بعد از ۱۷ سال که جمهوری اسلامی ایران اجازه نداد هیچ یک از گزارشگران ویژه سازمان ملل وارد کشور شوند، یکی از این گزارشگران به نام آلینا دوهان، از روز یکشنبه ۱۸ اردیبهشت، به مدت ۱۱ روز از ایران بازدید می‌کند تا درباره اثر تحریم‌ها بر حقوق بشر گزارشی به شورای حقوق بشر سازمان ملل ارائه کند.

اگرچه سازمان‌های مدافع حقوق بشر همیشه از حکومت ایران انتقاد می‌کنند که با گزارشگران ویژه سازمان ملل همکاری نمی‌کند، اما این بار که تهران پذیرفته یکی از این گزارشگران را به کشور راه بدهد، همچنان بسیاری از فعالان حقوق بشر ناراضی‌اند و نگاه مثبتی به این سفر ندارند.

یکی از مهم‌ترین دلایل این نارضایتی این است که خانم لوهان، گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور ایران نیست، بلکه «گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه آثار منفی اقدامات یکجانبه قهری» است؛ پستی که او دو سالی است به آن دست یافته و البته، اقداماتش در این مدت، هرگز خالی از جنجال نبوده.

گزارشگران ویژه سازمان ملل چه کسانی هستند؟ چه ماموریتی دارند؟ چرا سفر خانم لوهان تا این اندازه انتقاد برانگیز شده؟ و چه انتظاری از این سفر وجود دارد؟ این مطلب، پاسخ این سوالات است.

گزارشگران ویژه سازمان ملل چه کسانی هستند؟

سابقه «گزارشگران ویژه» در ساختار سازمان ملل، به کمیسیونی بر می‌گردد که از ابتدای تاسیس این سازمان وظیفه پیدا کرد تا مساله رعایت حقوق بشر در جهان را پیگیری کند. کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل، تحت کنترل «شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل» کارش را شروع کرد.

فارغ از ابهامات درباره معانی «حقوق بشر» در سال‌های آغازین و مساله جنگ سرد که بر فعالیت‌های این کمیسیون سایه انداخته بود، این نهاد از اواخر دهه ۶۰ تصمیم گرفت که افرادی را برای جمع‌آوری اطلاعات دقیق و بی‌طرفانه به نقاط مختلف دنیا اعزام کند. این افراد از دهه ۸۰ میلادی، عنوان «گزارشگر ویژه سازمان ملل» را پیدا کردند.

با ابتکار کمیسیون حقوق بشر، دو دسته گزارشگر تعیین می‌شد: گروه اول کسانی که حوزه کارشان، موضوعی ویژه بود؛ مانند گزارشگر ویژه استقلال قضات و وکلا یا گزارشگر ویژه تبعیض علیه زنان و دختران. گروه دوم اما کسانی بودند که به عنوان گزارشگر ویژه حقوق بشر در یک کشور خاص تعیین می‌شدند. مانند گزارشگر ویژه حقوق بشر در سودان، سومالی و ...

اما در نهایت، کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل هرگز نتوانست در انجام وظایفش، فعالان حقوق بشر و حتی دولت‌های مختلفی را راضی کند. این کمیسیون همواره متهم بود که تحت تاثیر رقابت سیاسی دو بلوک شرق و غرب قرار دارد و یافته‌ها و درخواست‌هایش، بی‌اعتبارند.

این مساله موجب شد تا در نهایت با رای اعضای مجمع عمومی سازمان ملل، کمیسیون حقوق بشر منحل شود و به جای آن، شورایی به نام «شورای حقوق بشر سازمان ملل» تاسیس شود که همانند دیگر شوراها، با عضویت اعضا (کشورها) و البته اختیارات بیشتر و وظایفی روشن‌تر، مشکلات کمیسیون را حل کند.

آنچه تغییر نکرد، سازوکار گزارشگران ویژه بود. این سازوکار تا همین امروز ادامه داشته و گزارشگران ویژه یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعاتی برای تصمیماتی هستند که در شورای حقوق بشر سازمان ملل گرفته می‌شود. اگرچه در نهایت قدرت این شورا هیچ شباهتی به شورای امنیت ندارد، اما همچنان کشورها برای نفوذ در آن و جلوگیری از محکوم شدن در این شورا تلاش می‌کنند.

آلینا دوهان کیست؟

آلینا دوهان یکی از گزارشگرانی است که کارش بر روی موضوعی خاص متمرکز است: آثار منفی اقدامات قهری یک‌جانبه. این یکی از جدیدترین حوزه‌هایی است که در سال ۲۰۱۴ به مجموعه مسایلی که گزارشگر ویژه دارند اضافه شد. علت این تصمیم شورای حقوق بشر نیز این بود که بارها به آثار مسایلی مانند تحریم بر حقوق بشر تاکید کرده بود، اما موفق نشده بود که روش قدرت‌های بزرگ را تغییر دهد.

خانم دوهان از سال ۲۰۲۰ به این سمت برگزیده شد. او از اساتید حقوق بین‌الملل دانشگاه دولتی بلاروس است؛ کشوری که خود سال‌هاست با تحریم‌های بسیاری روبه‌روست. آلینا لوهان همچنین در دانشگاه دولتی بلاروس، رئیس مرکزی است به نام «مطالعات صلح».

به رغم عنوان کلی پست آلینا دوهان، او به طور کلی در این دو سال بر روی آثار منفی تحریم‌های غرب - به ویژه آمریکا - متمرکز بوده. او همچنین به رغم اینکه رویکرد حکومت بلاروس - همانند حکومتهایی مانند ایران یا کره شمالی - نسبت به گزارشگران ویژه حقوق بشر چندان مثبت نیست، نه تنها اجازه فعالیت دارد بلکه هرازگاهی با رسانه‌های کشورش مصاحبه می‌کند و به کارش در دانشگاه دولتی بلاروس نیز ادامه می‌دهد.

مهم‌ترین حوزه فعالیت او در این مدت آثار تحریم‌های غرب بر روی همه‌گیری کرونا بوده و به طور مشخص، کشورهای روسیه، بلاروس، ایران، کوبا، ونزوئلا، سوریه و نامیبیا، از جمله کشورهایی بوده‌اند که برای او گزارش‌هایی درباره آثار منفی تحریم‌ها ارسال کرده‌اند.

او همچنین در این مدت به ترتیب از کشورهای قطر، ونزوئلا و زیمبابوه دیدار کرده و درباره آثار منفی تحریم‌ها بر روی این کشورها به شورای حقوق بشر سازمان ملل گزارش داده است. مشخصا، سفر او به ونزوئلا نیز همانند سفرش به ایران، با انتقاد فعالان معتبر حقوق بشر روبه‌رو شد.

فعالان حقوق بشر می‌گویند که گزارش‌های خانم دوهان، تصویری یک‌جانبه و مخدوش از وضعیت حقوق بشر ارائه می‌کند و تنها بر روی عوامل بیرونی متمرکز است. به همین دلیل، گزارش‌هایش بیشتر رنگ و روی تبلیغات سیاسی حکومت‌‌هایی را پیدا کرده که در جامعه بین‌الملل خوشنام نیستند و با اتهامات گسترده نقض حقوق بشر روبه‌رو هستند.

در مورد ایران، مشخصا این انتقاد وجود دارد که «جمهوری اسلامی» ۲۶ سال است به گزارشگر ویژه حقوق بشر ایران اجازه نداده که از کشور دیدار کند. حکومت ایران همچنین در ۱۷ سال گذشته، هیچ یک از گزارشگران ویژه سازمان ملل را به کشور راه نداده است.

آخرین سفری که گزارشگران ویژه سازمان ملل به ایران رفتند در سال ۲۰۰۵ اتفاق افتاد که در جریان آن، گزارشگر ویژه خشونت علیه زنان به همراه گزارشگر ویژه مسکن به تهران سفر کردند. در این مدت به طور مشخص، درخواست‌های مکرر احمد شهید، عاصمه جهانگیر و جاوید رحمان به عنوان گزارشگر ویژه حقوق بشر در ایران، برای سفر به داخل کشور رد شد.

فعالان حقوق بشر می‌گویند که به رغم مشروع بودن مساله آثار منفی تحریم بر وضعیت حقوق بشر در ایران، «جمهوری اسلامی» از مساله تحریم و سفر خانم دوهان «استفاده ابزاری» می‌کند تا مسئولیت خود را در پدید آمدن وضع موجود نپذیرد و تحریم‌ها را مسبب وضعیت ناگوار فعلی معرفی کند.

«جمهوری اسلامی» در ایران متهم است که علاوه بر سرکوب خشن مخالفان، اعدام‌های بیشمار و سانسور گسترده رسانه‌ها، از اقداماتی متعارف مانند پذیرش کنوانسیون‌های بین‌المللی مبارزه با تامین مالی تروریسم خودداری کرده و این مساله به یکی از عوامل مهم دشواری هرگونه مبادلات تجاری با ایران تبدیل شده.

علاوه بر این، مخالفان می‌گویند که به دلیل ساختار معیوب اقتصاد ایران، فساد گسترده و عدم استقلال قوه قضائیه، وضعیت اقتصادی و معیشتی و همچنین سطح بهداشت و آموزش در سال‌های تحریم آمریکا (از ۲۰۱۸ تاکنون) تفاوت معناداری با سال‌هایی که ایران تحریم نبود (۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸) ندارد.

بعد از ۱۷ سال که جمهوری اسلامی ایران اجازه نداد هیچ یک از گزارشگران ویژه سازمان ملل وارد کشور شوند، یکی از این گزارشگران به نام آلینا دوهان، از روز یکشنبه ۱۸ اردیبهشت، به مدت ۱۱ روز از ایران بازدید می‌کند تا درباره اثر تحریم‌ها بر حقوق بشر گزارشی به شورای حقوق بشر سازمان ملل ارائه کند.

اگرچه سازمان‌های مدافع حقوق بشر همیشه از حکومت ایران انتقاد می‌کنند که با گزارشگران ویژه سازمان ملل همکاری نمی‌کند، اما این بار که تهران پذیرفته یکی از این گزارشگران را به کشور راه بدهد، همچنان بسیاری از فعالان حقوق بشر ناراضی‌اند و نگاه مثبتی به این سفر ندارند.

یکی از مهم‌ترین دلایل این نارضایتی این است که خانم لوهان، گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور ایران نیست، بلکه «گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه آثار منفی اقدامات یکجانبه قهری» است؛ پستی که او دو سالی است به آن دست یافته و البته، اقداماتش در این مدت، هرگز خالی از جنجال نبوده.

گزارشگران ویژه سازمان ملل چه کسانی هستند؟ چه ماموریتی دارند؟ چرا سفر خانم لوهان تا این اندازه انتقاد برانگیز شده؟ و چه انتظاری از این سفر وجود دارد؟ این مطلب، پاسخ این سوالات است.

گزارشگران ویژه سازمان ملل چه کسانی هستند؟

سابقه «گزارشگران ویژه» در ساختار سازمان ملل، به کمیسیونی بر می‌گردد که از ابتدای تاسیس این سازمان وظیفه پیدا کرد تا مساله رعایت حقوق بشر در جهان را پیگیری کند. کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل، تحت کنترل «شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل» کارش را شروع کرد.

فارغ از ابهامات درباره معانی «حقوق بشر» در سال‌های آغازین و مساله جنگ سرد که بر فعالیت‌های این کمیسیون سایه انداخته بود، این نهاد از اواخر دهه ۶۰ تصمیم گرفت که افرادی را برای جمع‌آوری اطلاعات دقیق و بی‌طرفانه به نقاط مختلف دنیا اعزام کند. این افراد از دهه ۸۰ میلادی، عنوان «گزارشگر ویژه سازمان ملل» را پیدا کردند.

با ابتکار کمیسیون حقوق بشر، دو دسته گزارشگر تعیین می‌شد: گروه اول کسانی که حوزه کارشان، موضوعی ویژه بود؛ مانند گزارشگر ویژه استقلال قضات و وکلا یا گزارشگر ویژه تبعیض علیه زنان و دختران. گروه دوم اما کسانی بودند که به عنوان گزارشگر ویژه حقوق بشر در یک کشور خاص تعیین می‌شدند. مانند گزارشگر ویژه حقوق بشر در سودان، سومالی و ...

اما در نهایت، کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل هرگز نتوانست در انجام وظایفش، فعالان حقوق بشر و حتی دولت‌های مختلفی را راضی کند. این کمیسیون همواره متهم بود که تحت تاثیر رقابت سیاسی دو بلوک شرق و غرب قرار دارد و یافته‌ها و درخواست‌هایش، بی‌اعتبارند.

این مساله موجب شد تا در نهایت با رای اعضای مجمع عمومی سازمان ملل، کمیسیون حقوق بشر منحل شود و به جای آن، شورایی به نام «شورای حقوق بشر سازمان ملل» تاسیس شود که همانند دیگر شوراها، با عضویت اعضا (کشورها) و البته اختیارات بیشتر و وظایفی روشن‌تر، مشکلات کمیسیون را حل کند.

آنچه تغییر نکرد، سازوکار گزارشگران ویژه بود. این سازوکار تا همین امروز ادامه داشته و گزارشگران ویژه یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعاتی برای تصمیماتی هستند که در شورای حقوق بشر سازمان ملل گرفته می‌شود. اگرچه در نهایت قدرت این شورا هیچ شباهتی به شورای امنیت ندارد، اما همچنان کشورها برای نفوذ در آن و جلوگیری از محکوم شدن در این شورا تلاش می‌کنند.

آلینا دوهان کیست؟

آلینا دوهان یکی از گزارشگرانی است که کارش بر روی موضوعی خاص متمرکز است: آثار منفی اقدامات قهری یک‌جانبه. این یکی از جدیدترین حوزه‌هایی است که در سال ۲۰۱۴ به مجموعه مسایلی که گزارشگر ویژه دارند اضافه شد. علت این تصمیم شورای حقوق بشر نیز این بود که بارها به آثار مسایلی مانند تحریم بر حقوق بشر تاکید کرده بود، اما موفق نشده بود که روش قدرت‌های بزرگ را تغییر دهد.

خانم دوهان از سال ۲۰۲۰ به این سمت برگزیده شد. او از اساتید حقوق بین‌الملل دانشگاه دولتی بلاروس است؛ کشوری که خود سال‌هاست با تحریم‌های بسیاری روبه‌روست. آلینا لوهان همچنین در دانشگاه دولتی بلاروس، رئیس مرکزی است به نام «مطالعات صلح».

به رغم عنوان کلی پست آلینا دوهان، او به طور کلی در این دو سال بر روی آثار منفی تحریم‌های غرب - به ویژه آمریکا - متمرکز بوده. او همچنین به رغم اینکه رویکرد حکومت بلاروس - همانند حکومتهایی مانند ایران یا کره شمالی - نسبت به گزارشگران ویژه حقوق بشر چندان مثبت نیست، نه تنها اجازه فعالیت دارد بلکه هرازگاهی با رسانه‌های کشورش مصاحبه می‌کند و به کارش در دانشگاه دولتی بلاروس نیز ادامه می‌دهد.

مهم‌ترین حوزه فعالیت او در این مدت آثار تحریم‌های غرب بر روی همه‌گیری کرونا بوده و به طور مشخص، کشورهای روسیه، بلاروس، ایران، کوبا، ونزوئلا، سوریه و نامیبیا، از جمله کشورهایی بوده‌اند که برای او گزارش‌هایی درباره آثار منفی تحریم‌ها ارسال کرده‌اند.

او همچنین در این مدت به ترتیب از کشورهای قطر، ونزوئلا و زیمبابوه دیدار کرده و درباره آثار منفی تحریم‌ها بر روی این کشورها به شورای حقوق بشر سازمان ملل گزارش داده است. مشخصا، سفر او به ونزوئلا نیز همانند سفرش به ایران، با انتقاد فعالان معتبر حقوق بشر روبه‌رو شد.

فعالان حقوق بشر می‌گویند که گزارش‌های خانم دوهان، تصویری یک‌جانبه و مخدوش از وضعیت حقوق بشر ارائه می‌کند و تنها بر روی عوامل بیرونی متمرکز است. به همین دلیل، گزارش‌هایش بیشتر رنگ و روی تبلیغات سیاسی حکومت‌‌هایی را پیدا کرده که در جامعه بین‌الملل خوشنام نیستند و با اتهامات گسترده نقض حقوق بشر روبه‌رو هستند.

در مورد ایران، مشخصا این انتقاد وجود دارد که «جمهوری اسلامی» ۲۶ سال است به گزارشگر ویژه حقوق بشر ایران اجازه نداده که از کشور دیدار کند. حکومت ایران همچنین در ۱۷ سال گذشته، هیچ یک از گزارشگران ویژه سازمان ملل را به کشور راه نداده است.

آخرین سفری که گزارشگران ویژه سازمان ملل به ایران رفتند در سال ۲۰۰۵ اتفاق افتاد که در جریان آن، گزارشگر ویژه خشونت علیه زنان به همراه گزارشگر ویژه مسکن به تهران سفر کردند. در این مدت به طور مشخص، درخواست‌های مکرر احمد شهید، عاصمه جهانگیر و جاوید رحمان به عنوان گزارشگر ویژه حقوق بشر در ایران، برای سفر به داخل کشور رد شد.

فعالان حقوق بشر می‌گویند که به رغم مشروع بودن مساله آثار منفی تحریم بر وضعیت حقوق بشر در ایران، «جمهوری اسلامی» از مساله تحریم و سفر خانم دوهان «استفاده ابزاری» می‌کند تا مسئولیت خود را در پدید آمدن وضع موجود نپذیرد و تحریم‌ها را مسبب وضعیت ناگوار فعلی معرفی کند.

«جمهوری اسلامی» در ایران متهم است که علاوه بر سرکوب خشن مخالفان، اعدام‌های بیشمار و سانسور گسترده رسانه‌ها، از اقداماتی متعارف مانند پذیرش کنوانسیون‌های بین‌المللی مبارزه با تامین مالی تروریسم خودداری کرده و این مساله به یکی از عوامل مهم دشواری هرگونه مبادلات تجاری با ایران تبدیل شده.

علاوه بر این، مخالفان می‌گویند که به دلیل ساختار معیوب اقتصاد ایران، فساد گسترده و عدم استقلال قوه قضائیه، وضعیت اقتصادی و معیشتی و همچنین سطح بهداشت و آموزش در سال‌های تحریم آمریکا (از ۲۰۱۸ تاکنون) تفاوت معناداری با سال‌هایی که ایران تحریم نبود (۲۰۱۵ تا ۲۰۱۸) ندارد.