عتیق رحیمی، نویسنده و فیلمساز افغان-فرانسوی، اپرای "شیرین" را در شهر لیون فرانسه روی صحنه برده است. این اپرا بر اساس منظومه "خسرو و شیرین" اثرنظامی گنجوی، شاعر فارسی زبان قرن پنجم هجری قمری به فرانسوی نوشته شده و روایت تازه و مدرنی از این اثر عاشقانه شرقی است.

رحیمی در تعریف روایت خودش از این اپرا، آن را نمایش آوارگی در عشق، سرکشی در هوس، رهایی در زنانگی، تراژدی در قدرت، شکست درمردانگی و حیرت هنری درتنانگی از یک اثر کلاسیک فارسی بیان کرد.

این نویسنده و فیلمساز، نظامی گنجوی را فمنیستی می‌داند که ۹ قرن پیش، از قدرت و درایت زن، عشق و شجاعت زن و تنانگی او، عریان سخن گفته است. رحیمی، منظومه "خسرو و شیرین" و همچنین "هفت پیکر" را نمونه بارزی از نگاه فمنیستی در آثار نظامی گنجوی دانسته است.

اپرای بزرگ شهر لیون، نمایش "شیرین" را اولین اجرای جهانی از منظومه "خسرو و شیرین" اعلام کرده که تیری اسکاش، آهنگساز مطرح اپرا، ساخت موسیقی آن را برعهده دارد. این آهنگساز برخی آلات موسیقی خراسانی را نیز در ارکستر استفاده کرده است. عتیق رحیمی مدت پنج سال روی متن اپرا کار کرده است. او گفت، قرار بود اپرای "شیرین" در سال ۲۰۲۰ اجرا شود اما به دلیل شرایط کرونا به تعویق افتاد و اکنون روی صحنه آمده است.

شخصیت شیرین در نمایش اپرا

اپرای "شیرین" با صحنه‌ای آغاز می‌شود که در پس‌زمینه بازیگران، تصویر زنی با لبان دوخته شده را می‌بینیم. این تصویر نمادین و اعتراضی، شرح وضعیت زنان در جوامع تحت سرکوب و حاکمیت مذهبی در دنیای معاصر است. شرح ممنوعیت‌ها، سانسور، سکوت وسرکوب صدا، تن و روان آنان است. صحنه بعد، باربُد چنگ‌نواز و نکیسا، وارد می‌شوند و به فارسی از نامیرایی سخن می‌گویند.

"درآمد باربُد چون بلبلِ مست

گرفته بربطی چون آب در دست"

شیرین را با بدن برهنه درچشمه آب می‌بینیم که در فضای تنانه و نامیرایی داخل آب است و خسرو از پشت برگ درختان، در حیرت و شگفتی از زیبایی و تنانگی او غرق است. این صحنه اپرا با الهام از یک تابلوی مینیاتوری مشهور خلق شده است.

عتیق رحیمی می‌گوید:"در روایت نظامی گنجوی، شیرین به عنوان یک زن مدرن و امروزی مطرح است. به این معنا که شیرین در مسند رهبری جامعه نقش دارد، سرکشی و استقلال عمل دارد، در شمشیربازی و چوگان مهارت دارد، با موسیقی و رقص پیوند دارد، شجاعت و اندیشه‌ورزی دارد و در عین حال بر زنانه‌گی و قدرت بدن خود آگاه است. شیرین عاشق می‌شود و سپس همان عشق، او را آواره می‌کند. از مکر خسرو در خیانت بر فرهاد آشفته می‌شود و در نهایت بعد از کشته شدن خسرو، در پاسخ پسر او شیرویه برای ازدواج، بدنش را در اختیار او قرار نمی‌دهد و به زندگی خود پایان می‌بخشد."

رحیمی می‌گوید، با آن که خسرو و شیرین نخست توسط فردوسی در شاهنامه نوشته شد اما فردوسی تمرکز بیشتر بر جنبه حماسی و رویکرد مردانه‌محور روی شخصیت خسرو داشته است. اما نظامی گنجوی، شیرین را محور اصلی منظومه خودش قرار داد وبعُدی متفاوتی را مطرح کرد. نظامی گنجوی با بهره‌گیری از زمان اتفاق داستان در قبل از اسلام، عشق، روان و احساسِ انسانی را در قالب نیاز زمینی و تنانگی خلق کرد.

در این روایت زمینی از عشق، بدن یا تن، احساس و روان، زیبایی و جمال، و عشق و حیرت مطرح شده است. در این روایت، همه عاشق جمال شیرین هستند اما او خودش هم یک عاشق است. به گفته رحیمی، شیرین یک شخصیت "ابجکتیو" یا شئ‌گونه برای عشق‌بازی یا یک شخصیت مفعول نیست بلکه یک شخصیت فاعل، عاشق، عمل‌گرا و پویا است.

منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجوی، ازظرفیت‌های لازم برای هنر اپرا برخودار است. موضوع عشق و تراژدی با شخصیت‌های قوی و بافت بوتیقای ارسطو، مهمترین ویژگی اپرایی بودن این اثر است. شعر و آواز نقش اساسی در این داستان دارد که برای اپرا بنایی مهم است. حضور باربُد چنگ نواز و نکیسا به عنوان ترانه‌سرای ساسانی در داستان شیرین، به موسیقیایی بودن اثر اپرایی کمک کرده است. به گفته رحیمی، تئاتر و سینما، مخاطب را به طرف هیجان می‌کشاند اما اپرا هنری است که بیننده را به سوی حیرت می‌برد. در عین حال خوبی اپرا این است که شما در یک زمان و صحنه، می‌توانید سه چهار حادثه را با هم ترکیب کنید. زمان در اپرا، خاصیت نامیرایی و نامحدود دارد. خاصیت یکی ساختن چند قرن پیش با وضعیت معاصر و انسان کنونی را دارد.

صورتگر نقاش در اپرای شیرین

در روایتی که رحیمی برای اپرا نوشته، شخصیت شاپور، نقاش دوره ساسانی نیز عاشق شیرین است اما برای خسرو فاش نمی‌کند. شاپور است که به عنوان یک هنرمند و صورتگر، شیرین را کشف و نقاشی می‌کند و تصویر او را برای خسرو درمدائن نشان می‌دهد. شاپور است که با همان نقاشی، خسرو را عاشق شیرین می‌سازد. و شاپور است که به در خواست خسرو، چهره او را هم نقاشی و برای شیرین به ارمنستان می‌برد و او عاشق خسرو می‌شود.

نویسنده اپرای "شیرین" می‌گوید، شاپور که نقش وصل‌کننده و مثلث عشق را دارد، خودش نیز عاشق شیرین است که بعد از حوادث و مرگ شیرین دیوانه می‌شود. رحیمی همچنین اضافه می‌کند که بر اساس پژوهش او و بنابر ابیات نظامی گنجوی، نام اصلی منظومه خسرو و شیرین "هوس‌نامه" بوده اما نظامی گنجوی بنابر دلایلی آن را تغیر داده است. رحیمی این بخش از منظومه را ذکر می‌کند که نام "هوس‌نامه" در آن آمده است.

"و لیکن در جهان، امروز کس نیست

که او را در هوس‌نامه هوس نیست

هوس پختم به شیرین دستکاری

هوسناکانِ غم را غمگساری

چنان نقشِ هوس بستم در او پاک

که عقل از خواندنش گردد هوسناک"

خسرو و فرهاد در اپرای شیرین

روایت نویسنده در این اپرا از شخصیت خسرو منتقدانه است. ایجاد تراژدی قدرت و اینکه اریکه قدرت و بازی‌های آن باعث خلق تراژدی‌های انسانی می‌شود در شخصیت خسرو پرویز انعکاس یافته است. خسرو با آنکه عاشق شیرین است اما موجود مچاله شده، محتاج و گرفتار در درون خود است. برای رسیدن به شیرین، فرهاد را قربانی می‌کند و در آخر بنابر رسم کهن پدرکشی در قدرت، توسط پسرش شیرویه کشته می‌شود. شکست درمردانگی نیز بخشی از بن‌مایه این اپرا است.

شخصیت فرهاد اما در اپرای شیرین، یک هنرمند معمار وعاشق واقعی است. انسانی از خودگذر، باشهامت و درعین حال صادق؛ انسان کارگر که توسط قدرت و طبقه سرمایه‌دار حذف می‌شود.

در روایت عتیق رحیمی، پنج شخصیت، تمنای رسیدن به شیرین را دارند. هرمز پدر خسرو، شاپور نقاش، خسرو پرویز، فرهاد و شیرویه پسر خسرو.

رحیمی می‌گوید، دغدغه او از نوشتن این اپرا مانند سنگ صبور وکارهای دیگر او است و این دغدغه که زن چگونه می‌تواند خودش را از هوس مرد رها کند تا مفعول او نشود بلکه خودش فاعل باشد.

"خواستم بگویم در قصه و روایت من، زن دنبال خواستارهای خودش می‌باشد نه اینکه یک شئ خواستنی است. و اینکه زن، خود صاحب بدن خود است. شخصیت شیرین هم در این اپرا این ویژگی را دارد. شیرین رها در ذهن خود است. رها در بدن و روان خود است و یک زن پویاست."

موتیف‌های فکری در اپرای شیرین

عتیق رحیمی در رمان‌ها، فیلم‌ها، نقاشی‌های سیاه‌قلم و حالا در نمایش اپرا که روی صحنه آمده است، موتیف‌ها یا بن‌مایه‌هایی را به عنوان دنیای فکری خودش مطرح کرده است که در قصه‌ها، شخصیت‌ها، زمان‌ها و مکان‌ها و روایت‌های مختلف منعکس شده است. این موتیف‌ها عبارت است از عشق و تنانه‌گی، تبعید و رنج، نقد ذیرکانه دین و تقدس، قدرت و استعمار،، موضوع اعتراف به خطا و پرداختن به روان انسانی. این ویژگی‌ها در خاکستر و خاک، سنگ صبور، مرگ بر داستایوفسکی، سقاها و فیلم بانوی رود نیل وجود دارد که به عنوان بن‌مایه آثار او تلقی می‌شود و مواردی ازهمان موتیف‌ها در اپرای شیرین هم مطرح شده است.

بازیگران و صحنه آرایی

در اپرای "شیرین" جین جرارد، اپراخوان فرانسوی در نقش شیرین، جولیان بهر، در نقش خسرو، جان سباستیان در نقش شاپور نقاش، لورنت الوارو درنقش فرهاد و هنرمندانی درنقش‌هایی چون باربد استاد موسیقی عصرساسانی، نکیسا ترانه‌سرا و نوازنده، و همچنین در نقش شمیرا و شیرویه حضور دارند.

اشعار و دیالوگ‌های فارسی نیز در این اپرا استفاده شده اما فرانسوی/فرانسه زبان اصلی این اپرا است. همچنین نگاره‌های مینیاتوری الهام گرفته از آثار کمال‌الدین بهزاد هروی که مرتبط با روایت قصه است به صورت نمایش پس‌زمینه استفاده شده است.

صحنه و مکان‌ها در اپرای "شیرین" شامل چشمه آب، قصر شیرین، کوه بی‌ستون و قصر خسرو در مدائن است. لباس و صحنه، ترکیبی از طراحی مدرن با گذشته است. آواز و موسیقی اپرا با مواردی از رقص باله است. رحیمی گفت، این اپرا در قالب دوازده تابلو کار شده است.

"شیرین" از دوم تا دوازدهم ماه مه سال جاری در سالن بزرگ اپرای لیون فرانسه بر روی صحنه است.

بیشتر در مورد کارهای عتیق رحیمی بخوانید

عتیق رحیمی، نویسنده و فیلمساز افغان-فرانسوی، اپرای "شیرین" را در شهر لیون فرانسه روی صحنه برده است. این اپرا بر اساس منظومه "خسرو و شیرین" اثرنظامی گنجوی، شاعر فارسی زبان قرن پنجم هجری قمری به فرانسوی نوشته شده و روایت تازه و مدرنی از این اثر عاشقانه شرقی است.

رحیمی در تعریف روایت خودش از این اپرا، آن را نمایش آوارگی در عشق، سرکشی در هوس، رهایی در زنانگی، تراژدی در قدرت، شکست درمردانگی و حیرت هنری درتنانگی از یک اثر کلاسیک فارسی بیان کرد.

این نویسنده و فیلمساز، نظامی گنجوی را فمنیستی می‌داند که ۹ قرن پیش، از قدرت و درایت زن، عشق و شجاعت زن و تنانگی او، عریان سخن گفته است. رحیمی، منظومه "خسرو و شیرین" و همچنین "هفت پیکر" را نمونه بارزی از نگاه فمنیستی در آثار نظامی گنجوی دانسته است.

اپرای بزرگ شهر لیون، نمایش "شیرین" را اولین اجرای جهانی از منظومه "خسرو و شیرین" اعلام کرده که تیری اسکاش، آهنگساز مطرح اپرا، ساخت موسیقی آن را برعهده دارد. این آهنگساز برخی آلات موسیقی خراسانی را نیز در ارکستر استفاده کرده است. عتیق رحیمی مدت پنج سال روی متن اپرا کار کرده است. او گفت، قرار بود اپرای "شیرین" در سال ۲۰۲۰ اجرا شود اما به دلیل شرایط کرونا به تعویق افتاد و اکنون روی صحنه آمده است.

شخصیت شیرین در نمایش اپرا

اپرای "شیرین" با صحنه‌ای آغاز می‌شود که در پس‌زمینه بازیگران، تصویر زنی با لبان دوخته شده را می‌بینیم. این تصویر نمادین و اعتراضی، شرح وضعیت زنان در جوامع تحت سرکوب و حاکمیت مذهبی در دنیای معاصر است. شرح ممنوعیت‌ها، سانسور، سکوت وسرکوب صدا، تن و روان آنان است. صحنه بعد، باربُد چنگ‌نواز و نکیسا، وارد می‌شوند و به فارسی از نامیرایی سخن می‌گویند.

"درآمد باربُد چون بلبلِ مست

گرفته بربطی چون آب در دست"

شیرین را با بدن برهنه درچشمه آب می‌بینیم که در فضای تنانه و نامیرایی داخل آب است و خسرو از پشت برگ درختان، در حیرت و شگفتی از زیبایی و تنانگی او غرق است. این صحنه اپرا با الهام از یک تابلوی مینیاتوری مشهور خلق شده است.

عتیق رحیمی می‌گوید:"در روایت نظامی گنجوی، شیرین به عنوان یک زن مدرن و امروزی مطرح است. به این معنا که شیرین در مسند رهبری جامعه نقش دارد، سرکشی و استقلال عمل دارد، در شمشیربازی و چوگان مهارت دارد، با موسیقی و رقص پیوند دارد، شجاعت و اندیشه‌ورزی دارد و در عین حال بر زنانه‌گی و قدرت بدن خود آگاه است. شیرین عاشق می‌شود و سپس همان عشق، او را آواره می‌کند. از مکر خسرو در خیانت بر فرهاد آشفته می‌شود و در نهایت بعد از کشته شدن خسرو، در پاسخ پسر او شیرویه برای ازدواج، بدنش را در اختیار او قرار نمی‌دهد و به زندگی خود پایان می‌بخشد."

رحیمی می‌گوید، با آن که خسرو و شیرین نخست توسط فردوسی در شاهنامه نوشته شد اما فردوسی تمرکز بیشتر بر جنبه حماسی و رویکرد مردانه‌محور روی شخصیت خسرو داشته است. اما نظامی گنجوی، شیرین را محور اصلی منظومه خودش قرار داد وبعُدی متفاوتی را مطرح کرد. نظامی گنجوی با بهره‌گیری از زمان اتفاق داستان در قبل از اسلام، عشق، روان و احساسِ انسانی را در قالب نیاز زمینی و تنانگی خلق کرد.

در این روایت زمینی از عشق، بدن یا تن، احساس و روان، زیبایی و جمال، و عشق و حیرت مطرح شده است. در این روایت، همه عاشق جمال شیرین هستند اما او خودش هم یک عاشق است. به گفته رحیمی، شیرین یک شخصیت "ابجکتیو" یا شئ‌گونه برای عشق‌بازی یا یک شخصیت مفعول نیست بلکه یک شخصیت فاعل، عاشق، عمل‌گرا و پویا است.

منظومه خسرو و شیرین نظامی گنجوی، ازظرفیت‌های لازم برای هنر اپرا برخودار است. موضوع عشق و تراژدی با شخصیت‌های قوی و بافت بوتیقای ارسطو، مهمترین ویژگی اپرایی بودن این اثر است. شعر و آواز نقش اساسی در این داستان دارد که برای اپرا بنایی مهم است. حضور باربُد چنگ نواز و نکیسا به عنوان ترانه‌سرای ساسانی در داستان شیرین، به موسیقیایی بودن اثر اپرایی کمک کرده است. به گفته رحیمی، تئاتر و سینما، مخاطب را به طرف هیجان می‌کشاند اما اپرا هنری است که بیننده را به سوی حیرت می‌برد. در عین حال خوبی اپرا این است که شما در یک زمان و صحنه، می‌توانید سه چهار حادثه را با هم ترکیب کنید. زمان در اپرا، خاصیت نامیرایی و نامحدود دارد. خاصیت یکی ساختن چند قرن پیش با وضعیت معاصر و انسان کنونی را دارد.

صورتگر نقاش در اپرای شیرین

در روایتی که رحیمی برای اپرا نوشته، شخصیت شاپور، نقاش دوره ساسانی نیز عاشق شیرین است اما برای خسرو فاش نمی‌کند. شاپور است که به عنوان یک هنرمند و صورتگر، شیرین را کشف و نقاشی می‌کند و تصویر او را برای خسرو درمدائن نشان می‌دهد. شاپور است که با همان نقاشی، خسرو را عاشق شیرین می‌سازد. و شاپور است که به در خواست خسرو، چهره او را هم نقاشی و برای شیرین به ارمنستان می‌برد و او عاشق خسرو می‌شود.

نویسنده اپرای "شیرین" می‌گوید، شاپور که نقش وصل‌کننده و مثلث عشق را دارد، خودش نیز عاشق شیرین است که بعد از حوادث و مرگ شیرین دیوانه می‌شود. رحیمی همچنین اضافه می‌کند که بر اساس پژوهش او و بنابر ابیات نظامی گنجوی، نام اصلی منظومه خسرو و شیرین "هوس‌نامه" بوده اما نظامی گنجوی بنابر دلایلی آن را تغیر داده است. رحیمی این بخش از منظومه را ذکر می‌کند که نام "هوس‌نامه" در آن آمده است.

"و لیکن در جهان، امروز کس نیست

که او را در هوس‌نامه هوس نیست

هوس پختم به شیرین دستکاری

هوسناکانِ غم را غمگساری

چنان نقشِ هوس بستم در او پاک

که عقل از خواندنش گردد هوسناک"

خسرو و فرهاد در اپرای شیرین

روایت نویسنده در این اپرا از شخصیت خسرو منتقدانه است. ایجاد تراژدی قدرت و اینکه اریکه قدرت و بازی‌های آن باعث خلق تراژدی‌های انسانی می‌شود در شخصیت خسرو پرویز انعکاس یافته است. خسرو با آنکه عاشق شیرین است اما موجود مچاله شده، محتاج و گرفتار در درون خود است. برای رسیدن به شیرین، فرهاد را قربانی می‌کند و در آخر بنابر رسم کهن پدرکشی در قدرت، توسط پسرش شیرویه کشته می‌شود. شکست درمردانگی نیز بخشی از بن‌مایه این اپرا است.

شخصیت فرهاد اما در اپرای شیرین، یک هنرمند معمار وعاشق واقعی است. انسانی از خودگذر، باشهامت و درعین حال صادق؛ انسان کارگر که توسط قدرت و طبقه سرمایه‌دار حذف می‌شود.

در روایت عتیق رحیمی، پنج شخصیت، تمنای رسیدن به شیرین را دارند. هرمز پدر خسرو، شاپور نقاش، خسرو پرویز، فرهاد و شیرویه پسر خسرو.

رحیمی می‌گوید، دغدغه او از نوشتن این اپرا مانند سنگ صبور وکارهای دیگر او است و این دغدغه که زن چگونه می‌تواند خودش را از هوس مرد رها کند تا مفعول او نشود بلکه خودش فاعل باشد.

"خواستم بگویم در قصه و روایت من، زن دنبال خواستارهای خودش می‌باشد نه اینکه یک شئ خواستنی است. و اینکه زن، خود صاحب بدن خود است. شخصیت شیرین هم در این اپرا این ویژگی را دارد. شیرین رها در ذهن خود است. رها در بدن و روان خود است و یک زن پویاست."

موتیف‌های فکری در اپرای شیرین

عتیق رحیمی در رمان‌ها، فیلم‌ها، نقاشی‌های سیاه‌قلم و حالا در نمایش اپرا که روی صحنه آمده است، موتیف‌ها یا بن‌مایه‌هایی را به عنوان دنیای فکری خودش مطرح کرده است که در قصه‌ها، شخصیت‌ها، زمان‌ها و مکان‌ها و روایت‌های مختلف منعکس شده است. این موتیف‌ها عبارت است از عشق و تنانه‌گی، تبعید و رنج، نقد ذیرکانه دین و تقدس، قدرت و استعمار،، موضوع اعتراف به خطا و پرداختن به روان انسانی. این ویژگی‌ها در خاکستر و خاک، سنگ صبور، مرگ بر داستایوفسکی، سقاها و فیلم بانوی رود نیل وجود دارد که به عنوان بن‌مایه آثار او تلقی می‌شود و مواردی ازهمان موتیف‌ها در اپرای شیرین هم مطرح شده است.

بازیگران و صحنه آرایی

در اپرای "شیرین" جین جرارد، اپراخوان فرانسوی در نقش شیرین، جولیان بهر، در نقش خسرو، جان سباستیان در نقش شاپور نقاش، لورنت الوارو درنقش فرهاد و هنرمندانی درنقش‌هایی چون باربد استاد موسیقی عصرساسانی، نکیسا ترانه‌سرا و نوازنده، و همچنین در نقش شمیرا و شیرویه حضور دارند.

اشعار و دیالوگ‌های فارسی نیز در این اپرا استفاده شده اما فرانسوی/فرانسه زبان اصلی این اپرا است. همچنین نگاره‌های مینیاتوری الهام گرفته از آثار کمال‌الدین بهزاد هروی که مرتبط با روایت قصه است به صورت نمایش پس‌زمینه استفاده شده است.

صحنه و مکان‌ها در اپرای "شیرین" شامل چشمه آب، قصر شیرین، کوه بی‌ستون و قصر خسرو در مدائن است. لباس و صحنه، ترکیبی از طراحی مدرن با گذشته است. آواز و موسیقی اپرا با مواردی از رقص باله است. رحیمی گفت، این اپرا در قالب دوازده تابلو کار شده است.

"شیرین" از دوم تا دوازدهم ماه مه سال جاری در سالن بزرگ اپرای لیون فرانسه بر روی صحنه است.

بیشتر در مورد کارهای عتیق رحیمی بخوانید