شوشکویچ؛ امضایی که به شوروی پایان داد

استانیسلاو شوشکویچ اولین رئیس‌جمهور بلاروس مستقل که روز چهارشنبه چهارم مه در ۸۷ سالگی در مینسک درگذشت، یکی از سیاستمداران اتحاد جماهیر شوروی سابق بود که با امضای معاهده‌ای در ابتدای دهه ۱۹۹۰، به این رژیم پایان دادند.

او با این امضای این معاهده، در یکی از مهم‌ترین رویدادهای قرن بیستم نقش ایفا کرد و پس از آن نیز، با این که متحمل سختی‌های فراوانی شد، همواره یک مدافع سرسخت دموکراسی بود.

مراسم خاکسپاری شوشکویچ روز شنبه ۱۷ اردیبهشت در مینسک در حالی با حضور دوستداران و هوادارانش برگزار شد که بر اساس گزارش‌ها هیچ مقام دولتی در این مراسم حضور نداشته است.

سکوت لوکاشنکو به خبر درگذشت شوشکویچ

شوشکویچ با اینکه عمر ریاست جمهوری‌اش در بلاروس کوتاه بود (۱۹۹۱ تا ۱۹۹۴) اما همواره صدای مخالفتش با الکساندر لوکاشنکو رئیس‌جمهور مستبد کنونی بلاروس پرطنین بود.

ایرینا شوشکویچ، همسرش پس از مرگ او به خبرگزاری فرانسه گفت: «امیدواریم که او یک تشییع جنازه دولتی داشته باشد، اما هیچکس با ما تماس نگرفته است». همسر شوشکویچ ادامه داد: «استانیسلاو آخرین خواسته‌ها را در صورت مرگ بیان کرد، اما فعلاً آنها را علنی نمی‌کنم».

حضور هواداران شوشکویچ در خارج از کلیسایی که مراسم یادبود او در آنجا در جریان بود، برای آخرین دیدار با پیکرش

بر اساس گزارش‌ها، رئیس‌جمهور پیشین بلاروس به دلیل ضعف ناشی از ابتلا به کرونا جان باخت. او در ماه مارس به کرونا مبتلا شده بود و همسرش در اواخر ماه آوریل گفت که او در بخش مراقبت‌های ویژه بیمارستان است.

پس از اعلام خبر درگذشت شوشکویچ، در حالی که دولت مینسک به این خبر واکنشی نشان نداد و کوچکترین ادای احترامی به او نکرد، سوتلانا تیخانوفسکایا رهبر اپوزیسیون بلاروس به شوشکویچ ادای احترام کرد و درگذشت او را «ضایعه بزرگی برای مردم بلاروس و جهان دموکراتیک» دانست.

تیخانوفسکایا که پس از انتخابات ریاست جمهوری سال ۲۰۲۰ مجبور به ترک کشورش شده، در توئیتی نوشت که شوشکویچ «اولین رهبر بلاروس مستقل به خاطر نقشش در انحلال اتحاد جماهیر شوروی در یادها خواهد ماند».

از تولد تا مناصب دولتی در دوران گورباچف

استانیسلاو شوشکویچ در ۱۵ نوامبر ۱۹۳۴ در مینسک و در بحبوحه حکومت دیکتاتوری استالین به دنیا آمد. پدر او یک روزنامه‌نگار و شاعر بود که هشت سال از عمر خود را به عنوان «دشمن مردم» در گولاگ گذرانده بود و در یک دوره نیز دیگر برای کار اجباری به سیبری منتقل شد.

او پس از تحصیلات به معلمی فیزیک و مهندسی پرداخت. مدتی نیز معلم زبان روسی لی هاروی اسوالد، مظنون به قتل جان اف کندی، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا بود که برای آموختن زبان به مینسک آمده بود.

در سال ۱۹۸۶ و پس از فاجعه چرنوبیل که بخش‌های وسیعی از بلاروس را آلوده و ده‌ها هزار نفر را آواره و بیمار کرد، شوشکویچ به عنوان یکی از اعضای حزب کمونیست، جزو مخالفانی بود که از سوی رژیم شوروی تحمل می‌شد.

اصلاحات سیاسی گورباچف در اواخر دهه ۱۹۸۰، راه را برای ورود شوشکویچ به مناصب دولتی باز کرد و او با حمایت «جبهه مردمی بلاروس»، یک حزب مخالف تازه‌تأسیس، در سال ۱۹۸۹ به عضویت کنگره نمایندگان خلق اتحاد جماهیر شوروی درآمد و در سال ۱۹۹۰ نیز عضو شورای عالی بلاروس شد.

در یک سخنرانی در پارلمان بلاروس

پس از کودتای نافرجام علیه گورباچف، چندین چهره کمونیست در بلاروس از جمله رئیس شورای عالی این کشور از مناصب خود کناره‌گیری کردند و شوشکویچ به ریاست این شورا انتخاب شد.

در هشتم دسامبر ۱۹۹۱ بوریس یلتسین و لئونید کراوچوک رؤسای وقت جمهوری‌های سوسیالیستی روسیه و اوکراین، و همچنین استانیسلاو شوشکویچ رئیس وقت شورای عالی بلاروس، در منطقه جنگلی بلاوژسکایا پوشا در بلاروس معاهده‌ای را برای تشکیل کشورهای مستقل مشترک‌المنافع امضا کردند.

فروپاشی شوروی برای پرهیز از سرنوشت یوگسلاوی

کمی پس از امضای این معاهده که به «توافق مینسک» نیز معروف است، میخائیل گورباچف، آخرین رهبر شوروی سابق که قصد اصلاحات داشت، استعفا کرد و اتحاد جماهیر شوروی منحل شد.

در واقع رهبران روسیه، بلاروس و اوکراین به این نتیجه رسیده بودند که دیگر زمان اتحاد جماهیر شوروی سابق گذشته و نوع دیگری از همکاری و همزیستی میان این دولت‌های همسایه باید برقرار شود.

اتحادیه کشورهای مشترک‌المنافع در ابتدا شامل کشورهای روسیه، بلاروس و اوکراین بود و سپس دیگر جمهوری‌های تازه استقلال یافته شوروی سابق نیز به آن پیوستند.

در کنار رهبران وقت اوکراین و روسیه در دسامبر ۱۹۹۱ در زمان اعلام تشکیل اتحادیه کشورهای مشترک‌المنافع

در سال‌های پس از فروپاشی شوروی، شوشکویچ همواره از امضای توافق مینسک دفاع می‌کرد. او در سال ۲۰۱۶، در گفت‌وگویی با رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی گفت آن توافق اجتناب‌ناپذیر بود، زیرا اتحاد جماهیر شوروی اساساً به دنبال کودتای نافرجام اوت ۱۹۹۱ علیه گورباچف از هم فروپاشیده بود.

او با اشاره به جنگ‌های قومی بالکان در دهه ۱۹۹۰، اضافه کرد که توافق مینسک موجب شد شوروی به سرنوشتی شبیه سرنوشت یوگسلاوی سابق دچار نشود.

شوشکویچ موافقت کرده بود تسلیحات هسته‌ای بلاروس به روسیه تحویل داده شود و او این کار را یکی از میراث بزرگ خود می‌دانست. برخلاف کراوچوک که از مسکو خواست ابتدا تمامیت ارضی اوکراین را به رسمیت بشناسد، شوشکویچ این کار را بدون درخواست غرامت یا شرط انجام داد.

او در گفت‌وگو با رادیو آزادی/رادیو اروپای آزاد از این تصمیم خود دفاع کرده و گفته بود که کلاهک‌های هسته‌ای ذخیره شده در بلاروس، برخلاف کلاهک‌های هسته‌ای اوکراین، نزدیک به سطح بودند و ممکن بود مورد هدف قرار گیرند.

در گفت‌وگویی با رادیو اروپای آزاد در اسفند ۹۴/ مارس ۲۰۱۶

مشکلات بلاروس و برکناری شوشکویچ

شوشکویچ به عنوان اولین رئیس‌جمهور بلاروس مستقل، با جمعیتی حدود ۱۰ میلیون نفر، همواره تلاش کرد کشورش را به اروپا نزدیک‌تر کند و مهم‌تر از همه، حاکمیت قانون و نهادهای دموکراتیک را تقویت کند.

اما گرچه مشکلات سیاسی و آسیب‌های اقتصادی پس از فروپاشی شوروی، برای دولت بلاروس کمتر از روسیه بود، برخی نارضایتی‌ها در بلاروس، دستاویز کسانی چون الکساندر لوکاشنکو شد تا با راه‌اندازی کارزاری رسانه‌ای به مخالفت با شوشکویچ و دیگر رهبران وقت بلاروس بپردازند.

شوشکویچ اما می‌گفت که انتقال از یک نظام سیاسی به یک نظام سیاسی دیگر دوران سختی است و به راحتی می‌توان از آن سوءاستفاده کرد. او به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی گفت: «برای انجام این کار حتی لازم نیست خیلی باهوش باشید. شما می‌توانید مانند لوکاشنکو باشید و فقط بگویید که دموکرات‌ها همه چیز را خراب کردند».

در دیدار با بیل کلینتون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا در سال ۱۹۹۴ پیش از برکناری از ریاست جمهوری

الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور کنونی بلاروس، تنها نماینده پارلمان بلاروس بود که در دسامبر ۱۹۹۱ از رأی دادن به تصویب معاهده بلاوژسکایا پوشا خودداری کرد. او از همان زمان، در تلاش بود تا قدرت را در مینسک به دست آورد.

در اواخر سال ۱۹۹۳، لوکاشنکو که ریاست یک کمیسیون ضدفساد پارلمان را برعهده داشت، در گزارشی که آن را به طور زنده از تلویزیون قرائت کرد، شوشکویچ را به همراه سایر مقام‌های ارشد بلاروس به فساد متهم کرد، اما هرگز شواهدی برای فساد آنان علنی نشد.

برخی اتهامات علیه شوشکویچ عجیب می‌نمود؛ مثلاً در یک مورد، او به تصرف غیرقانونی یک جعبه میخ متهم شده بود که برای بازسازی خانه‌اش از آن استفاده کرد!

در اوایل سال ۱۹۹۴، شوشکویچ با رأی نمایندگان پارلمان از سمت خود برکنار شد و چند ماه بعد، لوکاشنکو در انتخابات ریاست جمهوری بلاروس در برابر شوشکویچ و دیگر نامزدهای آن انتخابات به پیروزی رسید.

سه دهه دیکتاتوری لوکاشنکو و افزایش فشار بر شوشکویچ

لوکاشنکو در پنج دوره‌ بعدی انتخابات ریاست جمهوری بلاروس، با سرکوب گسترده مخالفانش، در حالی که شفافیت انتخابات قابل تأیید نبود، همواره اعلام پیروزی کرده است.

بیشتر در این باره:

لوکاشنکو؛ خطر آخرین دیکتاتور اروپا چه قدر است؟

مثلاً در جریان انتخابات سال ۲۰۰۶، الکساندر میلینکویچ رهبر نیروهای «دموکراتیک متحد» و از مخالفان لوکاشنکو که به همراه شوشکویچ یک تظاهرات ضد دولتی را در مینسک سازماندهی کرده بود، دستگیر و به دادگاه منتقل شد.

با گذشت نزدیک به سه دهه از آن انتخابات، لوکاشنکو همچنان با اعمال زور و سرکوب، همه اهرم‌های قدرت را در دستان خود نگاه داشته و با ایجاد یک نظام اقتدارگرا به احساسات نوستالژیک دوران شوروی سابق در کشورش دامن می‌زند.

در این سال‌ها، شوشکویچ رهبری یک حزب کوچک سوسیال دموکرات مخالف لوکاشنکو را تا سال ۲۰۱۸ برعهده داشت.

در جنبش اعتراضی سال ۲۰۱۱ بلاروس، او بارها بازداشت شد و در سال ۲۰۱۲ اعلام کرد که حکومت بلاروس او را از خروج از کشور منع کرده است.

شوشکویچ در مارس ۲۰۱۲ مهر ممنوع الخروجی درج شده در گذرنامه‌اش را به خبرنگاران نشان می‌دهد

به دلیل سرکوب و خفقان سیاسی شدید در بلاروس، شوشکویچ از زمان کناره‌گیری‌اش از قدرت در سال ۱۹۹۴، هرگز نتوانست نقشی اساسی در عرصه سیاسی کشورش ایفا کند.

دیگر چهره‌های مخالف لوکاشنکو نیز که رهبری اپوزیسیون بلاروس را برعهده گرفتند، به تدریج یا زندانی شدند یا مجبور شدند از کشور خود فرار کنند.

یکی از اقدامات لوکاشنکو علیه شوشکویچ، صدور یک فرمان ویژه بود که از افزایش حقوق بازنشستگی این رئیس‌جمهور سابق جلوگیری می‌کرد.

شوشکویچ بارها به دلیل دریافت حقوق بازنشستگی ناچیزش به دادگاه شکایت کرده بود اما این شکایت‌ها هیچ نتیجه‌ای به دنبال نداشت.

پس از چندین بار کاهش ارزش روبل بلاروس، حقوق بازنشستگی شوشکویچ در سال‌های آخر عمرش بسیار ناچیز شده بود و او به همراه همسرش در یک آپارتمان محقر اجاره‌ای در مینسک زندگی می‌کرد.

بازداشت پسر شوشکویچ در اعتراضات بلاروس

اوج سرکوب‌های سیاسی در بلاروس، در سال ۲۰۲۰ و پس از انتخابات ریاست جمهوری آن سال روی داد که لوکاشنکو بار دیگر در آن اعلام پیروزی کرد.

لوکاشنکو همه اعتراضات مردمی به نتیجه انتخابات را سرکوب و رسانه‌های مستقل و سازمان‌های دولتی را نیز به شدت محدود کرد.

پسر شوشکویچ نیز در این اعتراضات بازداشت شد و به زندان افتاد و در زندان به کرونا مبتلا شد.

شوشکویچ در جریان یک مصاحبه در آپارتمانش در مینسک در دسامبر ۲۰۱۶

شوشکویچ سال گذشته در مصاحبه‌ای تلفنی با خبرگزاری آسوشیتدپرس، در واکنش به فرود اجباری یک هواپیمای شرکت رایان‌ایر در بلاروس با هدف دستگیری روزنامه‌نگار مخالف دولت مینسک گفته بود: «بلاروس به "چاله سیاه" اروپا بدل شده است، سرکوب مخالفان به حد فاجعه‌باری رسیده و رهبر کشور با اعزام جنگنده برای فرود اجباری هواپیمای مسافربری، کل جهان را به خطر انداخته است».

او از غرب خواسته بود فشار بر بلاروس و وضع تحریم‌های شدیدتر علیه این کشور را در دستور کار خود قرار دهد، زیرا این امر «می‌تواند روی لوکاشنکو تأثیر گذاشته و سرکوب را تا حدی کاهش دهد».

امیدواری‌های جدید مسکو در بلاوژسکایا

بلاروس از زمان سرکوب اعتراضات سال ۲۰۲۰ به روسیه بسیار نزدیکتر شده، و لوکاشنکو و پوتین پیوند مینسک-مسکو را مستحکم‌تر کرده‌اند.

بلاروس همچنین به روسیه در تهاجم به اوکراین بسیار کمک کرده و قلمرو خود را در اختیار نیروهای روس قرار داده است.

در یک اشاره عمدی یا ناخواسته به تاریخ، اولین مذاکرات روسیه و اوکراین برای پایان دادن به حمله روسیه، در بلاوژسکایا پوشا برگزار شد؛ دقیقاً همان جایی که این دو کشور به همراه بلاروس پایان اتحاد جماهیر شوروی را اعلام کردند.

ولادیمیر پوتین که اکنون بخش‌هایی از اوکراین را تصرف کرده، پیشتر از فروپاشی شوروی ابراز تأسف کرده است.

حکومت کنونی مینسک نیز که قرار بود حافظ متن توافق مینسک باشد، در سال ۲۰۱۳ اعلام کرد نمی‌داند چه بر سر متن اصلی این توافق آمده است.

در تهیه این مطلب، از جمله از این گزارش رادیو اروپای آزاد به قلم تاد پرینس استفاده شده است. بیشتر درباره بلاروس

رامان پراتاسویچ، «روح‌الله زم بلاروس» کیست؟

پنج عاملی که پیروزی لوکاشنکو را در تمامی انتخابات بلاروس تضمین می‌کند

اعتراضات بلاروس؛ خرس روسی بیدار شده است

بلاروس، ۳۳ مزدور روسی و «عملیات جاسوسی اوکراین»