مسجد گوهرشاد، آغازگر توسعه در حرم مطهر رضوی

رجبعلی لباف خانیکی در خصوص تاریخچه مسجد گوهرشاد گفت: مسجد جامع مشهد یا گوهرشاد در جبهه جنوب غربی مجموعه معماری حرم رضوی واقع و در حال حاضر جز الحاقات حرم است، این بنا از جمله مساجد چهار ایوانی و یکی از بزرگ‌ترین مسجد‌های ایران با وسعت ۹۳۰۹ متر مربع است.

او گفت: ساخت مسجد گوهرشاد در اوایل قرن نهم هجری قمری و به احتمال زیاد در سال ۸۱۷ هجری قمری به همت گوهرشاد بانو یا گوهرشاد آغا همسر شاهرخ تیموری آغاز شد و در سال ۸۲۱ هجری قمری به پایان رسید.

معمار مسجد "استاد قوام الدین شیرازی" از معماران بنام ایران در آن دوران بود و در کنار او کاشی‌کاران، گچ‌کاران، سنگ برها، نگارگران و خوش‌نویسانی بودند که به آن بنای عظیم جان بخشیدند و یادمان ستبری از خود به جای گذاشتند.

این باستان شناس خراسانی گفت: تا آن سال‌ها حرم رضوی در قامت یک چهار طاقی به سبک و سیاق آرامگاه «ارسلان جاذب» در سنگ بست در کنار «مسجد بالاسر» قرار داشت و با احداث مسجد گوهرشاد گسترش حرم مطهر آغاز شد و رواق‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها، و آرامگاه‌ها یکی پس از دیگری ساخته شدند.

لباف خانیکی گفت: استاد قوام الدین شیرازی بر گرد صحنی در ابعاد ۵۵ در ۵۰ متر چهار ایوان در چهار جهت اصلی و غرفه‌ها و حجره‌ای دو طبقه در حد فاصل ایوان‌ها در نظر گرفته که مسجد گوهرشاد را در هیات مسجد – مدرسه جلوه داده است.

قوام الدین شیرازی با توجه به وسعت زیاد زمین و صحن مسجد گوهرشاد ناچار بوده ابعاد و اندازه‌های فضا‌های معماری را به نسبت زیاد بگیرد که این امر با توجه به رعایت اندازه‌های طلایی بر ارتفاعات نیز اثر گذاشته و با این که قوام الدین شیرازی سعی کرده احتمالا علیرغم میل قلبی و شیوه معماری سبک آذری از ارتفاع دادن به گنبد مسجد پرهیز کند، باز هم گنبد ۳۹ متر ار تفاع گرفته و بسیار بلندتر از ارتفاع گنبد حرم مطهر شده است و آن را تحت تاثیر قرار داده است.

به گفته او استاد قوام الدین جهت رفع مشکل و با رعایت اصول معماری شیوه آذری بر فراز قاعده‌های حرم مطهر که به شیوه رازی ساخته شده، ساقه استوانه بر آورده و بر فراز آن گنبد پیازی زیبایی احداث کرده تا با گنبد مسجد گوهرشاد برابری کند.

این باستان شناس خراسانی گفت: بنابراین مسجد گوهرشاد نه تنها آغازگر توسعه حرم رضوی شد بلکه سبک معماری آن را از رازی به آذری تغییر داد و کم کم چهره و سیمای مجموعه نیز دگرگون شد.

مسجد گوهرشاد در طول حیات خود تغییر و تحولاتی یافته است، در سال ۱۰۸۴ هجری قمری زلزله‌ای موجب تخریب نیمی از ایوان قبله و گنبد شد به گونه‌ای که طی سال‌های ۱۰۸۴ هجری تا ۱۰۸۷ گنبد جدیدی بر فراز گنبدخانه ساخته شد، در سال ۱۱۲۰ هجری قمری خسارت‌هایی که به مسجد وارد شده بود ترمیم گردید.

لباف خانیکی گفت: در سال ۱۳۳۰ هجری قمری  بر اثر گلوله باران قزاق‌های روس، گنبد مسجد گوهرشاد نیز آسیب دید و طی سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۶ هجری قمری ضمن تعمیرات گسترده ایوان‌ها، گنبد آجری مسجد برچیده شد و گنبد جدیدی با بتون آرمه بر جای آن ساخته شد. در فرآیند تعمیرات و تغییر و تحولات احتمالا تزیینات ساقه و رویه گنبد نیز نسبت به گذشته تغییراتی داشته است.

او گفت: با توجه به عکس‌های موجود به نظر می‌رسد که در عصر قاجاریه بر رویه آجری گنبد تزیینات محرابی شکل از کاشی لاجوردی نقش بسته و دنباله آن‌ها به صورت شعاعی به راس گنبد منتهی شده باشد.

این باستان شناس خراسانی گفت: در حال حاضر مسجد گوهرشاد دارای چهار ایوان، هفت شبستان، یک گنبد پیازی بر فراز گنبدخانه میانه ایوان قبله و دو مناره نسبتا کوتاه بر فراز پایه‌های ستبر دو سوی ایوان است. پایه‌هایی که طرفین ایوان را پشتیبانی می‌کرده تا رانش نکند.

او گفت: تا پیش ازسال ۱۳۳۶ هجری قمری در میانه صحن، فضای محصوری در ابعاد ۹ در ۹ متر معروف به "مسجد پیرزن" قرار داشته که جمع‌آوری شده و بعد‌ها مشخص شد که قبلا در آن جا پایابی بوده که در مسیر قناتی که از زیر مسجد عبور می‌کرده ساخته شده است.

در دوره قاجار آن پایاب از حیز انتفاع خارج شده و به همت بانویی کهن سال بر بالای آن سکویی ساخته شده و به اعتبار آن به "مسجد پیرزن" معروف شده است، زیرا که خیلی از زائران ترجیح می‌دادند بر روی آن سکوی محصور نماز بخوانند.

او گفت: ایوان شرقی معروف به «ایوان حاجی حسن» با عرض۱۷و ارتفاع ۲۰متر دارای طاق جناقی و ازاره‌ای از مرمر سیاه است. درون ایوان با کاشی فیروزه‌ای و سقف و بدنه با خطوط معقٓلی پوشیده شده است.

این باستان شناس خراسانی گفت: بر بدنه درون ایوان کتیبه‌های ثلث نوشته شده است. ایوان غربی یا «ایوان آب» به لحاظ ابعاد تقریبا قرینۀ ایوان شرقی با ازاره مرمرین سیاه است. این ایوان هم مانند ایوان شرقی برخوردار از تزیینات کاشی و کتیبه‌هایی به خط ثلث و معقلی است.

لباف خانیکی گفت: ایوان شمالی یا «ایوان دارالسیاده» در ابعاد ۲۳×۲۱/۵متر و طاق جناقی است. تزئینات و کاشیکاری‌های آن اغلب متعلق به دوران شاه عباس، شاه سلطان حسین و شاه سلیمان صفوی است. این ایوان که به حرم امام رضا (ع) راه دارد از تزیینات مفصل‌تر و طاقچه‌های دو طبقه برخوردار است. بخش‌های مختلف مسجد گوهرشاد را شبستان‌ها به هم ارتباط می‌دهند.

 این باستان شناس خراسانی گفت: مسجد گوهر شاد در گذشته دو منبر به نام‌های «صاحب شاه» و «حاج میرزا عسگری» به تاریخ ۱۲۴۲ه. ق داشته و اکنون یک منبر بسیار بزرگ در انتهای ایوان قبله معروف به «منبر صاحب‌الزمان» دارد که فاقد تاریخ و نام سازنده است.

او گفت: از ویژگی‌های مسجد گوهرشاد کتیبه‌های متعدد و متنوع آن است که شاخص‌ترین آن‌ها کتیبه بایسنقر است و علاوه بر او خوش نویسان دیگری، چون: «محمدرضا امامی»، «محمد حسین شهید مشهدی»، ««عبدالله قوچانی»، «محمد تعریفی» و «محمدعلی غروی تبریزی» می‌باشند. مسجد جامع گوهرشاد به واقع تجلی‌گاه فرهنگ و هنر ایرانی-اسلامی است.

باشگاه خبرنگاران جوان خراسان رضوی مشهد