روایتی از ریاست آیت الله «ری‌شهری» در دادگاه متهمان حزب توده

خبرگزاری مهر؛ گروه سیاست- زینب رجایی: در نخستین سال‌های پیروزی انقلاب اسلامی، شبکه‌های جاسوسی شرق و غرب امید زیادی داشتند که سلطه خود به کشور از طریق نیروهای مسلح را برگردانند، از این رو برای نفوذ در ارتش از طریق سازمان‌های اطلاعاتی خود تا جایی که می‌توانستند، تلاش کردند.

«حزب توده» که پیش از انقلاب نیز در ایران فعالیت داشت، به گونه‌ای حساب شده در زمینه‌های مختلف برای نفوذ در ارگان‌های مختلف نظام جمهوری اسلامی و به ویژه نفوذ در نیروهای نظامی و انتظامی سرمایه‌گذاری کرد. این تلاش‌ها تا جایی پیش رفت که آنها موفق شدند یکی از نفوذی‌های خود به نام «بهرام افضلی» را به فرماندهی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی درآورند.

این حزب با سیاست «تظاهر به هماهنگی با سیاست جمهوری اسلامی» توانست در لایه‌های مختلف، افراد را جذب کند. در ابتدای امر که خطوط قرمز نظام چندان مورد تعرض قرار نگرفته بود و صرفاً سیاسی محسوب می‌شد، مسئولان چندان به فکر حذف حزب توده نبودند.

به تدریج فاز سیاسی این حزب به فاز نظامی و جاسوسی تبدیل شد و در بخش‌های مختلف ارتش نفوذ کردند. از طرفی با توجه به شرایط جنگ ایران و عراق، همه‌چیز به مراتب خطرناک‌تر و تهدیدها علیه امنیت ملی، جدی‌تر شد، بنابراین برخورد عمیق‌تر و جدی‌تر با حزب توده در دستور کار ارگان‌های دولتی قرار گرفت.

با تلاش‌های بسیار زیاد واحد اطلاعات سپاه پاسداران که خود ساختاری نوپا بود، فعالیت‌های مخفی و پیچیده حزب توده کشف شد و رسیدگی به اتهامات عناصر اصلی حزب و نظامیان مرتبط با آن، در دادگاه انقلاب ارتش به صورت علنی صورت گرفت.

مسئولیت رسیدگی به پرونده متهمان این حزب به «آیت‌الله محمد محمدی ری شهری» محول شد که آن سال‌ها یعنی سال ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ به فعالیت قضائی مشغول بود. او که از نفوذ توده‌ای‌ها در نهادهای رسمی کشور جا خورده بوده، در خاطرات خود آورده است: «پس از مدتی که ریاست دادگاه شماری از اعضای این حزب به بنده محول شد با اعترافاتی غافلگیرانه و حیرت‌آور در این پرونده‌ها مواجه شدم. اطلاعات مرتبط با نفوذی‌های حزب در ارگان‌ها و نهادهای رسمی و نیز آشکار شدن شاخه مخفی آنها، مسائلی دور از انتظار بود.»

یکی از دادگاه‌هایی که مرحوم ری‌شهری ریاست آنها را برعهده داشت دادگاه نفوذی‌های حزب توده در نیروهای مسلح بود. بعد از آن نیز در هشت دادگاه دیگر، اعضای فعال تشکیلات مخفی حزب توده که با شاخه مخفی این حزب در ارتباط بودند، محاکمه شدند.

اعلام جزئیات اتهامات متهمان و احکام آنها در نشست خبری

ری‌شهری پس از پایان محاکمات و برگزاری جلسه آخر دفاع سرشاخه‌های اصلی تشکیلات مخفی حزب توده، تصمیم می‌گیرد که درباره روند پرونده و نیز احکام صادر شده توضیحاتی را به رسانه‌های عمومی داخلی و خارجی ارائه دهد.

بنا بر توضیحاتی که در این نشست داده شد، اتهامات افرادی که در این دادگاه‌ها محاکمه شدند، در چهار عنوان خلاصه می‌شد؛ اقدام علیه نظام جمهوری اسلامی و براندازی، جاسوسی، جمع‌آوری و مخفی کردن سلاح، مخالفت با قانون ممنوعیت ورود نظامیان در احزاب.

همچنین متهمین نیز در چهار دسته مورد بررسی قرار گرفت؛ اول، متهمینی که هر چهار اتهام در دادگاه در رابطه با آنها احراز شد. دوم، افرادی بودند که از اهداف حزب توده برای براندازی و پنهان کردن سلاح‌ها بی‌خبر بودند، اما جاسوسی آنها برای دادگاه محرز بوده است. سوم، کسانی که جرم آنها فقط مخالفت با «قانون ممنوعیت ورود نظامیان به احزاب» بوده است، اما جاسوسی و اطلاع آنها از هدف درازمدت حزب محرز نشده است و چهارم، آنهایی که با حزب رابطه داشته‌اند ولی بعد از «ممنوعیت ورود نظامیان در احزاب» و اعلام آن توسط امام رابطه خود را با حزب قطع کرده‌اند.

ری‌شهری در این نشست درباره چند مسئله که مخففه‌ جرم در نظر گرفته شده بود را شرح داد و گفت: اول، اگر افرادی خودشان را معرفی کرده باشند، در کیفرشان تأثیر می‌گذارد و چه بسا در شرایطی آزاد شوند. دوم، افرادی که پس از دستگیری با مسئولان برای کشف تشکیلات همکاری کرده‌اند، کیفر آنها تخفیف داده می‌شود. سوم، کسی که ابراز ندامت و توبه کند، اگر برای دادگاه احراز شد که واقعاً پشیمان است و تصمیم دارد در آینده راه درست را انتخاب کند، کیفرش تخفیف پیدا می‌کند. لازم به ذکر است افرادی که بعد از اعلام «قانون ممنوعیت ورود نظامیان به احزاب» از حزب کنار کشیدند، دادگاه آنها را تبرئه کرد و آزاد شدند.

پرسش و پاسخ صریح ری‌شهری با خبرنگاران

در این نشست، خبرنگاران نیز سوالاتی را مطرح کردندکه جزئیات پرسش و پاسخ آنها با مرحوم ری‌شهری به عنوان رئیس دادگاه به شرح زیر است:

خبرگزاری یوگسلاوی: چند نفر از عضوهای غیرنظامی سازمان مخفی حزب توده محاکمه خواهند شد؟

رئیس دادگاه: افراد غیر نظامی مربوط به دادگاه ارتش نمی‌شود، چون تعداد آنها زیاد است و الان من نمی‌دانم دقیقاً چند نفر هستند.

خبرگزاری یوگسلاوی: کجا محاکمه خواهند شد؟

رئیس دادگاه: در دادستانی انقلاب مرکز محاکمه می‌شوند.

تهران‌تایمز: با توجه به تجربیات چندساله شما، دادگاه انقلاب اسلامی ارتش اعتراف صریح متهمین را چگونه ارزیابی می‌کند؟

رئیس دادگاه: خیلی ساده است! در یک مصاحبه دیگر هم عرض کردم که معتقد به یک راه هستند و تا پای جان در راه آن عقیده فعالیت کرده‌اند. چطور وقتی دستگیر می‌شوند به صراحت به جرایم خودشان اعتراف می‌کنند و اظهار توبه و ندامت می‌نمایند؟ البته سوال‌کننده شاید حق داشته باشد که نتواند این مسئله را به درستی هضم کند؛ زیرا در دنیا این مسئله بی‌سابقه است که متهمی بیاید در دادگاه و با آزادی کامل بر علیه خودش حرف بزند و حتی در بعضی از موارد خودش به جای دادستان تقاضای اشد مجازات برای خود کند، همانطور که در جلسه روز سه‌شنبه هم آقایان دیدند-هم خبرنگارهای داخلی بودند هم خبرنگارهای خارجی- که یکی از متهمین خودش به جای دادستان برای خودش تقاضای اشد مجازات کرد.

افرادی که مادی فکر می‌کنند نمی‌توانند این مسائل را تجزیه و تحلیل بکنند، ولی اگر کمی دقت کنند متوجه می‌شوند که حل این مسئله بسیار ساده است. وقتی یک انسان مدعی، کار خلافی انجام دهد و با افرادی مثل خودش برخورد کند، یعنی در حکومتی دستگیر شود که ایده و آرمانش نظیر خود اوست، اگر این فرد به ناحق آدم می‌کشد معتقد است که آن حکومت هم کارش همین است؛ اگر او خیانت کرده این حکومت هم همان کار را می‌کند. در چنین شرایطی طبیعی است که حاضر نمی‌شود در برابر مسئولان چنین حکومتی اظهار عجز کند؛ نمی‌تواند بگوید من خائن هستم.

او هم از راه‌های مختلفی سعی می‌کند، بلکه مسئولان را فریب دهد یا جرم خود را توجیه کند و خود را از کیفر نجات دهد، ولی وقتی انسان با حق برخورد می‌کند، متوجه می‌شود که مدت‌ها علیه حق فعالیت کرده و برخلاف آنچه به او گفته بودند، برای بهره‌گیری از او در مقاصد خودشان استفاده کرده‌اند.

حجاب‌های تعصب و لجاجت از جلوی چشم این افراد بعد از آمدن به زندان، برداشته می‌شود. وقتی که با واقعیت‌ها برخورد می‌کنند و پرده‌ها از جلوی چشمشان برداشته می‌شود، در نتیجه‌ی فشار وجدان، فکر می‌کنند که این چه راهی بود من انتخاب کردم!؟ چرا می‌خواستم به ملت خود خیانت کنم!؟

در نتیجه این فشار وجدان، همه مسائل خودش را می‌گوید و در دادگاه هم به صراحت اعتراف می‌کند. حتی بعضی از اینها می‌گویند من می‌خواهم مسائل خود را بگویم تا سبک شوم؛ یعنی احساس سنگینی می‌کند. او پس از آنکه پرده‌ تعصب، لجاجت، گروه‌گرایی و قدرت‌طلبی از جلوی چشمش زایل شد احساس سنگینی و گناه می‌کند. بنابراین در نتیجه فشار وجدان حاضر می‌شود، اعتراف کند. همه مسائل خودش را می‌گوید تا شاید دیگران که دنبال او افتادند و دستگیر نشده‌اند، آن راه را نروند و گناه وی را سنگین‌تر نکنند. این مسئله جنبه روانی دارد.

از طرف دیگر، مسئولان مربوطه به قدری حساب شده کار کرده‌اند که همه مسائل متهمان مثل قرارهایی که داشته، کارهایی که انجام داده و همه فعالیت‌های فرد برای آنان مشخص است؛ از این رو فرد نمی‌تواند اعتراف نکند؛ چرا که هم مسئولان بالاترش حقایق را گفته که چه کارهایی کرده، هم سلاح‌ها از خانه اش آورده‌اند، هم اطلاعاتی که داده منعکس شده و هم رده‌های زیردستش همه مسائل را گفته‌اند. یعنی پرونده به شکلی تنظیم شده که اگر حتی خود او هم هیچ چیزی را اعتراف نکند، از اطلاعات دقیقی که در پرونده موجود هست دادگاه می‌تواند حکم صادر کند که در بسیاری از موارد مسئله به این شکل است. این است که متهم چاره‌ای نمی‌بیند جز اینکه به جرایم خود اعتراف کند.

تهران تایمز: محاکمه سران و رهبران سازمان علنی از چه موقع شروع خواهد شد؟

رئیس دادگاه: چون محاکمه این افراد با دادگاه انقلاب ارتش نیست و در دادستانی انقلاب مرکز محاکمه می‌شوند وقت آن را هم خود آنها باید تعیین کنند و بنده در این رابطه نمی‌توانم اظهارنظری بکنم.

تهران تایمز: آقای پرتوی با رهبران دیگر بخش علنی حزب محاکمه خواهند شد؟ (او از مهره‌های اصلی و از مسئولان تشکیلات حزب توده بوده است)

رئیس دادگاه: بله، چون آقای «پرتوی» مسئول تشکیلات نظامی و غیرنظامی بوده است. شاید حدود ۲۰۰ نفر یا کمی بیشتر در تشکیلات غیرنظامی هستند و آقای «پرتوی» مسئول آنها هم بوده است. آقای «پرتوی» مسئول کل تشکیلات مخفی بود، لذا باید در جلسات محاکمه‌ی آنها هم حاضر شود و او در این دادگاه به عنوان مطلع شرکت کرد.

تهران تایمز: آیا احکام صادره در خصوص متهمین و تقاضای عفو و بخشش آنها از امام تأثیری در تصمیم این احکام داشته یا خیر؟

رئیس دادگاه: عفو متهمین بر اساس قانون اساسی ضوابط مخصوصی دارد و باید به وسیله ریاست دیوان عالی کشور به امام پیشنهاد بشود تا امام عفو کنند؛ یعنی امام هیچ گاه طبق قانون اساسی مستقیماً عفو نمی‌کنند. حق عفو با رهبر است؛ ولیکن بعد از پیشنهاد ریاست دیوان عالی کشور و تا به حال هم هر موردی که رئیس دیوان عالی کشور پیشنهاد کرده‌اند، امام عفو کرده‌اند و این مربوط به ما نیست.

روزنامه جمهوری اسلامی: در صورت امکان، نحوه دستگیری سران و اعضای حزب جاسوس توده را تشریح کرده و بفرمائید تاکنون چه تعداد از آنها دستگیر شده‌اند و تا چه اندازه تشکیلات حزب منحله توده از بین رفته است؟

رئیس دادگاه: اینکه تا چه اندازه این تشکیلات از بین رفته است، شاید از محاکمات گذشته مشخص شده باشد که اساس تشکیلات حزب توده در ایران به هم ریخته شد و اما اینکه چه تعداد از آنها دستگیر شدند، ظاهراً حدود ۸۰ درصد دستگیر شده‌اند و اما نحوه دستگیری در دو مرحله بود: در مرحله اول سران دستگیر شدند، (تعدادی از سران) و در مرحله دوم که اوایل اردیبهشت سال (۱۳۶۲ همین امسال)، بود سازمان مخفی و تعداد دیگری از سران دستگیر شدند.

خبرگزاری ژاپن: آیا احکام در مورد محکومین به اجرا در آمده است؟

رئیس دادگاه: احکام زندان آری، ولی احکام غیر زندان خیر.

روزنامه اطلاعات: احکام صادره چه موقع اجرا می‌شود؟

رئیس دادگاه: پس از قطعیت؛ هنوز قطعی نیست.

روزنامه اطلاعات: آیا از شاخه نظامی‌ها کسی هست که تاکنون دستگیر نشده باشد؟

رئیس دادگاه: بله، تعدادی هستند که فرار کرده‌اند.

روزنامه اسپانیا: آیا توده‌ای‌هایی که پشیمان شده و به آغوش اسلام پناه آورده‌اند و جرم چندانی نداشته‌اند آزاد شده‌اند؟

رئیس دادگاه: بله! تعدادی از آنها آزاد شده‌اند و در این محاکمه‌ای که انجام شد از این افراد چهار نفرشان آزاد شده‌اند.

خبرگزاری ژاپن: از افراد باقی‌مانده چند نفر آزاد شده‌اند و برای چند نفر هنوز حکمی قطعی نشده است؟

رئیس دادگاه: ۱۳ نفر احکامشان قطعی نیست.

خبرگزاری ژاپن: گویا افرادی که اعلام کردید ۸۶ نفر است؛ اگر ممکن است تصحیح بفرمائید.

رئیس دادگاه: درست است؛ افرادی که درباره آنها توضیح داده شد ۸۶ نفر هستند، یک نفر هم که آزاد شده است.

خبرگزاری ژاپن: اسامی محکومینی را که احکام آنها قطعی نشده اعلام بفرمائید.

رئیس دادگاه: لزومی ندارد الان اعلام شود. اسامی آنها جز همان اسامی که محاکمه شدند نیز هست، دیگر لزومی ندارد. اسامی افرادی که حکمشان قطعی است اعلام می‌شود. بعداً نیز توسط خبرگزاری جمهوری اسلامی اسامی شان اعلام می‌شود اما اعلام اسامی دیگران لزومی ندارد؛ بعد از قطعیت احکام اعلام می‌شود.

به هرحال، رسیدگی به متهمان حزب «توده» و محاکمه کودتاچیان «نقاب» دو بازه حساس از سال‌های فعالیت آیت‌الله محمدی ری‌شهری در دوره‌ای است که به فعالیت‌هایی قضایی مشغول بود. از آنجا که ریشه هر دو پرونده را در غرب می‌توان جستوجو کرد، طبیعتا محاکمه متهمان توده و نقاب، از همان ابتدا به مزاق دشمنان خوش نیامد،از این رو تمام تلاش خود را برای ترور شخصیتی مرحوم ری‌شهری به کار بستند.

با همه اینها او به عنوان ریاست دادگاه‌های مذکور، برای رسیدگی دقیق به پرونده‌ها مبنی بر مُر قانون مصمم بود و حتی در مقاطعی که ندامت متهمان بر او محرز می‌شد از رافت اسلامی نیز استفاده کرد و منجر به عفو و آزادی آنان شد.