فضای رمانتیک و گاه با اشاره به مسائل اجتماعی شاعران موفقی از آب درآمدند و مخاطبان زیادی پیدا کردند. در واقع این نوع شاعران را مجموعه نوگرایان اعتدالی می‌شناسیم که بر روی شاعران نوگرای دهه ۳۰ و ۴۰ تأثیرگذار بودند، شاعرانی مانند فروغ فرخزاد که گفته‌اند توللی و دیگر شاعران رمانتیک از جمله دکتر اسلامی بر شعر من تأثیر گذاشتند. در  واقع شعرهای‌شان یک فضای نوگرای اعتدالی بود. اسلامی پس از بازگشت از فرانسه دیگر به صورت حرفه‌ای شعر را کنار گذاشت و به تدریس مشغول شد.

 عابدی همچنین بیان کرد: اسلامی ندوشن یکی از موفق‌ترین نویسندگان حوزه غیرداستانی در ایران معاصر در ۶۰ سال اخیر است که مخاطبان زیادی برای خود دست‌وپا کرده بود و بر علاقه‌مندان آثارش در سراسر ایران و ایرانیان خارج از کشور تأثیرگذار بود. از همه گروه‌ها و اقشار فرهنگی مخاطب آثار او هستند اما کسانی که یک نوع گرایش ایران‌دوستی معتدل داشتند، نسبت به آثارش علاقه‌مندی  بیشتری دارند. فرهنگ‌دوستی، انسان‌دوستی  و ایران‌دوستی از محورهای اصلی دکتر اسلامی  در آثارش است، بدون این‌که وارد مسائل سیاسی شود. البته می‌گویند پشت هر مرد موفقی، همسر و زن موفقی هم هست و باید اشاره کنیم دکتر اسلامی بعد از این‌که در دهه ۴۰  با دکتر شیرین بیانی استاد تاریخ دانشگاه تهران ازدواج کردند، در واقع داشتن همسری فرهیخته و فرهنگ‌مدار مانند دکتر بیانی در نوع موفقیتش در عرصه ادبیات و نویسندگی ذی‌سهم بوده و تأثیر داشته است.

او در پایان گفت: من تأثر عمیق خود را از درگذشت این استاد و نویسنده توانمند، فرهنگ‌دوست و ایران‌دوست ابراز می‌کنم و مطمئن هستم روحش در آرامش است زیرا از نویسندگانی است که در طول عمر طولانی و پربرکت خود توانسته مقداری از قوای ذهنی و روحی خود را در حوزه ادبیات، قریحه نویسندگی و نگاه تحلیلی‌ای که به ادبیات و تاریخ داشت به فعلیت برساند، او از قوای ذهنی خود استفاده کرد و در کار خود کامیاب شد و توانست چند نسل از ایران  را از آثارش بهره‌مند کند.

کامیار عابدی پیش‌تر در مقاله‌ای به وجه شاعری محمدعلی اسلامی ندوشن پرداخته است که بخش‌هایی از این مقاله در چهاردهمین دوره جایزه کتاب سال شعر به انتخاب خبرنگاران که با تجلیل از اسلامی ندوشن همراه بود، خوانده شد و در این‌جا قابل مشاهده است.

 انتهای پیام