گزارشی جامع از راه‌اندازی مدارس دینی در افغانستان/ طالبان چه نقشه ای در سر دارد؟

به گزارش «مبلغ»، مولوی نورالله منیر، وزیر معارف (آموزش و پرورش) طالبان، یک ماهی است که برای ارزیابی و نظارت بر اوضاع مدارس دولتی و دینی سفر به استان‌های مختلف افغانستان را آغاز کرده است. او ضمن بازدید از مدارس رسمی دولتی، به مدارس دینی که معمولا در افغانستان به شکل رسمی یا غیررسمی فعالیت می‌کنند، هم سر می‌زند و در تمام سخنرانی‌های او در استان‌ها و شهرستان‌های افغانستان، یک جمله همواره تکرار می‌شود: «تاسیس یک تا ۱۰ مدرسه دینی در هر یک از شهرستان‌های افغانستان.»

مولوی منیر روز ۲۸ فروردین هم به پنجشیر سفر کرده و در سخنرانی‌ خود در مرکز آن استان، گفته بود که تصمیم بر این است که در مرکز پنجشیر، یک دارالعلوم بزرگ و در هر یک از روستاهای آن استان یک حوزه علمیه تاسیس شود.

از سخنان وزیر معارف طالبان چنین برمی‌آید که او ریشه مقاومت علیه طالبان و روحیه ضدطالبانی در پنجشیر و دیگر بخش‌های افغانستان را در کمبود مدارس دینی همسو با طالبان می‌داند. ظاهرا او به این نتیجه رسیده است که تاسیس مدرسه دینی در هر یک از روستاهای پنجشیر و ترویج افکار طالبانی می‌تواند مسیر فکری ساکنان پنجشیر را که به مقاومت علیه طالبان شهره‌اند و به این گروه تسلیم نشده‌اند، تغییر دهد.

افغانستان ۳۶۴ شهرستان دارد و در بسیاری از این شهرستان‌ها، بیش از ۱۰ مدرسه دینی رسمی و غیررسمی فعال‌اند. به نظر می‌رسد طرح وزارت معارف طالبان تاسیس مدرسه‌های جدید با سرفصل‌های آموزشی جدید است؛ چون این گروه بسیاری از مدارس دینی را متاثر از برنامه‌های آموزشی دولت پیشین افغانستان می‌داند و قبول ندارد و طالبان که خود نیروهایی برآمده از مدارس دینی‌اند، به‌خوبی بر اهمیت گسترش این مدارس در تقویت افکار طالبانی در سراسر افغانستان واقف‌اند.

در افغانستان، از تعداد مدارس دینی، مساجد و مراکز آموزش دینی آمار مشخصی وجود ندارد. تعداد کمی از این مدارس دینی و مساجد در وزارت ارشاد، حج و اوقاف دولت پیشین افغان و مساجد، روحیه جنگ‌طلبی و جهادی‌گری را در نوجوانان تقویت کنند و از میان آنان نیرو جذب کنند.

در سال ۲۰۱۳، وزارت معارف دولت پیشین افغانستان بر فعالیت یک هزار و ۳۰۰ مدرسه دینی نظارتی نسبی داشت. در همان زمان، ۱۳ هزار مدرسه دینی در سراسر افغانستان فعالیت داشتند که هیچ یک از نهادهای دولتی بر فعالیت آن‌ها کنترلی نداشتند و مسئولان آن مدارس نیز به دولت افغانستان پاسخگو نبودند. این ارقام را امان‌الله ایمان، سخنگوی وزارت معارف، در مرداد ۱۳۹۲، در مصاحبه با صدای آمریکا گفته بود.

تحصیل در مدرسه‌های دینی افغانستان رایگان است و بسیاری از این مدارس امکاناتی مانند خوابگاه و سه وعده غذا در اختیار طلاب می‌گذارند. حتی برخی از این مدارس کمک‌هزینه اندکی هم به دانش‌آموزان می‌دهند که همگی از جذابیت‌های این مدارس برای جامعه فقیر و به‌شدت مذهبی افغانستان‌ به شمار می‌روند. این مدارس خودمختار فعالیت می‌کنند و به هیچ شخص یا نهادی حساب‌ پس نمی‌دهند. به این ترتیب، بسیاری از خانواده‌ها که توان تامین مخارج فرزندانشان برای تحصیل در مدارس رسمی دولتی را ندارند، ترجیح می‌دهند آن‌ها را به مدارس دینی غیررسمی بفرستند.

ملا عمر، بنیان‌گذار گروه طالبان، موسس یک مدرسه دینی در روستای گیشانو در شهرستان میوند قندهار بود و گروه طالبان از همین مدرسه پا گرفت. او تا سال ۱۹۹۴ که گروه طالبان را تاسیس کرد، در آن مدرسه تدریس می‌کرد و نخستین فرماندهان و جنگجویان طالبان که برای تصرف سراسر افغانستان اسلحه برداشتند، آموزگاران و دانش‌آموزان همین مدرسه بودند. آموزگاران و دانش‌آموزانی که اکنون برای دومین بار قدرت در افغانستان را در اختیار گرفته‌اند.

طالبان با درک این مسئله که قدرت امروزشان حاصل کنترلشان بر مدارس دینی است، اکنون با تمام توان می‌کوشد مدرسه‌های دینی مروج این ذهنیت را در هر روستای افغانستان تاسیس کند. در نزدیک به ۳۰ سال گذشته، بخشی از نوجوانان و جوانان افغانستان که به ادامه تحصیل در مدارس دینی تمایل داشتند، به پاکستان رفتند اما با حاکمیت دوباره طالبان و تاسیس «سه تا ۱۰ مدرسه دینی در هر شهرستان» احتمالا دیگر به مدرسه‌های دینی پاکستان هم نیازی نیست.

مدتی قبل هم روزنامه «صبح کابل» مطلبی درباره این مدارس منتشر کرد و این مدارس را بستری مناسب برای نفوذ داعش و اندیشه تکفیری در افغانستان دانست. مشروح آن نوشته بدین صورت است:

ریاست امنیت ملی افغانستان که سازمان اطلاعاتی کشور است، می‌گوید برخی از پول‌هایی که به مدرسه‌ها داده می‌شود، به پشتیبانی از فعالیت‌های داعش کمک می‌کند؛ اما بیشتر رهبران مذهبیِ مساجد و مدارس، این گفته را رد می‌کنند. در حالی که گفت‌وگوهای صلح با طالبان به کندی پیش می‌رود، برخی از مقامات افغانستان نگران تولد دوباره‌ی افراط‌گرایی اسلامی هستند.

کنر، افغانستان – گروه کوچکی از پسران، چهارزانو روی زمین نشسته اند و به آهستگی قرآن می‌خوانند. بدن شان هم با آن کلمات عربی به طور موزونی در اتاق‌های پرنور مدرسه‌ی دینی که چسبیده به مسجد روستای لَمَتَک است، حرکت می‌کند. فضل حق، دانش‌آموز ۱۴ساله که چشمان سبزی داشت، با هیجان گفت: «در اوایل متن عربی را بدون فهمیدن معنایش می‌خواندم؛ اما همیشه استادان مان هستند که به پرسش‌های ما پاسخ دهند. وقتی قرآن می‌خوانم، خداوند خوشنود می‌شود.»

تمام کودکان این‌جا در مدرسه‌ی ولایت شرقی کنر به طور رایگان آموزش می‌بینند؛ اما مقامات امنیتی افغانستان به طور فزاینده‌ای نگران اند پول‌های زیادی که به مدرسه‌های رو به گسترشی مانند این مدرسه داده می‌شود، باعث تشویق افراط‌گرایی در منطقه شود. با توجه به این که دولت مرکزی تنها قادر به پشتیبانی مالی از تعداد کمی از مدرسه‌های دینی و مساجد است، ممکن است پولِ هواداران داعش، هزینه‌ی چرخش این نهادهادی رو به گسترش را تأمین کند. وزارت حج و اوقاف افغانستان می‌گوید احتمالا ده‌ها هزار مسجد در کشور وجود دارد؛ اما تنها ۷٫۰۰۰ مسجد در این وزارت ثبت شده است.

فاضل‌محمد حسینی، سخن‌گوی وزارت حج او اوقاف گفت: «البته که این یک مشکل است و دلیلش هم کم‌بود پول است. خطبه‌های نماز جمعه در مساجد ثبت شده، به طور گسترده‌ای کنترل و توسط وزارت آماده می‌شود؛ اما تمام افغانستان در کنترل دولت نیست و دقیقا نمی‌دانیم برخی از مساجد چه چیزهایی را آموزش می‌دهند.»

ریاست امنیت ملی افغانستان که سازمان اطلاعاتی کشور است، می‌گوید برخی از پول‌هایی که به مدرسه‌ها داده می‌شود، به پشتیبانی از فعالیت‌های داعش کمک می‌کند؛ اما بیشتر رهبران مذهبیِ مساجد و مدارس، این گفته را رد می‌کنند. در حالی که گفت‌وگوهای صلح با طالبان به کندی پیش می‌رود، برخی از مقامات افغانستان نگران تولد دوباره‌ی افراط‌گرایی اسلامی استند.
مولوی عبدالرحمان ۲۵ساله که به تقریبا نود دانش‌آموز درس می‌دهد، گفت که نزدیک به سی نفر آن‌ها از تمام مناطق کنر آمده اند و در خواب‌گاه مدرسه زندگی می‌کنند و بقیه‌ی پسران، روستاییان همان منطقه استند.

اما روستاییان ادعا می‌کنند که در روستای لمتک که ۳۰۰ خانوار در آن زندگی می‌کنند، جنگ‌جویان داعش شب‌ها به دنبال سرپناه از کوه‌های نزدیک آن روستا پایین می‌آیند و به مسجد و خانه‌ها پناه می‌برند و قبل از روشن شدن هوا دوباره پراکنده می‌شوند. رحمان این ادعا را رد کرد.
مسجد و مدرسه‌ی لمتک که رحمان یکی از دو آموزگار آن است، چهار سال پیش توسط «نجات»، مؤسسه‌ی ناسودبر افغانستانی با پشتیبانی مالی کویت، ساخته شد. این مؤسسه دفتری در جلال‌آباد، مرکز ولایت ننگرهار که هم‌جوار ولایت کنر است، دارد. این مسجد بر خلاف خانه‌های گلی‌ و ساده‌ای که روستا از آن تشکیل شده، رنگ‌های روشنی دارد؛ اما بر پایه‌ی گفته‌های یک مقام امنیتی که به شرط افشا نشدن نامش صحبت کرد؛ اعضای خانواده‌ی کارمندان «نجات» به دلیل اتهام‌ پیوند با دولت اسلامی، دست‌گیر شده بودند و هم‌چنان در بازداشت به سر می‌برند.

رحمان که یک لباس دراز سفید و یک چادر سفید برای پوشاندن سرش پوشیده، خود را یک سلفی می‌داند و زمانی که نوجوان بود، درس‌های اسلامی را در مدرسه‌ای در پاکستان فرا گرفته است. او تخمین می‌زند که نزدیک به ۷۵ درصد از مردم کنر سلفی هستند و این رقم به دلیل پشتیبانی کشورهای خلیج، به طور پیوسته افزایش پیدا می‌کند. شیراز ماهر، نویسنده‌ی کتاب «جهادگرایی سلفی: تاریخ یک ایده» و مدیر مرکز بین‌المللیِ مطالعات افراط‌گرایی در دانشگاه کینگز لندن گفت: «اکثریت قاطع سلفی‌ها، صلح‌جو استند. گر چه سلفی‌گری نوع محافظه‌کارانه‌ای از اسلام است؛ اما نباید با تروریسم و افراط‌گرایی مساوی دانسته شود. بیشتر سلفی‌ها سیاسی نیستند.»

پیشینه‌ی سلفی‌گری به قرن‌ها پیش برمی‌گردد و پیروان آن، ابتدایی‌ترین شکل اسلام را خالص‌ترین نوع این دین می‌دانند و پایبند تفاسیر تحت‌الفظی از متون و حقوق اسلامی اند؛ اما کارشناسان تروریسم می‌گویند که این دید برای توجیه جهادگرایی نظامی استفاده می‌شود و شورشیان دولت اسلامی ادعا می‌کنند که به اصول سلفی‌گری پایبند استند. ناهیدعلی‌ خان که یک پژوهش‌گر مستقل است گفت: «از سال ۲۰۱۵ به این سو، داعش در برخی از مدرسه‌های سراسر کشور نفوذ کرده است.»

یک مقام امنیتی افغانستان به شرط افشا نشدن نامش به فارن پالیسی گفت: «مدرسه‌های دینی بستر بی‌عیب و نقصی برای آن‌ها است. مردم به داعش می‌پیوندند؛ زیرا روایت جهاد هنوز زنده است؛ هزینه‌ی آن‌ها توسط مؤسسه‌های ناسودبر یا مدرسه‌ها پرداخت می‌شود؛ چون وارد کردن پول به کشور از این کانال‌های رسمی، ‌آسان‌تر است. داعش می‌خواهد یک فرماندهی مرکزی در کشور داشته و این فرماندهی در شرق باشد. شرق یک منطقه‌ی راهبردی است که جاده‌های اکمالاتی خوبی دارد؛ هم نزدیک کابل، پایتخت کشور است و هم نزدیک مرز با پاکستان.

افغانستان چندین دهه جنگ را تجربه کرده؛ اما عملیات بزرگ نظامی در ماه‌های اخیر، باعث کم‌رنگ شدن حضور داعش در ننگرهار شده است و رییس‌جمهور غنی هم گفت که «ستون فقرات این گروه در هم شکسته است.» با این حال گرچه جنگ‌جویان بی‌شماری از داعش در ننگرهار تسلیم شدند و دولت افغانستان و طالبان با این گروه می‌جنگند؛ اما تخمین زده می‌شود که هزاران جنگ‌جوی این گروه در ولایت کنر فعالیت دارند.

کنر و ننگرهار که دو ولایت شرقی افغانستان استند و با پاکستان مرز دارند، قبلا پناه‌گاه امنی برای جنگ‌جویان داعش بود و برخی از روستاییان آن‌جا می‌گویند که از گسترش این گروه نگران نیستند. عبدالهادی، کارگر ۴۸ساله از ولسوالی خاص‌کنر گفت که شاهد پیوستن چندین جوان از روستایش به داعش بوده است. او که متوجه‌ تغییر دیدگاه مردم این ولسوالی شده، گفت: «آن‌ها به داعش می‌پیوندند؛ زیرا هیچ عدالتی در دولت نیست. دولت فاسد است و جوان‌ها خشم‌گین اند. داعش گزینه‌ای برای آن‌ها شده است. پذیرش داعش رو به گسترش است؛ چون آن‌ها نیز مانند ما سلفی استند و سلفی‌گری به ما صلح را می‌آموزاند.»

اما ماهر توضیح داد که سلفی‌گری می‌تواند به خشونت بینجامد. او گفت: «این که چه کسی دست به خشونت می‌زند و چه زمانی این کار را می‌کند، مربوط به [بحث] مشروعیت می‌شود؛ بنابراین، اگر گروه‌های سلفی که این روزها وفاداری و بیعت شان را اعلام می‌کنند، احساس کنند دولت به سوی نامشروع بودن حرکت می‌کند، احساس می‌کنند ملکف اند که دست به مقاومت مسلحانه بزنند.» ماهر افزود هر چند سلفی‌ها سیاسی نیستند؛ اما برخی از آن‌ها به مشوره دادن به حکومت‌ها باور دارند. سلفی‌گری در تمام دنیا وجود دارد و یکی از دلایل آن پشتیبانی [کشورهای] خلیج است؛ اما سنت‌های گوناگونی را می‌توان در سلفی‌گری دید.»

در حالی که «نجات» از مساجد سلفی‌ها در سراسر کنر پشتیبانی مالی می‌کند، یک مقام امنیتی افغانستان گفت که یک سازمان ناسودبر دیگر به نام «کمیته‌ی رفاه مردم افغانستان» از آجندای مشابهی در ولایت ننگرهار پشتیبانی می‌کند و بنا بر گفته‌ی این مقام امنیتی، بیشتر این پول‌ها از عربستان سعودی می‌آید؛ کشوری که در گذشته از گروه‌های افراطی پشتیبانی مالی کرده است.

فارن پالیسی از دفتر «نجات» در منطقه‌ی انگوربارِ جلال‌آباد بازدید کرد و حین وارد شدن به محوطه، با احوال‌پرسی به زبان عربی از آن استقبال شد. رییس این دفتر از مصاحبه دادن خودداری کرد. مولوی قاری حنیف‌الله ۲۳ساله از روستای چارکیِ کنر گفت که پس از اتمام درس‌ها، هیچ کدام از دانش‌آموزانش اجازه‌ی پیوستن به گروه‌های شورشی را ندارند. او روی حصیری نشسته بود و یک انگشتر ضخیم نقره هم در دست داشت. او گفت که در پیشاور پاکستان زندگی کرده و در آن‌جا درس‌های اسلامی را از استادی فرا گرفته که خود در عربستان سعودی درس خوانده بود. او در مورد نزدیک به ۱۸۰ دانش‌آموزش گفت: «به دانش‌آموزانم می‌گویم خوب درس بخوانند و برای کشور شان کار کنند.» مسجد او توسط مؤسسه‌ی «نجات» تمویل می‌شود و این موضوع در لوحه‌ی بزرگی در ورودی مسجد نوشته شده است.

او گفت که طالبان، کودکان شان را به اینجا نمی‌فرستند؛ زیرا آن‌ها پیرو مذهب حنفی استند. حنیف‌الله افزود: «این یک مسجد و مدرسه‌ی سلفی است و بیشتر مردم در کنر پیرو همین مذهب اند؛ مذهبی که هنوز هم رو به گسترش است.»

2323