روزه رمضان از چه زمانی در دین اسلام واجب شد؟

به گزارش خبرنگار مهر، محمدامین غروی در یادداشتی اختصاصی که در اختیار مهر قرار داده است به بیان داستان روزه در اسلام و قرآن پرداخته شده است که در ادامه می‌خوانیم:

اشاره

تعالیم دین اسلام از گستردگی بسیار زیادی برخوردار است و فهم آن نیازمند ذهن آماده و درکی صحیح از واقعیت‌ها دارد. چه بسیار افراد با عقل سالم و البته روحیه‌ای با انصاف که با اینکه مسلمان نشدند، اما فهم صحیحی از قوانین و تعالیم اسلام به دست آورده بودند. از سوی دیگر ملحدان و آتئیست‌ها از روز نخست ظهور اسلام برای ریشه‌کن کردن این دین جاودان بسیار تلاش کردند و شبهه‌پراکنی و قرائت نادرست از قرآن و سنت را در دستور کار خویش قرار دادند. با این حال، وعده خداوند بر نابودی تمام ابلیسیان محقق خواهد شد.

شیوه اسلام در قانون‌گذاری

قانون‌گذاری در منظومه فکری خرداندیشان - چنانکه تاریخ بشریت بر آن گواه داده و آیات قرآن [۱] بر آن صحه می‌گذارد - به گونه‌ای است که در وهله نخست، کلیات قوانین که در اصطلاح قانون اساسی نام دارد، یک جا تنظیم می‌شود و پس از آن، جزئی‌نگری‌ها و قیدهای لازم که در اصطلاح به آن تبصره گفته می‌شود، به آن ضمیمه می‌گردد .[۲]

این نکته در مورد دین اسلام، آخرین و کامل‌ترین حرکت و نهضت خیرخواهانه جهانی برای سعادت تمام بشریت، نیز قابل راستی‌آزمایی است. پس از ظهور اسلام در مکه، خداوند متعال تمام قوانین و مقررات شریعت را بر قلب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرو فرستاد، اما بیان قوانین به یکباره صورت نپذیرفت، بلکه به مرور زمان و تدریجاً برای مکلفان ابراز شد .[۳] بنابراین بیان احکام به صورت تدریجی در دستور کار شریعت اسلامی قرار گرفت؛ زیرا مخاطبان تازه مسلمان، به تازگی از عقاید و افکار پوچ جاهلی رها شده بودند و چه بسا مواجهه با شیوه جدید زندگی سبب دین‌گریزی آنان می‌شد.

تاریخ وجوب روزه

با نزول آیات ۱۸۳- ۱۸۵ سوره بقره، روزه ماه رمضان در سال دوم هجرت در مدینه واجب شد .[۴] البته پیش از وجوب روزه ماه رمضان، مردم برخی روزها را روزه می‌گرفتند .[۵] حتی پیش از این قانون، پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و صحابه «ایام البیض» یعنی روزهای سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم هر ماه را روزه می‌گرفتند .[۶] بعید نیست که با توجه به برخی قرائن تاریخی، بتوان تاریخ وجوب روزه را پیش از هجرت و در مکه دانست .[۷]

تاریخ‌نگاری قرآن از روزه

روزه به معنای بازداشتن خویشتن از انجام بعضی کارها می‌باشد و از اموری است که اصل آن در ادیان سالفه و حتی در جاهلیت نیز وجود داشته است. در قرآن مجید حداقل در دو جا به این نکته اشاره شده است؛ یکبار به صورت کلی آن را به پیشینیان نسبت داده: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذینَ مِنْ قَبْلِکُم ْ؛[۸] روزه‌داری برای شما واجب شده چنانکه بر پیشینیان واجب شده بود.» و در جای دیگر از مرسوم بودن این عبادت در میان بنی‌اسرائیل خبر داده است: «فَإِمَّا تَرَیِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً فَقُولی‏ إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً ؛[۹] ای مریم اگر کسی را دیدی که از تو در مورد پسرت پرسش می‌کند، بگو که من برای رضایت خدا، روزه سکوت گرفته‌ام.» البته روزه سکوت در شریعت اسلام منسوخ شد.

شفافیت قرآن پیرامون روزه

با توجه به اصل تدریجی بودن قوانین اسلام، مفهوم سه آیه ۱۸۳-۱۸۵ سوره بقره مشخص خواهد شد؛ «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ * أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ عَلی‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَی الَّذِینَ یُطِیقُونَهُ فِدْیَةٌ طَعامُ مِسْکِینٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدی‏ وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ وَ مَنْ کانَ مَرِیضاً أَوْ عَلی‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَیَّامٍ أُخَرَ یُرِیدُ اللَّهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُکْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی‏ ما هَداکُمْ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ؛

ای کسانی که ایمان آورده‌اید روزه بر شما واجب شده همان طور که بر اقوام پیش از شما واجب شده بود شاید با تقوا شوید * و این روزهایی چند است. پس هر کس از شما مریض و یا مسافر باشد باید ایامی دیگر به جای آن بگیرید و اما کسانی که به هیچ وجه نمی‌توانند روزه بگیرند عوض روزه برای هر روز یک مسکین طعام دهند و اگر کسی عمل خیری را داوطلبانه انجام دهد برایش بهتر است؛ و اینکه روزه بگیرید برایتان خیر است اگر بنای عمل کردن دارید * و آن ایام کوتاه ماه رمضان است که قرآن در آن نازل شده تا هدایت مردم و بیاناتی از هدایت و جدا سازنده حق از باطل باشد پس هر کس این ماه را درک کرد باید روزه‌اش را بگیرد و هر کس مریض و یا مسافر باشد به جای آن چند روزی از ماه‌های دیگر بگیرد. خدا برای شما آسانی و سهولت را خواسته و دشواری نخواسته و منظور این است که عده سی روزه ماه را تکمیل کرده باشید و خدا را در برابر اینکه هدایتتان کرد تکبیر گفته و شاید شکرگزاری کرده باشید.»

بر اساس دیدگاه مفسران، به چند دلیل، این سه آیه با هم نازل شده‌اند، مانند آنکه عبارت «شَهْرُ رَمَضانَ» در آیه ۱۸۵ برای توضیح عبارت «أَیَّاماً مَعْدُوداتٍ» در آیه ۱۸۳ می‌باشد. همچنین دو آیه ۱۸۳ و ۱۸۴ به منزله مقدمه‌چینی برای آیه ۱۸۵ به شمار آمده است زیرا چون قرار است یک عمل خاص برای مسلمانان واجب ‏شود که گوینده، اطمینان ندارد شنونده به دلیل سختی و دشواری، از اطاعت آن سرپیچی نکند. بنابراین به تدریج و برای زدودن اضطراب از قلب مخاطبان، برخی از احکام روزه را بیان می‌دارد و در پایان تاکید می‌کند که در تشریع این حکم، تخفیف و سهولت رعایت شده است .[۱۰]

رهیافت

دقت نظر هنگام مطالعه قوانین و تعالیم اسلامی، عنصری است که دست دشمنان اسلام از آن تهی است و نتوانستند دریافت صحیحی از مساله تشریع روزه در اسلام داشته باشند و به خطا گمان بردند اسلام عزیز در تعیین این واجب مهم، برنامه مشخصی نداشته، حال آنکه آیات قرآن کریم گویای احکام روزه می‌باشد.

پی نوشت
[۱]. انعام/۱۵۱-۱۵۲؛ بقره/۱۸۳.
[۲]. امام خمینی، تهذیب الأصول، ج ‏۲، ص: ۲۱۲؛ تهرانی، محجة العلماء، ج ‏۱، ص: ۱۰۱؛ مکارم، انوار الأصول، ج ‏۳، ص: ۴۵۸.
[۳]. میلانی، تحقیق الأصول، ج ‏۴، ص: ۴۲۹.
[۴]. تاریخ ‏الطبری، ج ‏۲، ص: ۴۱۷؛ مجلسی، بحار الأنوار، ج ‏۱۹، ص: ۱۹۴.
[۵]. تفسیر القمی، ج ‏۱، ص: ۶۵.
[۶]. حلبی، السیرة الحلبیة، ج ‏۲، ص: ۱۸۷.
[۷]. سبحانی، سیرت جاودانه، ج ‏۱، ص: ۵۷۴.
[۸]. بقره/۱۸۳.
[۹]. مریم/۲۶.
[۱۰]. طباطبایی، المیزان، ج ‏۲، ص: ۴-۵.